วจีกมฺมทฺวารกถาวณฺณนา

จตูหิ องฺเคหีติ เอตฺถ ‘‘สุภาสิตํเยว ภาสติ, โน ทุพฺภาสิตํฯ ธมฺมํเยว, ปิยํเยว, สจฺจํเยว ภาสติ, โน อลิก’’นฺติ (สํ. นิ. 1.213; สุ. นิ. สุภาสิตสุตฺต) ยานิ องฺคานิ สุตฺเต วุตฺตานิ, เตสํ เจตนาสภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุภาสิตภาสนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตถาปวตฺตาติ สุภาสิตภาสนาทิภาเวน ปวตฺตาฯ สห สมฺภูตตฺตาติ สเหว อุปฺปนฺนตฺตาฯ น หิ วจีวิญฺญตฺติ สทฺทรหิตา อตฺถิฯ ตถา หิ ‘‘ยา ตาย วาจาย วิญฺญตฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘วาจาคิรา พฺยปโถ’’ติอาทินา (ธ. ส. 636) นาติสุขุมํเยว สทฺทวาจํ วตฺวา ‘‘ยา ตาย วาจาย วิญฺญตฺตี’’ติ, ตาย สทฺธิํ โยเชตฺวา วจีวิญฺญตฺติยา วุตฺตตฺตา รูปายตนํ วิย วตฺถุปริตฺตตาทินา สทฺทายตนมฺปิ อนินฺทฺริยโคจโร อตฺถีติ จ อธิปฺปาเยน ‘‘ยา ตาย…เป.… วิญฺญายตี’’ติ อาหฯ

อิทานิ อวิเสเสน จิตฺตสมุฏฺฐานสทฺทสฺส โสตวิญฺญาณารมฺมณตา ปาฬิยํ วุตฺตาติ วิตกฺกวิปฺผารสทฺโท น โสตวิญฺเญยฺโยติ มหาอฏฺฐกถาวาทสฺส ปาฬิยา วิโรธํ ทสฺเสตุํ ‘‘จิตฺตสมุฏฺฐาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เอวํ สงฺคหการสฺส อธิปฺปาเย ฐตฺวา มหาอฏฺฐกถาวาทสฺส ปฏิเสเธตพฺพตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺตโน อธิปฺปาเย ฐตฺวา ตํ ปริหริตุํ ‘‘มหาอฏฺฐกถายํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ สงฺฆฏฺฏนากาเรน ปวตฺตานํ ภูตานํ สทฺทสฺส นิสฺสยภาวโต สงฺฆฏฺฏเนน สเหว สทฺโท อุปฺปชฺชติฯ ตปฺปจฺจยภาโวติ อุปาทินฺนกฆฏฺฏนสฺส ปจฺจยภาโวฯ จิตฺตชปถวีธาตุยา อุปาทินฺนกฆฏฺฏเน ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺโถ จิตฺตสมุฏฺฐานมหาภูตานํ เอโก อาการวิเสโส อตฺถิฯ ตทาการตฺตา หิ เตสํ ปถวีธาตุ อุปาทินฺนกํ ฆฏฺเฏตีติ อิมมตฺถํ วุตฺตานุสาเรน เวทิตพฺพตฺตา ‘‘วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ’’ติ วตฺวา ตเมว วุตฺตนยํ ‘‘ตพฺพิการาน’’นฺติอาทินา วิภาเวติฯ ตตฺถ อญฺญมญฺญสฺส ปจฺจยภาโว ตปฺปจฺจยภาโว วุตฺโตติ อตฺโถฯ อญฺญมฺปิ สพฺพํ วิธานนฺติ ‘‘น จิตฺตสมุฏฺฐานาติ เอเตน ปรมตฺถโต อภาวํ ทสฺเสตี’’ติอาทินา อตฺตนา วุตฺตวิธานํฯ อฏฺฐกถายํ ปน วุตฺตวิธานํ ‘‘เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพ’’นฺติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตเมวาติฯ

อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส เทสนฺตเร ปารมฺปริเยน อุปฺปาทนํ เทสนฺตรุปฺปาทนปรมฺปรตาฯ ลทฺธาเสวเนนาติ ลทฺธปุพฺพาภิสงฺขาเรนฯ จิตฺเตเนวาติ ปฐมจิตฺเตเนวฯ ‘‘สตฺต ชวนานิ สตฺต อกฺขรานิ นิพฺพตฺเตนฺตีติ วาทํ ปฏิกฺขิปิตฺวา เอกชวนวารปริยาปนฺนานิ จิตฺตานิ เอกมกฺขรํ นิพฺพตฺเตนฺตี’’ติ วทนฺติฯ

กิญฺจาปิ ปฐมจิตฺเตนปิ ฆฏฺฏนา นิปฺผชฺชติ, เอกสฺเสว ปน พหุโส ปวตฺตเนน อตฺถิ โกจิ วิเสโสติ ปุริมชวนสมุฏฺฐิตาหิ ฆฏฺฏนาหิ ปฏิลทฺธาเสวเนน สตฺตมชวเนน สมุฏฺฐิตา ฆฏฺฏนา ปริพฺยตฺตมกฺขรํ นิพฺพตฺเตตีติ อุปตฺถมฺภนํ นตฺถีติ น สกฺกา วตฺตุํฯ ลทฺธาภิสงฺขาเรน ปน ปฐมจิตฺเตนปิ ฆฏฺฏนา พลวตี โหตีติ อฏฺฐกถายํ ‘‘อุปตฺถมฺภนกิจฺจํ นตฺถี’’ติ วุตฺตํ สิยา, สพฺพเมตํ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ

วจีกมฺมทฺวารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มโนกมฺมทฺวารกถาวณฺณนา

‘‘สพฺพายปิ กายวจีวิญฺญตฺติยา กายวจีทฺวารภาโว วิย สพฺพสฺสปิ จิตฺตสฺส มโนทฺวารภาโว สมฺภวตี’’ติ ทสฺสนตฺถํ อฏฺฐกถายํ ‘‘อยํ นาม มโน มโนทฺวารํ น โหตีติ น วตฺตพฺโพ’’ติ วตฺวา ตํทฺวารวนฺตธมฺมทสฺสนตฺถํ ‘‘อยํ นาม เจตนา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยสฺส ทฺวารํ มโน, ตํ ทสฺสนตฺถํ วุตฺต’’นฺติฯ ยถา ปน ติวิธจตุพฺพิธกายวจีกมฺมานํ ทฺวารภาวโต กายกมฺมทฺวารวจีกมฺมทฺวารานิ วุตฺตานิ, เอวํ มโนกมฺมนฺติ วุตฺตอภิชฺฌาทีนํ ทฺวารภาวโต วฏฺฏเหตุภูตโลกิยกุสลากุสลสมฺปยุตฺตมโน เอว มโนกมฺมทฺวารนฺติ สนฺนิฏฺฐานํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เจตนาย อตฺตโน กิจฺจํ อารทฺธาย สมฺปยุตฺตาปิ ตํ ตํ สกิจฺจํ อารภนฺตีติ สา เน สกิจฺเจ ปวตฺเตติ นาม, ตถา ปวตฺเตนฺตี จ สมฺปยุตฺเต เอกสฺมิํ อารมฺมเณ อวิปฺปกิณฺเณ กโรติ พฺยาปาเรติ จาติ วุจฺจติ, ตถา สมฺปยุตฺตานํ ยถาวุตฺตํ อวิปฺปกิณฺณกรณํ สมฺปิณฺฑนํ อายูหนํ พฺยาปาราปาทนํ พฺยาปารณํ เจตยนนฺติ อายูหนเจตยนานํ นานตฺตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ผสฺสาทิธมฺเมหี’’ติอาทิมาหฯ ตถากรณนฺติ ยถา ผสฺสาทโย สกสกกิจฺเจ ปสุตา ภวนฺติ, ตถา กรณํฯ เตเนว ยถาวุตฺเตน อวิปฺปกิณฺณพฺยาปารณากาเรน สมฺปยุตฺตานํ กรณํ ปวตฺตนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ กมฺมกฺขยกรตฺตาติ กมฺมกฺขยกรมนสฺส กมฺมทฺวารภาโว น ยุชฺชตีติ อธิปฺปาโยฯ ยโต ‘‘กมฺมปถกถา โลกิยา เอวา’’ติ วทนฺติฯ

มโนกมฺมทฺวารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