กมฺมปถสํสนฺทนกถาวณฺณนา

ตถาติ กมฺมปถปฺปตฺตานํฯ เกจีติ ธมฺมสิริตฺเถรํ สนฺธายาหฯ โส หิ กมฺมปถปฺปตฺตานเมว ทุสฺสีลฺยาทีนํ สุสีลฺยาทีนญฺจ กมฺมปเถหิ อตฺถโต นานตฺตาภาวทสฺสนํ, เตสํ วา ผสฺสทฺวาราทีหิ อวิโรธภาเวน ทีปนํ กมฺมปถสํสนฺทนนฺติ วทติฯ กมฺมปถตา นตฺถีติ เอเตน ยถาวุตฺตานํ อสํวรสํวรานํ เตสํ วาเท กมฺมปถสํสนฺทเน อสงฺคหิตตํ ทสฺเสติฯ เย ปน สงฺคหํ ลภนฺติ, เตสํ คหเณ ปโยชนาภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ติวิธ…เป.… ทสฺสเนนา’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ ปุริมปกฺเข สงฺเขปโต โทสํ วตฺวา ทุติยปกฺเขปิ วตฺตุํ ‘‘น จ ทุจฺจริตาน’’นฺติอาทิมาหฯ เตน เย ทุจฺจริตสุจริตอสํวรสํวรา อนุจรียนฺติ, เตสํ กายกมฺมาทิตา วิธียตีติ ทสฺเสติฯ ‘‘ปญฺจผสฺสทฺวารวเสน อุปฺปนฺโน อสํวโร อกุสลํ มโนกมฺมเมว โหตี’’ติอาทินา หิ วุตฺตนฺติฯ ยทิ จาติอาทินา อนวเสสปริยาทานาภาวมาหฯ อุปฺปตฺติ น วตฺตพฺพาติ กมฺมปถ…เป.… วทนฺเตหิ ‘‘มโนกมฺมํ ฉผสฺสทฺวารวเสน อุปฺปชฺชตี’’ติ น วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถฯ อถ วา ยทิ กมฺมปถปฺปตฺตาเนว ทุสฺสีลฺยาทีนิ กายกมฺมาทินาเมหิ อฏฺฐกถายํ วุตฺตานีติ เอวํ วทนฺเตหิ อฏฺฐกถาจริเยหิ มโนกมฺมสฺส ฉผสฺสทฺวารวเสน อุปฺปตฺติ น วตฺตพฺพาติ อตฺโถฯ ตํตํกมฺมภาวสฺส วุตฺตตฺตาติ ‘‘ติวิธํ กายทุจฺจริตํ อกุสลํ กายกมฺมเมว โหตี’’ติอาทิํ (วิภ. 913) สนฺธายาหฯ

กมฺมนฺตรมฺปิ ตํทฺวาริกกมฺมเมว สิยาติ ปาณาติปาตาทิกสฺส วจีกมฺมาทิภาวมาสงฺกติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เกสญฺจิ อสํวรานํ สํวรานญฺจ กมฺมปถตา นตฺถิ, กายทุจฺจริตาทีนญฺจ กมฺมปเถหิ นานตฺตาภาวทสฺสเนน ปโยชนํ นตฺถิ, น จ ทุจฺจริตาทีนํ ผสฺสทฺวารานํ วเสน อุปฺปตฺติ ทีปิตา, น จายํ วิธิ นิรวเสสสงฺคาหิกา, กมฺมานญฺจ สงฺกโร อาปชฺชติ, อฏฺฐกถายญฺจ ปุพฺพาปรวิโรโธ, ตสฺมาติ อตฺโถฯ สมานนามตา กายกมฺมาทิตาฯ สามญฺญนามาวิชหนํ กายกมฺมาทิภาวาวิชหนํฯ อุภเยสนฺติ กมฺมปถากมฺมปถานํฯ อุปฺปตฺติปริยายวจนาภาวโตติ เอเตน ผสฺสทฺวารอสํวรทฺวาราทีนํ ตํทฺวาริกกมฺมานญฺจ อตฺถโต นานตฺตาภาเวปิ ตถา ตถา ปวตฺตเทสนาวเสน เต วิจาริตาติ ทสฺเสติฯ ‘‘อกุสลํ กายกมฺมํ ปญฺจผสฺสทฺวารวเสน น อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิโก ทุติยวินิจฺฉโยฯ

