10. วิปาโกวิปากธมฺมธมฺโมติกถาวณฺณนา

[501] วิปาโก วิปากสฺส ปจฺจโย โหนฺโต อญฺญมญฺญปจฺจโย โหตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘ยสฺส วิปากสฺส วิปาโก อญฺญมญฺญปจฺจโย โหตี’’ติฯ ‘‘ตปฺปจฺจยาปิ อญฺญสฺส วิปากสฺส อุปฺปตฺติํ สนฺธายา’’ติอาทิวจนโต ปน ชาติชรามรณาทีนํ อุปนิสฺสยปจฺจโยติ สกฺกา วิญฺญาตุํฯ ปุริมปฏิญฺญายาติ ‘‘วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโม’’ติ ปฏิญฺญายฯ อิมสฺส โจทนสฺสาติ ‘‘วิปาโก จ วิปากธมฺมธมฺโม จา’’ติอาทินา ปวตฺตสฺส โจทนสฺสฯ

วิปาโกวิปากธมฺมธมฺโมติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สตฺตมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. อฏฺฐมวคฺโค

1. ฉคติกถาวณฺณนา

[503-504] วณฺณา เอว นีลาทิวเสน นิภาตีติ วณฺณนิภา, วณฺณายตนนฺติ อตฺโถฯ สณฺฐานํ ทีฆาทิฯ

ฉคติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อนฺตราภวกถาวณฺณนา

[505] อนฺตรฏฺฐานานีติ อนฺตริกฏฺฐานานิฯ นิวารกฏฺฐานานิ ภินฺทิตฺวา จ อากาเสน จ คมนโตฯ ยทิ โส ภวานํ อนฺตรา น สิยาติ โส อนฺตราภโว กามภวาทีนํ ภวานํ อนฺตเร ยทิ น ภเวยฺยฯ น นาม อนฺตราภโวติ ‘‘สพฺเพน สพฺพํ นตฺถิ นาม อนฺตราภโว’’ติ เอวํ ปวตฺตสฺส สกวาทิวจนสฺส ปฏิกฺเขเป การณํ นตฺถิ, ตสฺส ปฏิกฺเขเป การณํ หทเย ฐเปตฺวา น ปฏิกฺขิปติ, อถ โข ตถา อนิจฺฉนฺโต เกวลํ ลทฺธิยา ปฏิกฺขิปตีติ อตฺโถฯ

[506] ชาตีติ น อิจฺฉตีติ สมฺพนฺโธฯ

[507] เอวํ ตํ ตตฺถ น อิจฺฉตีติ กามภวาทีสุ วิย ตํ จุติปฏิสนฺธิปรมฺปรํ ตตฺถ อนฺตราภวาวตฺถาย น อิจฺฉติฯ โส หิ ตสฺส ภาวิภวนิพฺพตฺตกกมฺมโต เอว ปวตฺติํ อิจฺฉติ, ตสฺมา ชาติชรามรณานิ อนิจฺจโต กุโต จุติปฏิสนฺธิปรมฺปราฯ อยญฺจ วาโท อนฺตราภววาทีนํ เอกจฺจานํ วุตฺโตฯ เย ‘‘อปฺปเกน กาเลน สตฺตาเหเนว วา ปฏิสนฺธิํ ปาปุณาตี’’ติ วทนฺติ, เย ปน ‘‘ตตฺเถว จวิตฺวา อายาตีติ สตฺตสตฺตาหานี’’ติ วทนฺติ, เตหิ อนุญฺญาตาว จุติปฏิสนฺธิปรมฺปราติ เต อธุนาตนา ทฏฺฐพฺพา ปาฬิยํ ‘‘อนฺตราภเว สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ อาคตตฺตาฯ ยถา เจตํ, เอวํ นิรยูปคาทิภาวมฺปิสฺส อธุนาตนา ปฏิชานนฺติฯ ตถา หิ เต วทนฺติ ‘‘อุทฺธํปาโท ตุ นารโก’’ติอาทิฯ ตตฺถ ยํ นิสฺสาย ปรวาที อนฺตราภวํ นาม ปริกปฺเปติ, ตํ ทสฺเสตุํ อฏฺฐกถายํ ‘‘อนฺตราปรินิพฺพายีติ สุตฺตปทํ อโยนิโส คเหตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ อิมสฺส หิ ‘‘อวิหาทีสุ ตตฺถ ตตฺถ อายุเวมชฺฌํ อนติกฺกมิตฺวา อนฺตรา อคฺคมคฺคาธิคเมน อนวเสสกิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายติ, อนฺตราปรินิพฺพายี’’ติ สุตฺตปทสฺส อยมตฺโถ, น อนฺตราภวภูโตติฯ ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อนฺตราปรินิพฺพายีติ สุตฺตปทํ อโยนิโส คเหตฺวา’’ติฯ

