ตํ-สทฺเท วุตฺเต ยํ-สทฺโท อพฺยภิจาริตสมฺพนฺธตาย วุตฺโตเยว โหตีติ กตฺวา ‘‘ยํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ อุปฺปาทมตฺตปริจฺฉินฺเนนาติ ฉผสฺสทฺวาริกกมฺเมนาติ อตฺโถฯ มตฺต-สทฺเทน วิเสสนิวตฺติอตฺเถน มโนกมฺมตาวิเสสํ นิวตฺเตติฯ นิยมสฺส เอว-สทฺทสฺส อกตตฺตา ‘‘กายวจีกมฺมเมว โหตี’’ติ อวุตฺตตฺตาฯ อิทานิ นิยมากรเณน ลทฺธคุณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘น ปน สพฺพมฺปี’’ติอาทิมาหฯ
‘‘นิยมสฺส อกตตฺตา’’ติอาทิ ปุริมนโยติ อธิปฺเปโตฯ วตฺตุอธิปฺปายานุโรธินี สทฺทปฺปวตฺตีติ สมาสปเท เอกเทโสปิ อากฑฺฒียติ อธิการวเสนาติ อธิปฺปาเยน ‘‘กมฺม-สทฺทมตฺเตน สมฺพนฺธํ กตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ ยํ ปน วทนฺตีติอาทินา เอตฺถ ปทการมตสฺส อยุตฺตตํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ เจตนาปกฺขิกานนฺติ กายวจีกมฺมภูตเจตนาปกฺขิกานํฯ สตนฺติ สมานานํฯ ตํตํทฺวารกมฺมปถานญฺจาติ อิทํ อิมสฺส จิตฺตสฺส กมฺมปถภาเวน ปวตฺตํ กาลํ สนฺธาย วุตฺตํ, น สพฺพทา, กมฺมปถภาเวเนว ปวตฺตนโตฯ จ-สทฺเทน วา อกมฺมปถสงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อถ วา ตํตํทฺวารา จ ตํตํทฺวารกมฺมปถา จ ตํตํทฺวารกมฺมปถาติ ‘‘ตํตํทฺวารา’’ติ ปเทน อกมฺมปถานํ สํวรานํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ เตน สภาเวนาติ มโนกมฺมสฺส ทฺวารภาเวน, น อตฺตโนติ อธิปฺปาโยฯ เอวมิธาปีติ จิตฺตชนิโต จิตฺตสมฺปยุตฺตสฺส กมฺมสฺส ทฺวารภาโว จิตฺเตปิ อุปจริโตติ อตฺโถฯ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ อนนฺตรปจฺจยภูตมโนรหิตสฺส จิตฺตสฺส อภาวโตติฯ
ทฺวารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
กมาภาวนิยมาภาเว สพฺพารมฺมณตาทีติ อาทิ-สทฺเทน สงฺคณฺหาติฯ น หิ…เป.… อตฺถีติ ปธาเน อสมฺภวโต อปฺปธานํ อธิกรียตีติ ทสฺเสติฯ
ธมฺมุทฺเทสวารกถา
ผสฺสปญฺจมกราสิวณฺณนา
‘‘ตสฺมิํ สมเย ผสฺโส โหตี’’ติอาทิกาย ปาฬิยา ผสฺสาทีนํ กามาวจรตาทิทสฺสเน น ตปฺปรภาโว, สภาวทสฺสเน เอว ปน ตปฺปรภาโวติ ทสฺเสติ ‘‘น หิ ผสฺสาทีน’’นฺติอาทินาฯ