พลราสิวณฺณนา

ปติสฺสโว วจนสมฺปฏิคฺคโหติ อธิปฺปาเยน ‘‘สปฺปติสฺสวํ ปติสฺสวภูตํ ตํสภาคญฺจ ยํ กิญฺจิ คารว’’นฺติ อาหฯ ตตฺถ ตตฺถ ปากฏภาเวนาติ อชฺฌตฺตภูเตสุ ชาติยาทีสุ พหิทฺธาภูเตสุ ภิกฺขุอาทีสุ หิโรตฺตปฺปานํ อนุรูปปจฺจเวกฺขณวเสน สสมฺภารปถวีอาทีสุ ปถวีธาตุอาทีนํ วิย วิภูตกิจฺจภาเวนาติ อตฺโถฯ

มูลราสิวณฺณนา

เอวญฺหิ อุปมาย สเมตีติ ยถา อสุจิมฺหิ ปติตปุริสสฺส สติปิ กาเยน อลฺลียเน ภาโว อนลฺลีโน, เอวํ อโลโภปิ อารมฺมณกรณวเสน คหิเตปิ อารมฺมเณ อลคฺคภาเวน อนลฺลีนภาโว อนลฺลีนากาโร เอว ปวตฺตติฯ เอวํสภาโว หิ โส ธมฺโมติฯ กิญฺจิ ทุสฺสีลฺยํ โทสสมุฏฺฐานํ สพฺพมฺปิ ทุสฺสีลฺยํ โทสูปนิสฺสยนฺติ ‘‘โทสสมุฏฺฐานตํ โทสูปนิสฺสยตญฺจา’’ติ วุตฺตํฯ เตน อโทโส โทสสฺเสว อุชุวิปจฺจนีโก, ตํมุเขน ทุสฺสีลฺยสฺสาติ ทสฺเสติฯ

ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาติ โย โส เอกตฺตุปคโต ปฐมชฺฌานาทิอปฺปนาจิตฺตุปฺปาโท อาสนฺนูปจาราหิตวิเสโส นีวรณาทิปริปนฺถวิสุทฺธิยา วิสุทฺโธ, ตทาวรณวิสยวิรเหน จ สมปฺปวตฺตอปฺปนาสมาธิสงฺขาตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปนฺโน, เอวํ ปฏิปนฺนตฺตา เอว ตตฺถุปคมเนน ตตฺถ จ ปกฺขนฺโท, วิโสเธตพฺพสฺส วิกฺเขปสฺส กิเลสสํสคฺคสฺส จ อภาวโต วิโสธนสมาธานเอกตฺตุปฏฺฐานพฺยาปารวิรเหน วิสุทฺธิสมถปฏิปตฺติเอกตฺตุปฏฺฐานากาเร อชฺฌุเปกฺขนฺโต อภิพฺยตฺตรูปาย สหชาตตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจวเสน อุเปกฺขานุพฺรูหิโต, ตสฺมิํเยว ชาตา สมาธิปญฺญาสงฺขาตา ยุคนทฺธธมฺมาฯ เต ยถา อญฺญํ อนติวตฺตมานา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ, เอวํ ภาวนา พฺรูหนาฯ ตถา ยานิ ตตฺถ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ นานากิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติรเสน เอกรสานิ หุตฺวา ปวตฺตานิฯ ยญฺจ ตตฺถ ตทุปคํ, เตสํ อนติวตฺตนเอกรสภาวานํ อนุจฺฉวิกํ วีริยํ วาหียติ ปวตฺตียติ, ยา จสฺส ตสฺมิํ ขเณ ปวตฺตา ปคุณพลวภาวาปตฺติสงฺขาตา อาเสวนาฯ สพฺเพสํ เอเตสํ อาการานํ ภาวนา อุปฺปาทนา วฑฺฒนา, อยํ ตตฺถ ชาตานํ…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนา นามฯ

ยสฺมา ปนายํ ภาวนากาโร ‘‘ปฐมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาที’’ติอาทินาปิ (ปฏิ. ม. 1.158) ปาฬิยํ อาคโต เอว, ญาเณน จ สํกิเลสโวทาเนสุ ตํ ตํ อาทีนวํ อานิสํสญฺจ ทิสฺวา ตถา ตถา นิปฺผาเทตพฺโพ, ตสฺมา ‘‘เอวํ วุตฺตาย ปญฺญาสาธนาย ภาวนายา’’ติ วุตฺตํฯ อปฺปวตฺตีติ ยสฺมิํ ธมฺเม สติ ยถาวุตฺตา ภาวนา นปฺปวตฺตติ, โส ธมฺโม ปฏิปกฺขภาวนาปรามสเนน อภาวนาติ วุตฺโตติ อธิปฺปาโยฯ น หิ อภาวมตฺตสฺส อโมโห ปฏิปกฺโขติ ยุชฺชตีติฯ ตปฺปฏิปกฺขภูตา อกุสลา กามจฺฉนฺทาทโย ทฏฺฐพฺพาฯ ปมาทวิเสโส วา อภาวนาฯ โส หิ ‘‘กุสลานํ วา ธมฺมานํ อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺม’’นฺติอาทินา นิทฺทิฏฺโฐติฯ

เอกนฺเตน อลพฺภเนยฺยทสฺสนตฺถํ ‘‘ชราธมฺโม’’ติ วุตฺตํฯ ตถา หิ ปาฬิยํ ‘‘ชาติธมฺมานํ, ภิกฺขเว, สตฺตานํ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา (ม. นิ. 3.373) อิจฺฉิตาลาโภ วิภตฺโตฯ อโลภานุภาเวน กายานุปสฺสนาย, อโมหานุภาเวน จิตฺตธมฺมานุปสฺสนาย สิทฺธิ ปากฏาเยวาติ อปากฏํ อโทสานุภาเวน เวทนานุปสฺสนาสิทฺธิํ วิภาเวนฺโต ‘‘สุขวิปริณาเม’’ติอาทิมาหฯ อยญฺจ โยชนา อโลภาทีนํ วิเสสปจฺจยตํ สนฺธาย กตา, อวิเสเสน ปน สพฺเพ สพฺเพสํ ปจฺจยาฯ สภาวโต สงฺกปฺปโต จ อุปฺปนฺนสฺส ทุกฺขสฺส อสหนวเสเนว อุปฺปชฺชตีติ โทโส ตํทสฺสนสฺส อาสนฺนปฏิปกฺโข, น ราโค วิย ทูรปฏิปกฺโขฯ

กมฺมปถราสิวณฺณนา

อภิชฺฌาทโย วิย อนภิชฺฌาทโยปิ น เอกนฺตํ กมฺมปถภูตาเยวาติ อาห ‘‘กมฺมปถตาตํสภาคตาหี’’ติฯ มโนกมฺมปถภาเวน ปวตฺตนกมฺมภาวโต หิ เอเตสํ กมฺมปถราสิภาเวน สงฺคโห, น สพฺพทา กมฺมปถาเยวาติฯ เตน โย อญฺโญปิ ธมฺโม อนิยโต กมฺมปถภาเวน ปากโฏ จ, ตสฺสปิ กมฺมปถตาวจนํ น วิรุชฺฌตีติ ทสฺเสติฯ