เย ปน ‘‘สมฺภเวสีติ วจนโต อตฺเถว อนฺตราภโวฯ โส หิ สมฺภวํ อุปปตฺติํ เอสตีติ สมฺภเวสี’’ติ วทนฺติ, เตปิ เย ภูตาว น ปุน ภวิสฺสนฺติ, เต ขีณาสวา ‘‘ภูตานํ วา สตฺตานํ ฐิติยา’’ติ เอตฺถ ‘‘ภูตา’’ติ วุตฺตาฯ ตพฺพิธุรตาย สมฺภวเมสนฺตีติ สมฺภเวสิโน, อปฺปหีนภวสํโยชนตฺตา เสกฺขา ปุถุชฺชนาฯ จตูสุ วา โยนีสุ อณฺฑชชลาพุชา สตฺตา ยาว อณฺฑโกสํ วตฺถิโกสญฺจ น ภินฺทนฺติ, ตาว สมฺภเวสี นาม, อณฺฑโกสโต วตฺถิโกสโต จ นิกฺขนฺตา ภูตา นามฯ สํเสทชโอปปาติกา จ ปฐมจิตฺตกฺขเณ สมฺภเวสี นาม, ทุติยจิตฺตกฺขณโต ปฏฺฐาย ภูตา นามฯ เยน วา อิริยาปเถน ชายนฺติ, ยาว ตโต อญฺญํ น ปาปุณนฺติ, ตาว สมฺภเวสี นาม, ตโต ปรํ ภูตา นามาติ เอวํ อุชุเก ปาฬิอนุคเต อตฺเถ สติ กิํ อนิทฺธาริตสฺส ปตฺถิเยน อนฺตราภเวน อตฺตภาเวน ปริกปฺปิเตน ปโยชนนฺติ ปฏิกฺขิปิตพฺพาฯ

ยํ ปเนเก ‘‘สนฺตานวเสน ปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ อวิจฺเฉเทน เทสนฺตเรสุ ปาตุภาโว ทิฏฺโฐฯ ยถา ตํ วีหิอาทิอวิญฺญาณกสนฺตาเน, เอวํ สวิญฺญาณกสนฺตาเนปิ อวิจฺเฉเทน เทสนฺตเร ปาตุภาเวน ภวิตพฺพํฯ อยญฺจ นโย สติ อนฺตราภเว ยุชฺชติ, นาญฺญถา’’ติ ยุตฺติํ วทนฺติ, เตหิ อิทฺธิมโต เจโตวสิปฺปตฺตสฺส จิตฺตานุคติกํ กายํ อธิฏฺฐหนฺตสฺส ขเณน พฺรหฺมโลกโต อิธูปสงฺกมเน อิโต วา พฺรหฺมโลกูปคมเน ยุตฺติ วตฺตพฺพาฯ ยทิ สพฺพตฺเถว วิจฺฉินฺนเทเส ธมฺมานํ ปวตฺติ น อิจฺฉิตา, ยทิปิ สิยา ‘‘อิทฺธิมนฺตานํ อิทฺธิวิสโย อจินฺเตยฺโย’’ติ, ตํ อิธาปิ สมานํ ‘‘กมฺมวิปาโก อจินฺเตยฺโย’’ติ วจนโต, ตสฺมา ตํ เตสํ มติมตฺตเมวฯ อจินฺเตยฺยสภาวา หิ สภาวธมฺมา, เต กตฺถจิ ปจฺจยวเสน วิจฺฉินฺนเทเส ปาตุภวนฺติ, กตฺถจิ อวิจฺฉินฺนเทเส จฯ ตถา หิ มุขโฆสาทีหิ ปจฺจเยหิ อญฺญสฺมิํ เทเส อาทาสปพฺพตปเทสาทิเก ปฏิพิมฺพปฏิโฆสาทิกํ นิพฺพตฺตมานํ ทิฏฺฐนฺติฯ

เอตฺถาห – ปฏิพิมฺพํ ตาว อสิทฺธตฺตา อสทิสตฺตา จ น นิทสฺสนํฯ ปฏิพิมฺพญฺหิ นาม อญฺญเทว รูปนฺตรํ อุปฺปชฺชตีติ อสิทฺธเมตํฯ สิทฺธิยมฺปิ อสทิสตฺตา น นิทสฺสนํ สิยา เอกสฺมิํ ฐาเน ทฺวินฺนํ สหฐานาภาวโตฯ ยตฺเถว หิ อาทาสรูปํ ปฏิพิมฺพรูปญฺจ ทิสฺสติ, น จ เอกสฺมิํ เทเส รูปทฺวยสฺส สหภาโว ยุตฺโต นิสฺสยภูตเทสโต, อสทิสญฺเจตํ สนฺธานโตฯ น หิ มุขสฺส ปฏิพิมฺพสนฺธานภูตํ อาทาสสนฺธานสมฺพนฺธตฺตา สนฺธานํ อุทฺทิสฺส อวิจฺเฉเทน เทสนฺตเร ปาตุภาโว วุจฺจติ, น อสนฺตานนฺติ อสมานเมว ตนฺติฯ

