อายตนปทาทิวณฺณนา

[40] ยทิปิ เอกเกปิ สทิสํ วิสฺสชฺชนํ วิสฺสชฺชนํ สมุทยมคฺคสจฺจานํ ‘‘สมุทยสจฺจํ เอเกน ขนฺเธน…เป.… มคฺคสจฺจํ เอเกน ขนฺเธน เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา สงฺคหิตํ, จตูหิ ขนฺเธหิ เอกาทสหิ อายตเนหิ สตฺตรสหิ ธาตูหิ อสงฺคหิต’’นฺติ (ธาตุ. 41) นิทฺทิฏฺฐตฺตาฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ อินฺทฺริยปทนิทฺเทเส ฯ จกฺขุโสตจกฺขุสุขินฺทฺริยทุกานนฺติ จกฺขุโสตทุกํ จกฺขุสุขินฺทฺริยทุกนฺติ เอเตสํ ทุกานํฯ จกฺขุโสตสุขินฺทฺริยานญฺหิ ‘‘เอเกน ขนฺเธน เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา สงฺคหิตํ, จตูหิ ขนฺเธหิ เอกาทสหิ อายตเนหิ สตฺตรสหิ ธาตูหิ อสงฺคหิต’’นฺติ เอกเก สทิสํ วิสฺสชฺชนํฯ จกฺขุโสตินฺทฺริยทุกสฺส ปน ‘‘จกฺขุนฺทฺริยญฺจ โสตินฺทฺริยญฺจ เอเกน ขนฺเธน ทฺวีหายตเนหิ ทฺวีหิ ธาตูหิ สงฺคหิตา, จตูหิ ขนฺเธหิ ทสหายตเนหิ โสฬสหิ ธาตูหิ อสงฺคหิตา’’ติ, ‘‘จกฺขุนฺทฺริยญฺจ สุขินฺทฺริยญฺจ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ ทฺวีหายตเนหิ ทฺวีหิ ธาตูหิ สงฺคหิตา, ตีหิ ขนฺเธหิ ทสหายตเนหิ โสฬสหิ ธาตูหิ อสงฺคหิตา’’ติ จกฺขุสุขินฺทฺริยทุกสฺส จ อสทิสํ วิสฺสชฺชนํฯ นาปิ ทุเกหิ ติกสฺสาติ จกฺขุโสตจกฺขุสุขินฺทฺริยาทิทุเกหิ จกฺขุโสตสุขินฺทฺริยาทิติกสฺส นาปิ สทิสํ วิสฺสชฺชนํฯ อิธาติ สจฺจปทนิทฺเทเสฯ ติเกน จาติ ทุกฺขสมุทยมคฺคาทิติเกน จฯ ‘‘ปญฺจหิ ขนฺเธหิ ทฺวาทสหายตเนหิ อฏฺฐารสหิ ธาตูหิ สงฺคหิตา, น เกหิจิ ขนฺเธหิ น เกหิจิ อายตเนหิ น กาหิจิ ธาตูหิ อสงฺคหิตา’’ติ สทิสํ วิสฺสชฺชนํฯ

6. ปฏิจฺจสมุปฺปาทวณฺณนา

[61] อวิชฺชาวจเนนาติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ เอตฺถ อวิชฺชาคฺคหเณนฯ วิเสสนํ น กตฺตพฺพํ, ‘‘สพฺพมฺปิ วิญฺญาณ’’นฺติ วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘กุสลาทีนมฺปี’’ติอาทินาฯ วิสฺสชฺชนาสทิเสน สพฺพวิญฺญาณาทิสงฺคหณโตฯ เตสนฺติ วิญฺญาณาทิปทานํฯ อิธาติ อิมสฺมิํ ปฐมนเยฯ อกมฺมชานมฺปิ สงฺคหิตตา วิญฺญายติ สทฺทายตนสฺสปิ คหิตตฺตาฯ

[71] ชายมาน…เป.… มานานนฺติ ชายมานาทิอวตฺถานํ ธมฺมานํฯ ชายมานาทิภาวมตฺตตฺตาติ นิพฺพตฺตนาทิอวตฺถามตฺตภาวโตฯ วินิพฺภุชฺชิตฺวาติ อวตฺถาภาวโต วินิพฺโภคํ กตฺวาฯ ปรมตฺถโต อวิชฺชมานานิ, สภาวมตฺตภูตานีติ ปรมตฺถธมฺมานํ อวตฺถาภาวมตฺตภูตานิ ฯ อปรมตฺถสภาวานิปิ รูปธมฺมสฺส นิพฺพตฺติอาทิภาวโต รุปฺปนภาเวน คยฺหนฺติฯ ตโต ‘‘รูปกฺขนฺธสฺส สภาคานิ, อรูปานํ ปน ชาติชรามรณานี’’ติ อาเนตฺวา โยชนาฯ เอเกกภูตานีติ ยถา เอกสฺมิํ รูปกลาเป ชาติอาทีนิ เอเกกานิเยว โหนฺติ, เอวํ เอกสฺมิํ อรูปกลาเปปีติ วุตฺตํฯ

