ตํ-สทฺเท วุตฺเต ยํ-สทฺโท อพฺยภิจาริตสมฺพนฺธตาย วุตฺโตเยว โหตีติ กตฺวา ‘‘ยํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ อุปฺปาทมตฺตปริจฺฉินฺเนนาติ ฉผสฺสทฺวาริกกมฺเมนาติ อตฺโถฯ มตฺต-สทฺเทน วิเสสนิวตฺติอตฺเถน มโนกมฺมตาวิเสสํ นิวตฺเตติฯ นิยมสฺส เอว-สทฺทสฺส อกตตฺตา ‘‘กายวจีกมฺมเมว โหตี’’ติ อวุตฺตตฺตาฯ อิทานิ นิยมากรเณน ลทฺธคุณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘น ปน สพฺพมฺปี’’ติอาทิมาหฯ

‘‘นิยมสฺส อกตตฺตา’’ติอาทิ ปุริมนโยติ อธิปฺเปโตฯ วตฺตุอธิปฺปายานุโรธินี สทฺทปฺปวตฺตีติ สมาสปเท เอกเทโสปิ อากฑฺฒียติ อธิการวเสนาติ อธิปฺปาเยน ‘‘กมฺม-สทฺทมตฺเตน สมฺพนฺธํ กตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ ยํ ปน วทนฺตีติอาทินา เอตฺถ ปทการมตสฺส อยุตฺตตํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ เจตนาปกฺขิกานนฺติ กายวจีกมฺมภูตเจตนาปกฺขิกานํฯ สตนฺติ สมานานํฯ ตํตํทฺวารกมฺมปถานญฺจาติ อิทํ อิมสฺส จิตฺตสฺส กมฺมปถภาเวน ปวตฺตํ กาลํ สนฺธาย วุตฺตํ, น สพฺพทา, กมฺมปถภาเวเนว ปวตฺตนโตฯ จ-สทฺเทน วา อกมฺมปถสงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อถ วา ตํตํทฺวารา จ ตํตํทฺวารกมฺมปถา จ ตํตํทฺวารกมฺมปถาติ ‘‘ตํตํทฺวารา’’ติ ปเทน อกมฺมปถานํ สํวรานํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ เตน สภาเวนาติ มโนกมฺมสฺส ทฺวารภาเวน, น อตฺตโนติ อธิปฺปาโยฯ เอวมิธาปีติ จิตฺตชนิโต จิตฺตสมฺปยุตฺตสฺส กมฺมสฺส ทฺวารภาโว จิตฺเตปิ อุปจริโตติ อตฺโถฯ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ อนนฺตรปจฺจยภูตมโนรหิตสฺส จิตฺตสฺส อภาวโตติฯ

ทฺวารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

กมาภาวนิยมาภาเว สพฺพารมฺมณตาทีติ อาทิ-สทฺเทน สงฺคณฺหาติฯ น หิ…เป.… อตฺถีติ ปธาเน อสมฺภวโต อปฺปธานํ อธิกรียตีติ ทสฺเสติฯ

ธมฺมุทฺเทสวารกถา

ผสฺสปญฺจมกราสิวณฺณนา

‘‘ตสฺมิํ สมเย ผสฺโส โหตี’’ติอาทิกาย ปาฬิยา ผสฺสาทีนํ กามาวจรตาทิทสฺสเน น ตปฺปรภาโว, สภาวทสฺสเน เอว ปน ตปฺปรภาโวติ ทสฺเสติ ‘‘น หิ ผสฺสาทีน’’นฺติอาทินาฯ

