1. นิโรธกถาวณฺณนา

[571-572] สกสมเย ‘‘ปุริมจิตฺตสฺส นิโรธานนฺตรํ ปจฺฉิมจิตฺตํ อุปฺปชฺชตี’’ติ อิจฺฉิตํ, ปรวาที ปน ‘‘ยสฺมิํ ขเณ ภวงฺคจิตฺตํ, ตสฺมิํเยว ขเณ กิริยมยจิตฺตํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วทติฯ เอวํ สติ ปุริมปจฺฉิมจิตฺตานํ สหภาโวปิ อนุญฺญาโต โหติฯ เตนาห ‘‘ภงฺคกฺขเณน สเหวา’’ติฯ ตถา จ สติ วิปากกิริยกฺขนฺธานํ วิย กิริยวิปากกฺขนฺธานํ วิปากวิปากกฺขนฺธานํ กิริยกิริยกฺขนฺธานญฺจ วุตฺตนเยน สหภาโว วตฺตพฺโพติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภวงฺคจิตฺตสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุปปตฺติภวภาเวน เอสิยา อิจฺฉิตพฺพาติ อุปปตฺเตสิยา วิปากกฺขนฺธา, เต จ เยภุยฺเยน ภวงฺคปริยายกาติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ ‘‘อุปปตฺเตสิยนฺติ สงฺขํ คตสฺส ภวงฺคจิตฺตสฺสา’’ติฯ อาทิปริโยสานมตฺตญฺหิ ตสฺส ปฏิสนฺธิจุติจิตฺตํ, ตทารมฺมณํ ภวงฺคนฺเตฺวว วุจฺจตีติฯ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ กิริยาเวมชฺเฌ ปติตตฺตา กิริยาจตุกฺขนฺธคฺคหเณน คหณํ ยุตฺตนฺติ วุตฺตํฯ จกฺขุวิญฺญาณาทีนนฺติ หิ อาทิ-สทฺเทน น โสตวิญฺญาณาทีนํเยว คหณํ, อถ โข สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณานมฺปีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

นิโรธกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปญฺจวิญฺญาณสมงฺคิสฺสมคฺคกถาวณฺณนา

[576] ลกฺขณนฺติ ปญฺจวิญฺญาณานํ อุปฺปนฺนารมฺมณตาทิอวิตเถกปฺปการตาลกฺขณํฯ กามํ มโนวิญฺญาณํ อวตฺถุกมฺปิ โหติ, สวตฺถุกตฺเต ปน ตมฺปิ อุปฺปนฺนวตฺถุกเมวฯ ตถา หิ ปาฬิยํ ฐปนายํ ‘‘หญฺจิ ปญฺจวิญฺญาณา อุปฺปนฺนารมฺมณา’’ตฺเวว วุตฺตํฯ มโนวิญฺญาณสฺสปิ อุปฺปนฺนวตฺถุกตาปริยาโย อตฺถีติ ‘‘ปญฺจ วิญฺญาณา’’ติ อวตฺวา ‘‘ฉ วิญฺญาณา อุปฺปนฺนวตฺถุกา’’ติ วุตฺเต ‘‘โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ปญฺจวิญฺญาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนา’’ติ วตฺตุํ น สกฺกาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฉ วิญฺญาณา…เป.… อธิปฺเปต’’นฺติฯ

[577] ‘‘อนิมิตฺตํ สุญฺญตํ อปฺปณิหิต’’นฺติ นิพฺพานสฺส เต ปริยายาฯ จกฺขุวิญฺญาณสฺส อนิมิตฺตคาหิภาเว สุญฺญตารมฺมณตาปิ สิยาติ วุตฺตํ ‘‘ตเทว สุญฺญตนฺติ อธิปฺปาโย’’ติฯ

ปญฺจวิญฺญาณสมงฺคิสฺสมคฺคกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ปญฺจวิญฺญาณาสาโภคาติกถาวณฺณนา

[584-586] สา ปน นมิตฺวา ปวตฺติฯ อารมฺมณปฺปการคฺคหณนฺติ อารมฺมณสฺส อิฏฺฐานิฏฺฐปฺปการสฺส คหณํฯ เยน อารมฺมณปฺปการคฺคหเณน กุสลจิตฺตสฺส อโลภาทีหิ สมฺปโยโค อกุสลจิตฺตสฺส โลภาทีหิ สมฺปโยโค โหติ, โส อาโภโคติ ทสฺเสติฯ

ปญฺจวิญฺญาณาสาโภคาติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ทฺวีหิสีเลหีติกถาวณฺณนา

[587-589] อปฺปวตฺตินิโรธนฺติ อนุปฺปาทนิโรธํฯ สีลสฺส วีติกฺกโมเยว นิโรโธ สีลวีติกฺกมนิโรโธฯ นินฺนานํ ขณิกนิโรธํ สลฺลกฺเขนฺโตฯ

ทฺวีหิสีเลหีติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. สีลํอเจตสิกนฺติกถาวณฺณนา

[590-594] ฐิเตน อวินฏฺเฐนฯ อุปจเยนาติ สีลภูเตน กมฺมูปจเยนฯ ‘‘ทานํ อเจตสิก’’นฺติ กถายํ วุตฺตนเยนาติ ยถา ‘‘น วตฺตพฺพํ เจตสิโก ธมฺโม ทานนฺติ? อามนฺตาฯ ทานํ อนิฏฺฐผลนฺติ…เป.… เตน หิ เจตสิโก ธมฺโม ทาน’’นฺติ ปาฬิ ปวตฺตา, เอวํ ตทนุสาเรน ‘‘น วตฺตพฺพํ เจตสิกํ สีลนฺติ? อามนฺตาฯ สีลํ อนิฏฺฐผล’’นฺติอาทินา สีลสฺส เจตสิกภาวสาธกานิ สุตฺตปทานิ จ อาเนตฺวา ตทตฺถทสฺสนวเสน อเจตสิโก รูปาทิธมฺโม อายติํ วิปากํ เทติฯ ยทิ โส สีลํ ภเวยฺย, วินา สํวรสมาทาเนน วินา วิรติยา สีลวา นาม สิยาฯ ยสฺมา ปน สมาทานเจตนา วิรติ สํวโร สีลํ, ตสฺมา ‘‘สีลํ อิฏฺฐผลํ กนฺตผล’’นฺติอาทินา โยชนา กาตพฺพาติ อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘วุตฺตนเยนา’’ติ, วุตฺตนยานุสาเรนาติ อตฺโถฯ ยสฺมา ปน ปาฬิยํ ยถา ‘‘สีลํ อเจตสิก’’นฺติ กถา อาคตา, ตถา ‘‘ทานํ อเจตสิก’’นฺติ วิสุํ อาคตา กถา นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘สา ปน กถา มคฺคิตพฺพา’’ติ วุตฺตํฯ

สีลํอเจตสิกนฺติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. สมาทานเหตุกถาวณฺณนา

[598-600] สมาทานเหตุกถายํ ‘‘ผสฺโส เทตี’’ติ อารภิตฺวา ยาว กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ อารามโรปาทิสุตฺตาหรณญฺจาติ เอตฺตกเมว ปริโภคกถาย สทิสนฺติ อาห ‘‘สมาทาน…เป.… ทฏฺฐพฺพา’’ติฯ

สมาทานเหตุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