กาเย วาจาย จ…เป.… สิทฺธิโตติ เอเตน โจปนปฺปตฺตํ อกุสลํ มโนกมฺมํ โจปนํ อปฺปตฺตโต วิเสเสตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘กายวจีกมฺม’’นฺติ วุตฺตํ, น ปน กายวจีกมฺมภาวโตติ ทสฺเสติฯ เตน กายวจีคหณํ ยถาวุตฺตโจปนปฺปตฺตํ เอว วิภาเวตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนวาห – ‘‘โจปนปฺปตฺตํ อกุสลํ กายทฺวาเร วจีทฺวาเร จ มโนกมฺมํ โหตี’’ติฯ

ตํ-สทฺเท วุตฺเต ยํ-สทฺโท อพฺยภิจาริตสมฺพนฺธตาย วุตฺโตเยว โหตีติ กตฺวา ‘‘ยํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ อุปฺปาทมตฺตปริจฺฉินฺเนนาติ ฉผสฺสทฺวาริกกมฺเมนาติ อตฺโถฯ มตฺต-สทฺเทน วิเสสนิวตฺติอตฺเถน มโนกมฺมตาวิเสสํ นิวตฺเตติฯ นิยมสฺส เอว-สทฺทสฺส อกตตฺตา ‘‘กายวจีกมฺมเมว โหตี’’ติ อวุตฺตตฺตาฯ อิทานิ นิยมากรเณน ลทฺธคุณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘น ปน สพฺพมฺปี’’ติอาทิมาหฯ

‘‘นิยมสฺส อกตตฺตา’’ติอาทิ ปุริมนโยติ อธิปฺเปโตฯ วตฺตุอธิปฺปายานุโรธินี สทฺทปฺปวตฺตีติ สมาสปเท เอกเทโสปิ อากฑฺฒียติ อธิการวเสนาติ อธิปฺปาเยน ‘‘กมฺม-สทฺทมตฺเตน สมฺพนฺธํ กตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ ยํ ปน วทนฺตีติอาทินา เอตฺถ ปทการมตสฺส อยุตฺตตํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ เจตนาปกฺขิกานนฺติ กายวจีกมฺมภูตเจตนาปกฺขิกานํฯ สตนฺติ สมานานํฯ ตํตํทฺวารกมฺมปถานญฺจาติ อิทํ อิมสฺส จิตฺตสฺส กมฺมปถภาเวน ปวตฺตํ กาลํ สนฺธาย วุตฺตํ, น สพฺพทา, กมฺมปถภาเวเนว ปวตฺตนโตฯ จ-สทฺเทน วา อกมฺมปถสงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อถ วา ตํตํทฺวารา จ ตํตํทฺวารกมฺมปถา จ ตํตํทฺวารกมฺมปถาติ ‘‘ตํตํทฺวารา’’ติ ปเทน อกมฺมปถานํ สํวรานํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ เตน สภาเวนาติ มโนกมฺมสฺส ทฺวารภาเวน, น อตฺตโนติ อธิปฺปาโยฯ เอวมิธาปีติ จิตฺตชนิโต จิตฺตสมฺปยุตฺตสฺส กมฺมสฺส ทฺวารภาโว จิตฺเตปิ อุปจริโตติ อตฺโถฯ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ อนนฺตรปจฺจยภูตมโนรหิตสฺส จิตฺตสฺส อภาวโตติฯ

ทฺวารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

กมาภาวนิยมาภาเว สพฺพารมฺมณตาทีติ อาทิ-สทฺเทน สงฺคณฺหาติฯ น หิ…เป.… อตฺถีติ ปธาเน อสมฺภวโต อปฺปธานํ อธิกรียตีติ ทสฺเสติฯ

ธมฺมุทฺเทสวารกถา

ผสฺสปญฺจมกราสิวณฺณนา

‘‘ตสฺมิํ สมเย ผสฺโส โหตี’’ติอาทิกาย ปาฬิยา ผสฺสาทีนํ กามาวจรตาทิทสฺสเน น ตปฺปรภาโว, สภาวทสฺสเน เอว ปน ตปฺปรภาโวติ ทสฺเสติ ‘‘น หิ ผสฺสาทีน’’นฺติอาทินาฯ