ยมกปกรณ-อนุฏีกา

คนฺถารมฺภวณฺณนา

สงฺเขเปเนวาติ อุทฺเทเสเนวฯ ยํ ‘‘มาติกาฐปน’’นฺติ วุตฺตํฯ ธมฺเมสูติ ขนฺธาทิธมฺเมสุ กุสลาทิธมฺเมสุ จฯ อวิปรีตโต คหิเตสุ ธมฺเมสุ มูลยมกาทิวเสน ปวตฺติยมานา เทสนา เวเนยฺยานํ นานปฺปการโกสลฺลาวหา ปริญฺญากิจฺจสาธนี จ โหติ, น วิปรีตโตติ อาห ‘‘วิปรีตคฺคหณํ…เป.… อารทฺธ’’นฺติฯ เอเตน กถาวตฺถุปกรณเทสนานนฺตรํ ยมกปกรณเทสนาย การณมาหฯ ตตฺถ วิปรีตคฺคหณนฺติ ปุคฺคลปริคฺคหณาทิมิจฺฉาคาหํฯ ธมฺมปุคฺคโลกาสาทินิสฺสยานนฺติ ‘‘เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูลา’’ติอาทินา (ยม. 1.มูลยมก.1) ธมฺเม, ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา (ยม. 1.ขนฺธยมก.50) ปุคฺคลํ ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา (ยม. 1.ขนฺธยมก.51) โอกาสํ นิสฺสาย อารพฺภ ปวตฺตานํฯ อาทิ-สทฺเทน ปุคฺคโลกาสอุปฺปาทนิโรธตทุภยปริญฺญาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ สนฺนิฏฺฐานสํสยานนฺติ ปาฬิคติปฏิวจนสรูปทสฺสนปฏิกฺขิปนปฏิเสธนนเยหิ ยถาปุจฺฉิตสฺส อตฺถสฺส นิจฺฉยกรณํ สนฺนิฏฺฐานํ, ตทภาวโต สํสยนํ สํสโยฯ เตสํ สนฺนิฏฺฐานสํสยานํฯ

กามญฺเจตฺถ ธมฺมปฏิคฺคาหกานํ สํสยปุพฺพกํ สนฺนิฏฺฐานนฺติ ปฐมํ สํสโย วตฺตพฺโพ, เทเสนฺตสฺส ปน ภควโต สนฺนิฏฺฐานปุพฺพโก สํสโยติ ทสฺสนตฺถํ อยํ ปทานุกฺกโม กโตฯ

สพฺพญฺหิ ปริญฺเญยฺยํ หตฺถามลกํ วิย ปจฺจกฺขํ กตฺวา ฐิตสฺส ธมฺมสามิโน น กตฺถจิ สํสโย, วิสฺสชฺเชตุกามตาย ปน วิเนยฺยชฺฌาสยคตํ สํสยํ ทสฺเสนฺโต สํสยิตวเสน ปุจฺฉํ กโรตีติ เอวํ วิสฺสชฺชนปุจฺฉนวเสน น สนฺนิฏฺฐานสํสยา ลพฺภนฺตีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต, นิจฺฉิตสํสยธมฺมวเสเนว ปเนตฺถ สนฺนิฏฺฐานสํสยา เวทิตพฺพาฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘กุสเลสุ กุสลา นุ โข, น นุ โข กุสลาติ สนฺเทหาภาวโต’’ติอาทิฯ เตเนว จ ‘‘สนฺนิฏฺฐานสํสยาน’’นฺติ, ‘‘สนฺนิฏฺฐานสํสยวเสนา’’ติ จ ปฐมํ สนฺนิฏฺฐานคฺคหณํ กตํฯ

ตนฺติ ยมกปกรณํฯ ตสฺส เย สมยาทโย วตฺตพฺพา, เต กถาวตฺถุปกรณเทสนานนฺตโร เทสนาสมโย, ตาวติํสภวนเมว เทสนาเทโส, กุสลากุสลมูลาทิยมกากาเรน เทสนาติ วิภาคโต ‘‘สงฺเขเปเนวา’’ติอาทิคาถาหิ วิภาวิตา นิมิตฺเตน สทฺธิํ สํวณฺณนปฏิญฺญา จาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สมยเทสเทสนาวเสนา’’ติอาทิมาหฯ นิมิตฺตญฺเหตํ อิธ สํวณฺณนาย, ยทิทํ กมานุปฺปตฺติ อาคตภารวาหิตา จ ปณฺฑิตานํ ปณฺฑิตกิจฺจภาวโตฯ ตตฺถ อนุปฺปตฺตํ ทสฺเสตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ

ตตฺถาติ ตสฺมิํ สมยาทิทสฺสเนฯ ยมนํ อุปรมนนฺติ ยโม มรณนฺติ อาห ‘‘ชาติยา สติ มรณํ โหตีติ…เป.… วิสโย’’ติฯ ตตฺถ ยถา ‘‘ชาติยา สติ มรณํ โหตี’’ติ ชาติ ยมสฺส วิสโย, เอวํ ‘‘อุปาทานกฺขนฺเธสุ สนฺเตสุ มรณํ โหตี’’ติ อุปาทานกฺขนฺธา ยมสฺส วิสโยติ โยเชตพฺพํฯ เต หิ มรณธมฺมิโนติฯ อนุปฺปตฺตมรณํเยว กิพฺพิสการินํ ปุคฺคลํ ยมปุริสา วิวิธา กมฺมการณา กโรนฺติ, น อปฺปตฺตมรณนฺติ มรณํ ยมสฺส วิสโย วุตฺโตฯ อาณาปวตฺติฏฺฐานนฺติ อิทํ วิสย-สทฺทสฺส อตฺถวจนํฯ เทสํ วาติ กามาทิธาตุตฺตยเทสํ สนฺธายาหฯ ธาตุตฺตยิสฺสโร หิ มจฺจุราชาฯ ปญฺจานนฺตริยานิ อญฺญสตฺถารุทฺเทโส จ, เตน วา สทฺธิํ ปญฺจ เวรานิ ฉ อภพฺพฏฺฐานานิฯ อาวตฺตาติ ปทกฺขิณาวตฺตาฯ ตนุรุหาติ โลมาฯ

คนฺถารมฺภวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

1. มูลยมกํ