ตตฺถ ยํ วุตฺตํ ‘‘ปฏิพิมฺพํ นาม อญฺญเทว รูปนฺตรํ อุปฺปชฺชตีติ อสิทฺธํ เอกสฺมิํ ฐาเน ทฺวินฺนํ สหฐานภาวโต’’ติ, ตยิทํ อสนฺตานเมว สหฐานํ โจทิตํ ภินฺนนิสฺสยตฺตาฯ น หิ ภินฺนนิสฺสยานํ สหฐานํ อตฺถิฯ ยถา อเนเกสํ มณิทีปาทีนํ ปภารูปํ เอกสฺมิํ ปเทเส ปวตฺตมานํ อจฺฉิตมานตาย นิรนฺตรตาย จ อภินฺนฏฺฐานํ วิย ปญฺญายติ, ภินฺนนิสฺสยตฺตา ปน ภินฺนฏฺฐานเมว ตํ, คหณวิเสเสน ตถาอภินฺนฏฺฐานมตฺตํ, เอวํ อาทาสรูปปฏิพิมฺพรูเปสุปิ ทฏฺฐพฺพํฯ ตาทิสปจฺจยสมวาเยน หิ ตตฺถ ตํ อุปฺปชฺชติ เจว วิคจฺฉติ จ, เอวญฺเจตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ จกฺขุวิญฺญาณสฺส โคจรภาวูปคมนโตฯ อญฺญถา อาโลเกน วินาปิ ปญฺญาเยยฺย, จกฺขุวิญฺญาณสฺส วา น โคจโร วิย สิยาฯ

ตสฺส ปน สามคฺคิยา โส อานุภาโว, ยํ ตถา ทสฺสนํ โหตีติฯ อจินฺเตยฺโย หิ ธมฺมานํ สามตฺถิยเภโทติ วทนฺเตนปิ อยเมวตฺโถ สาธิโต ภินฺนนิสฺสยสฺสปิ อภินฺนฏฺฐานสฺส วิย อุปฏฺฐานโตฯ เอเตเนว อุทกาทีสุ ปฏิพิมฺพรูปาภาวโจทนา ปฏิกฺขิตฺตา เวทิตพฺพาฯ

สิทฺเธ จ ปฏิพิมฺพรูเป ตสฺส นิทสฺสนภาโว สิทฺโธเยว โหติ เหตุผลานํ วิจฺฉินฺนเทสตาวิภาวนโตฯ ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘อสทิสตฺตา น นิทสฺสน’’นฺติ, ตทยุตฺตํฯ กสฺมา? น หิ นิทสฺสนํ นาม นิทสฺสิตพฺเพน สพฺพทา สทิสเมว โหติฯ จุติกฺขนฺธาธานโต วิจฺฉินฺนเทเส อุปปตฺติกฺขนฺธา ปาตุภวนฺตีติ เอตสฺส อตฺถสฺส สาธนตฺถํ มุขรูปโต วิจฺฉินฺเน ฐาเน ตสฺส ผลภูตํ ปฏิพิมฺพรูปํ นิพฺพตฺตตีติ เอตฺถ ตสฺส นิทสฺสนตฺถสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ เอเตน อสนฺตานโจทนา ปฏิกฺขิตฺตา เวทิตพฺพาฯ

ยสฺมา วา มุขปฏิพิมฺพรูปานํ เหตุผลภาโว สิทฺโธ, ตสฺมาปิ สา ปฏิกฺขิตฺตาว โหติฯ เหตุผลภาวสมฺพนฺเธสุ หิ สนฺตานโวหาโรฯ ยถาวุตฺตทฺวีหิการเณหิ ปฏิพิมฺพํ อุปฺปชฺชติ พิมฺพโต อาทาสโต จ, น เจวํ อุปปตฺติกฺขนฺธานํ วิจฺฉินฺนเทสุปฺปตฺติฯ ยถา เจตฺถ ปฏิพิมฺพรูปํ นิทสฺสิตํ, เอวํ ปฏิโฆสทีปมุทฺทาทโยปิ นิทสฺสิตพฺพาฯ ยถา หิ ปฏิโฆสทีปมุทฺทาทโย สทฺทาทิเหตุกา โหนฺติ, อญฺญตฺร อคนฺตฺวา โหนฺติ, เอวเมว อิทํ จิตฺตนฺติฯ