จิตฺตกิริยาภาเวนาติ จิตฺตพฺยาปารภาเวนฯ ผสฺสสฺส สมฺปชฺชนมุปฺปชฺชนเมวฯ สนฺนิปติตปฺปวตฺติยา ปจฺจโย โหตีติ เอเตน จิตฺตารมฺมณสนฺนิปาตการณํ ผสฺโส จิตฺตารมฺมณสนฺนิปาโตติ วุตฺโตติ ทสฺเสติฯ ผสฺโส หิ จิตฺตสฺส อารมฺมเณ ผุสนากาเรเนว ปวตฺติโต ตสฺส อารมฺมเณ สนฺนิปติตปฺปวตฺติยา ปจฺจโยติ จ วุจฺจติฯ สา จสฺส ผุสนาการปฺปวตฺติ สาขคฺเค ฐิตํ ทิสฺวา ภูมิสณฺฐิตสฺส อวีรกปุริสสฺส ชงฺฆจลนํ, อมฺพิลอมฺพปกฺกาทิํ ขาทนฺตํ ทิสฺวา มุเข เขฬุปฺปตฺติ, ทยาลุกสฺส ปรํ หญฺญมานํ ทิสฺวา สรีรกมฺปนนฺติ เอวมาทีสุ ปริพฺยตฺตา โหติฯ ตพฺพิเสสภูตา รูปธมฺมาติ ยถา ปฏิหนนวเสน อญฺญมญฺญํ อาสนฺนตรํ อุปฺปชฺชมาเนสุ รูปธมฺมวิเสเสสุ สงฺฆฏฺฏนปริยาโย, เอวํ จิตฺตารมฺมณานํ วิสยกรณวิสยภาวปฺปตฺติ ปฏิหนนากาเรน โหติฯ โส จ จิตฺตนิสฺสิโต ธมฺมวิเสโส สงฺฆฏฺฏนปริยาเยน วุตฺโต, ยทาห ‘‘เอว’’นฺติอาทิฯ เกจิ ปน ‘‘สงฺฆฏฺฏนรโส ผสฺโส ปญฺจทฺวาริโกว, น อิตโร วตฺถารมฺมณสงฺฆฏฺฏนาภาวโต’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุชฺชติ อุปจารสิทฺธตฺตา สงฺฆฏฺฏนสฺสฯ อิตรถา ปญฺจทฺวาริกสฺสปิ ตํ น สมฺภเวยฺยาติฯ อินฺทฺริยมนสิกาเรสุ ยถาปวตฺตมาเนสุ ตํตํอารมฺมเณ วิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, เตสํ ตถาปวตฺติเยว วิญฺญาณสฺส วิสยภาวกรณํฯ

‘‘ยํ โข, ภิกฺขเว, อิเม ปญฺจ กามคุเณ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ วุจฺจติ กามานํ อสฺสาโท’’ติอาทิวจนโต (อ. นิ. 9.34) สุขเวทนาว อสฺสาโทติ อาห ‘‘อสฺสาทภาวโต’’ติฯ ผุสนาทิภาเวน อารมฺมณคฺคหณํ เอกเทสานุภวนนฺติ อนุปจริตเมว ผสฺสาทีนํ อนุภวนกิจฺจมาหฯ

นิมิตฺเตนาติ นีลาทินา ทีฆาทินา จ นิมิตฺเตนฯ เอเตนุปาเยนาติ ยถา ญาณปฺปธาเน จิตฺตุปฺปาเท สญฺญา ญาณมนุวตฺตติ, เอวํ สมาธิปฺปธาเน สมาธินฺติ ทสฺเสติฯ

ปพนฺธตีติ ปฏฺฐเปติ สมฺปยุตฺตธมฺเม สกสกกิจฺเจ ปฏฺฐเปติฯ เตเนว หิ ตทตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘ปวตฺเตตี’’ติ อาหฯ

วิชฺชมานตาวาจี โหติ-สทฺโท, วิชฺชมานตา จ สงฺขตธมฺมานํ อุปฺปชฺชเนน วินา นตฺถีติ ‘‘จิตฺตํ น ตถา อตฺถโต นุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ

