เมนู

สพฺพญฺหิ ปริญฺเญยฺยํ หตฺถามลกํ วิย ปจฺจกฺขํ กตฺวา ฐิตสฺส ธมฺมสามิโน น กตฺถจิ สํสโย, วิสฺสชฺเชตุกามตาย ปน วิเนยฺยชฺฌาสยคตํ สํสยํ ทสฺเสนฺโต สํสยิตวเสน ปุจฺฉํ กโรตีติ เอวํ วิสฺสชฺชนปุจฺฉนวเสน น สนฺนิฏฺฐานสํสยา ลพฺภนฺตีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต, นิจฺฉิตสํสยธมฺมวเสเนว ปเนตฺถ สนฺนิฏฺฐานสํสยา เวทิตพฺพาฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘กุสเลสุ กุสลา นุ โข, น นุ โข กุสลาติ สนฺเทหาภาวโต’’ติอาทิฯ เตเนว จ ‘‘สนฺนิฏฺฐานสํสยาน’’นฺติ, ‘‘สนฺนิฏฺฐานสํสยวเสนา’’ติ จ ปฐมํ สนฺนิฏฺฐานคฺคหณํ กตํฯ

นฺติ ยมกปกรณํฯ ตสฺส เย สมยาทโย วตฺตพฺพา, เต กถาวตฺถุปกรณเทสนานนฺตโร เทสนาสมโย, ตาวติํสภวนเมว เทสนาเทโส, กุสลากุสลมูลาทิยมกากาเรน เทสนาติ วิภาคโต ‘‘สงฺเขเปเนวา’’ติอาทิคาถาหิ วิภาวิตา นิมิตฺเตน สทฺธิํ สํวณฺณนปฏิญฺญา จาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สมยเทสเทสนาวเสนา’’ติอาทิมาหฯ นิมิตฺตญฺเหตํ อิธ สํวณฺณนาย, ยทิทํ กมานุปฺปตฺติ อาคตภารวาหิตา จ ปณฺฑิตานํ ปณฺฑิตกิจฺจภาวโตฯ ตตฺถ อนุปฺปตฺตํ ทสฺเสตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ

ตตฺถาติ ตสฺมิํ สมยาทิทสฺสเนฯ ยมนํ อุปรมนนฺติ ยโม มรณนฺติ อาห ‘‘ชาติยา สติ มรณํ โหตีติ…เป.… วิสโย’’ติฯ ตตฺถ ยถา ‘‘ชาติยา สติ มรณํ โหตี’’ติ ชาติ ยมสฺส วิสโย, เอวํ ‘‘อุปาทานกฺขนฺเธสุ สนฺเตสุ มรณํ โหตี’’ติ อุปาทานกฺขนฺธา ยมสฺส วิสโยติ โยเชตพฺพํฯ เต หิ มรณธมฺมิโนติฯ อนุปฺปตฺตมรณํเยว กิพฺพิสการินํ ปุคฺคลํ ยมปุริสา วิวิธา กมฺมการณา กโรนฺติ, น อปฺปตฺตมรณนฺติ มรณํ ยมสฺส วิสโย วุตฺโตฯ อาณาปวตฺติฏฺฐานนฺติ อิทํ วิสย-สทฺทสฺส อตฺถวจนํฯ เทสํ วาติ กามาทิธาตุตฺตยเทสํ สนฺธายาหฯ ธาตุตฺตยิสฺสโร หิ มจฺจุราชาฯ ปญฺจานนฺตริยานิ อญฺญสตฺถารุทฺเทโส จ, เตน วา สทฺธิํ ปญฺจ เวรานิ ฉ อภพฺพฏฺฐานานิฯ อาวตฺตาติ ปทกฺขิณาวตฺตาฯ ตนุรุหาติ โลมาฯ

คนฺถารมฺภวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

1. มูลยมกํ

อุทฺเทสวารวณฺณนา

[1] ยมกสมูหสฺสาติ มูลยมกาทิกสฺส ยมกสมูหสฺสฯ มูลยมกาทโย หิ ปกรณาเปกฺขาย อวยวภูตาปิ นิจฺจาวยวาเปกฺขาย ยมกสมูโหติ วุตฺโตฯ เตนาห ‘‘ตํสมูหสฺส จ สกลสฺส ปกรณสฺสา’’ติฯ

กุสลากุสลมูลวิเสสานนฺติ ทุติยปุจฺฉาย วุตฺตานํ สํสยปทสงฺคหิตานํ กุสลสงฺขาตานํ, ตถา ปฐมปุจฺฉาย วุตฺตานํ กุสลมูลสงฺขาตานํ วิเสสานํ อตฺถยมกภาวสฺส วุตฺตตฺตาติ โยชนาฯ ยถา หิ ปฐมปุจฺฉาย วิเสสวนฺตภาเวน วุตฺตาเยว กุสลธมฺมา ทุติยปุจฺฉายํ วิเสสภาเวน วุตฺตา, เอวํ ปฐมปุจฺฉายํ วิเสสภาเวน วุตฺตาเยว กุสลมูลธมฺมา ทุติยปุจฺฉายํ วิเสสวนฺตภาเวน วุตฺตาฯ วตฺตุวจนิจฺฉาวเสน หิ ธมฺมานํ วิเสสวิเสสวนฺตตาวิภาคา โหนฺตีติฯ กุสลมูลกุสลวิเสเสหิ สํสยิตปทสงฺคหิเตหิ กุสลกุสลมูลานํ วิเสสวนฺตานนฺติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถ จ วิเสสวนฺตาเปกฺขวิเสสวเสน ปฐโม อตฺถวิกปฺโป วุตฺโต, ทุติโย ปน วิเสสาเปกฺขวิเสสวนฺตวเสนาติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ เตนาห ‘‘ญาตุํ อิจฺฉิตานํ หี’’ติอาทิฯ

ตตฺถ ญาตุํ อิจฺฉิตานนฺติ ปุจฺฉาย วิสยภูตานนฺติ อตฺโถฯ วิเสสานนฺติ กุสลกุสลมูลวิเสสานํฯ วิเสสวนฺตาเปกฺขานนฺติ กุสลมูลกุสลสงฺขาเตหิ วิเสสวนฺเตหิ สาเปกฺขานํฯ วิเสสวตนฺติ กุสลมูลกุสลานํฯ วิเสสาเปกฺขานนฺติ กุสลกุสลมูลวิเสเสหิ สาเปกฺขานํฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ มูลยมเกฯ ปธานภาโวติ ปฐมวิกปฺเป ตาว สํสยิตปฺปธานตฺตา ปุจฺฉาย วิเสสานํ ปธานภาโว เวทิตพฺโพฯ เต หิ สํสยิตานํ วิเสสวนฺโตติฯ ทุติยวิกปฺเป ปน วิเสสา นาม วิเสสวนฺตาธีนาติ วิเสสวนฺตานํ ตตฺถ ปธานภาโว ทฏฺฐพฺโพฯ ทฺวินฺนํ ปน เอกชฺฌํ ปธานภาโว น ยุชฺชติฯ สติ หิ อปฺปธาเน ปธานํ นาม สิยาฯ เตนาห ‘‘เอเกกาย ปุจฺฉาย เอเกโก เอว อตฺโถ สงฺคหิโต โหตี’’ติฯ เอวญฺเจตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, อญฺญถา วินิจฺฉิตวิเสสิตพฺพภาเวหิ อิธ ปธานภาโว น ยุชฺชเตวาติฯ น ธมฺมวาจโกติ น สภาวธมฺมวาจโกฯ