อปิจายํ อนฺตราภววาที เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ – ยทิ ‘‘ธมฺมานํ วิจฺฉินฺนเทสุปฺปตฺติ น ยุตฺตา’’ติ อนฺตราภโว ปริกปฺปิโต, ราหุอาทีนํ สรีเร กถมเนกโยชนสหสฺสนฺตริเกสุ ปาทฏฺฐานหทยฏฺฐาเนสุ กายวิญฺญาณมโนวิญฺญาณุปฺปตฺติ วิจฺฉินฺนเทเส ยุตฺตาฯ ยทิ เอกสนฺตานภาวโต, อิธาปิ ตํสมานํฯ น เจตฺถ อรูปธมฺมภาวโต อลํ ปริหาราย ปญฺจโวกาเร รูปารูปธมฺมานํ อญฺญมญฺญํ สมฺพนฺธตฺตาฯ วตฺตมาเนหิ ตาว ปจฺจเยหิ วิจฺฉินฺนเทเส ผลสฺส อุปฺปตฺติ สิทฺธา, กิมงฺคํ ปน อตีเตหิ ปญฺจโวการภเวหิฯ ยตฺถ วิปากวิญฺญาณสฺส ปจฺจโย, ตตฺถสฺส นิสฺสยภูตสฺส วตฺถุสฺส สหภาวีนญฺจ ขนฺธานํ สมฺภโวติ ลทฺโธกาเสน กมฺมุนา นิพฺพตฺติยมานสฺส อวเสสปจฺจยนฺตรสหิตสฺส วิปากวิญฺญาณสฺส อุปฺปตฺติยํ นาลํ วิจฺฉินฺนเทสตา วิพนฺธายฯ ยถา จ อเนกกปฺปสหสฺสนฺตริกาปิ จุติกฺขนฺธา อุปปตฺติกฺขนฺธานํ อนนฺตรปจฺจโยติ น กาลทูรตา, เอวํ อเนกโยชนสหสฺสนฺตริกาปิ เต เตสํ อนนฺตรปจฺจโย โหนฺตีติ น เทสทูรตาฯ

เอวํ จุติกฺขนฺธนิโรธานนฺตรํ อุปปตฺติฏฺฐาเน ปจฺจยนฺตรสมวาเยน ปฏิสนฺธิกฺขนฺธา ปาตุภวนฺตีติ นตฺเถว อนฺตราภโวฯ อสติ จ ตสฺมิํ ยํ ตสฺส เกจิ ‘‘ภาวิภวนิพฺพตฺตกกมฺมุโน ตโต เอว ภาวิปุริมกาลภวากาโร สชาติสุทฺธทิพฺพจกฺขุโคจโร อหีนินฺทฺริโย เกนจิ อปฺปฏิหตคมโน คนฺธาหาโร’’ติ เอวมาทิการณาการาทิํ วณฺเณนฺติ, ตํ วญฺฌาตนยสฺส รสฺสทีฆสามตาทิวิวาทสทิสนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อนฺตราภวกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. กามคุณกถาวณฺณนา

[510] สพฺเพปีติ กุสลากุสลกฺขนฺธาทโยปิฯ เตสมฺปิ หิ อาลมฺพนตฺถิกตาลกฺขณสฺส กตฺตุกมฺยตาฉนฺทสฺส วเสน สิยา กมนฏฺฐตาติ อธิปฺปาโยฯ ธาตุกถายํ ‘‘กามภโว ปญฺจหิ ขนฺเธหิ เอกาทสหิ อายตเนหิ สตฺตรสหิ ธาตูหิ สงฺคหิโตฯ กติหิ อสงฺคหิโต? น เกหิจิ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา อสงฺคหิโต’’ติ อาคตตฺตา อาห ‘‘อุปาทินฺนกฺขนฺธานเมว กามภวภาโว ธาตุกถายํ ทสฺสิโต’’ติฯ ปญฺจาติ คณนปริจฺเฉโท, ตทญฺญคณนนิวตฺตนตฺโถติ ‘‘ปญฺจ กามคุณา’’ติ วจนํ ตโต อญฺเญสํ ตพฺภาวํ นิวตฺเตตีติ อาห ‘‘ปญฺเจว กามโกฏฺฐาสา กาโมติ วุตฺตา’’ติฯ ตโต เอว กามธาตูติ วจนํ น อญฺญสฺส นามํ, เตสํเยว นามนฺติ อตฺโถฯ ตยิทํ ปรวาทิโน มติมตฺตนฺติ วุตฺตํ ‘‘อิมินา อธิปฺปาเยนา’’ติฯ เอวํ วจนมตฺตนฺติ เอวํ ‘‘ปญฺจิเม กามคุณา’’ติ วจนมตฺตํ นิสฺสาย, น ปนตฺถสฺส อวิปรีตํ อตฺถนฺติ อตฺโถฯ

กามคุณกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