เตนาห ‘‘รูปกลาปชาติอาทีนิ วิยา’’ติอาทิฯ อนุภวนสญฺชานนวิชานนกิจฺจานํ เวทนาทีนํ นิพฺพตฺติอาทิภูตานิปิ ชาติอาทีนิ ตถา น คยฺหนฺตีติ อาห ‘‘เวทิยน…เป.… อคยฺหมานานี’’ติฯ เตน เวทนากฺขนฺธาทีหิ ชาติอาทีนํ สงฺคหาภาวมาหฯ ‘‘ชาติ, ภิกฺขเว, อนิจฺจา สงฺขตา’’ติอาทิวจนโต ชาติอาทีนมฺปิ สงฺขตปริยาโย อตฺถีติ สงฺขตาภิสงฺขรณกิจฺเจน สงฺขารกฺขนฺเธน เตสํ สงฺคโหติ วุตฺตํ ‘‘สงฺขตา…เป.… สภาคานี’’ติฯ เตเนว จ สงฺขารกฺขนฺธสฺส อเนกนฺตปรมตฺถกิจฺจตา เวทิตพฺพาฯ ตถา ทุวิธานีติ วุตฺตปฺปกาเรน รูปารูปธมฺมานํ นิพฺพตฺติอาทิภาเวน ทฺวิปฺปการานิฯ เตนาติ ยถาวุตฺตสภาคตฺเถนฯ เตหิ ขนฺธาทีหีติ รูปกฺขนฺธสงฺขารกฺขนฺธธมฺมายตนธมฺมธาตูหิฯ

ปฐมนยสงฺคหาสงฺคหปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยนโย สงฺคหิเตนอสงฺคหิตปทวณฺณนา

[171] ‘‘สงฺคหิเตน อสงฺคหิต’’นฺติ เอตฺถ สงฺคหิตาสงฺคหิตสทฺทา ภินฺนาธิกรณา น คเหตพฺพา วิเสสนวิเสสิตพฺพตาย อิจฺฉิตตฺตาฯ โย หิ ธมฺโม สงฺคหิตตาวิเสสวิสิฏฺโฐ อสงฺคหิโต เหฏฺฐา อุทฺทิฏฺโฐ, สฺเวว อิธ อสงฺคหิตภาเวน ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชียตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ ตํ…เป.… ตเทว ทสฺเสนฺโต’’ติ อาหฯ เย หิ ธมฺมา จกฺขายตเนน ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตา, อายตนธาตุสงฺคเหน จ อสงฺคหิตา, เตสํเยว ปุน ขนฺธาทีหิ อสงฺคโห ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชิโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘จกฺขายตเนน…เป.… อาหา’’ติฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ นเยสุ วาเรสุ จฯ ขนฺธาทิสงฺคหสามญฺญานนฺติ ‘‘ขนฺธสงฺคเหนา’’ติอาทินา อวิเสเสน วุตฺตานํ ขนฺธาทิสงฺคหานํฯ ‘‘สามญฺญโชตนา วิเสเส อวติฏฺฐตี’’ติ อาห ‘‘นิจฺจํ วิเสสาเปกฺขตฺตา’’ติฯ วิเสสาวโพธนตฺถานิ ปญฺหพฺยากรณานีติ วุตฺตํ ‘‘เภทนิสฺสิตตฺตา จ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาน’’นฺติฯ สวิเสสาว ขนฺธาทิคณนาติ ‘‘ขนฺธสงฺคเหนา’’ติอาทินา อวิเสเสน วุตฺตาปิ รูปกฺขนฺธาทินา สวิเสสาว ขนฺธาทิคณนา, ขนฺธาทินา สงฺคโหติ อตฺโถฯ สุทฺธาติ เกวลา อนวเสสา, สามญฺญภูตาติ วุตฺตํ โหติฯ

ตตฺถาติ ยถาธิกเต ทุติยนเยฯ สามญฺญโชตนาย วิเสสนิทฺทิฏฺฐตฺตา อาห ‘‘สงฺคหิ…เป.… นิทฺธาริตตฺตา’’ติฯ