เตน ยสฺมา จิตฺตํ น นุปฺปชฺชติ อุปฺปชฺชติ เอว, ตสฺมา จิตฺตํ โหตีติ วุตฺตนฺติ อยเมตฺถ อฏฺฐกถาย อตฺโถฯ เอวมวฏฺฐิเต โหติ-อุปฺปชฺชติ-สทฺทานํ สมานตฺถตฺเตน น กิญฺจิ ปโยชนํ ทิสฺสติฯ อถ วา ภวนํ นาม สตฺตา, สตฺตา จ อุปฺปาทาทินา สมงฺคิตาติ ผสฺสาทีนํ ขณตฺตยปริยาปนฺนตา ‘‘ผสฺโส โหตี’’ติอาทีสุ โหติ-สทฺเทน วุตฺตาฯ ตตฺถ โย ภาโว อุปฺปาทสมงฺคี, น โส น โหติ นาม, ตสฺมา อุปฺปชฺชติ-สทฺเทน วุจฺจมานสฺส อตฺถสฺส โหติ-สทฺทวจนียตา น น สมฺภวติฯ อุปฺปนฺนํ โหตีติ เอตฺถ ปน กิญฺจาปิ อุปฺปนฺน-สทฺเทเนว อุปฺปาทาทิสมงฺคิตา วุจฺจติ, ตพฺภาวานติวตฺติ ปน โหติ-สทฺเทน วุตฺตา ขณตฺตยวีติวตฺเตปิ อุปฺปนฺน-สทฺทสฺส วตฺตนโต, ตสฺมา น เอตฺถ อุปฺปชฺชติ-สทฺเทน สมานตฺถตาสพฺภาวทสฺสนํ วิย อุปฺปชฺชติทสฺสนมฺปิ วิรุชฺฌติ ปากฏกรณภาวโตฯ อิตรถา ‘‘จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติ อิมินาว จิตฺตสฺส วิชฺชมานภาโว ทสฺสิโตติ กิํ ปุน วิชฺชมานภาวทสฺสเนนาติ น น สกฺกา วตฺตุํ, สมยววตฺถานวเสน สวิเสสํ วุตฺตมฺปิ จิตฺตํ ผสฺสาทีหิ สหุปฺปตฺติยา สุฏฺฐุตรํ นิพฺพิเสสนฺติ ทสฺเสตุํ จิตฺตสฺส ปุน วจนํฯ อุทฺทิฏฺฐธมฺมานํเยว เจตฺถ นิทฺเทสวาเร วิภชนํ, น วิภงฺเค วิย ปาฬิยา อารุฬฺหสพฺพปทานนฺติ ‘‘อุทฺเทสวาเร สงฺคณฺหนตฺถํ นิทฺเทสวาเร วิภชนตฺถ’’นฺติ อยมฺปิ อตฺโถ นิจฺจโลฯ ตถา หิ ‘‘ยสฺมิํ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวตี’’ติอาทีสุ มคฺคาทโย น วิภตฺตาฯ อปิจ อธิปติภาเวน อินฺทฺริเยสุ วิย ผสฺสเวทนาสญฺญาเจตนาหิ สห สพฺพจิตฺตุปฺปาทสาธารณราสิยํ คเหตพฺพตฺตา สมยววตฺถาเน วุตฺตมฺปิ จิตฺตํ ผสฺสปญฺจมเก วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ฌานงฺคราสิวณฺณนา

วิตกฺกนนฺติ วิตกฺกนกิริยา, สา จ วิตกฺกสฺส อตฺตโน ปจฺจเยหิ ปวตฺติมตฺตเมวาติ ภาวนิทฺเทโส วสวตฺติภาวนิวารณาย โหติฯ ยสฺมิํ อารมฺมเณ จิตฺตํ อภินิโรเปติ, ตํ ตสฺส คหณโยคฺยํ กโรนฺโต วิตกฺโก อาโกเฏนฺโต วิย ปริวตฺเตนฺโต วิย จ โหตีติ ตสฺส อาโกฏนลกฺขณตา ปริยาหนนรสตา จ วุตฺตาฯ อิทญฺจ ลกฺขณํ กิจฺจสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา วุตฺตํฯ ธมฺมานญฺหิ สภาววินิมุตฺตา กาจิ กิริยา นาม นตฺถิ, ตถา คเหตพฺพากาโรฯ โพธเนยฺยชนานุโรเธน ปน ปรมตฺถโต เอกสภาโวปิ สภาวธมฺโม ปริยายวจเนหิ วิย สมาโรปิตรูเปหิ พหูหิ ปกาเรหิ ปกาสียติฯ เอวญฺหิ โส สุฏฺฐุ ปกาสิโต โหตีติฯ