วจีกมฺมทฺวารกถาวณฺณนา

จตูหิ องฺเคหีติ เอตฺถ ‘‘สุภาสิตํเยว ภาสติ, โน ทุพฺภาสิตํฯ ธมฺมํเยว, ปิยํเยว, สจฺจํเยว ภาสติ, โน อลิก’’นฺติ (สํ. นิ. 1.213; สุ. นิ. สุภาสิตสุตฺต) ยานิ องฺคานิ สุตฺเต วุตฺตานิ, เตสํ เจตนาสภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุภาสิตภาสนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตถาปวตฺตาติ สุภาสิตภาสนาทิภาเวน ปวตฺตาฯ สห สมฺภูตตฺตาติ สเหว อุปฺปนฺนตฺตาฯ น หิ วจีวิญฺญตฺติ สทฺทรหิตา อตฺถิฯ ตถา หิ ‘‘ยา ตาย วาจาย วิญฺญตฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘วาจาคิรา พฺยปโถ’’ติอาทินา (ธ. ส. 636) นาติสุขุมํเยว สทฺทวาจํ วตฺวา ‘‘ยา ตาย วาจาย วิญฺญตฺตี’’ติ, ตาย สทฺธิํ โยเชตฺวา วจีวิญฺญตฺติยา วุตฺตตฺตา รูปายตนํ วิย วตฺถุปริตฺตตาทินา สทฺทายตนมฺปิ อนินฺทฺริยโคจโร อตฺถีติ จ อธิปฺปาเยน ‘‘ยา ตาย…เป.… วิญฺญายตี’’ติ อาหฯ

อิทานิ อวิเสเสน จิตฺตสมุฏฺฐานสทฺทสฺส โสตวิญฺญาณารมฺมณตา ปาฬิยํ วุตฺตาติ วิตกฺกวิปฺผารสทฺโท น โสตวิญฺเญยฺโยติ มหาอฏฺฐกถาวาทสฺส ปาฬิยา วิโรธํ ทสฺเสตุํ ‘‘จิตฺตสมุฏฺฐาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เอวํ สงฺคหการสฺส อธิปฺปาเย ฐตฺวา มหาอฏฺฐกถาวาทสฺส ปฏิเสเธตพฺพตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺตโน อธิปฺปาเย ฐตฺวา ตํ ปริหริตุํ ‘‘มหาอฏฺฐกถายํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ สงฺฆฏฺฏนากาเรน ปวตฺตานํ ภูตานํ สทฺทสฺส นิสฺสยภาวโต สงฺฆฏฺฏเนน สเหว สทฺโท อุปฺปชฺชติฯ ตปฺปจฺจยภาโวติ อุปาทินฺนกฆฏฺฏนสฺส ปจฺจยภาโวฯ จิตฺตชปถวีธาตุยา อุปาทินฺนกฆฏฺฏเน ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺโถ จิตฺตสมุฏฺฐานมหาภูตานํ เอโก อาการวิเสโส อตฺถิฯ ตทาการตฺตา หิ เตสํ ปถวีธาตุ อุปาทินฺนกํ ฆฏฺเฏตีติ อิมมตฺถํ วุตฺตานุสาเรน เวทิตพฺพตฺตา ‘‘วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ’’ติ วตฺวา ตเมว วุตฺตนยํ ‘‘ตพฺพิการาน’’นฺติอาทินา วิภาเวติฯ ตตฺถ อญฺญมญฺญสฺส ปจฺจยภาโว ตปฺปจฺจยภาโว วุตฺโตติ อตฺโถฯ อญฺญมฺปิ สพฺพํ วิธานนฺติ ‘‘น จิตฺตสมุฏฺฐานาติ เอเตน ปรมตฺถโต อภาวํ ทสฺเสตี’’ติอาทินา อตฺตนา วุตฺตวิธานํฯ อฏฺฐกถายํ ปน วุตฺตวิธานํ ‘‘เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพ’’นฺติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตเมวาติฯ

อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส เทสนฺตเร ปารมฺปริเยน อุปฺปาทนํ เทสนฺตรุปฺปาทนปรมฺปรตาฯ ลทฺธาเสวเนนาติ ลทฺธปุพฺพาภิสงฺขาเรนฯ จิตฺเตเนวาติ ปฐมจิตฺเตเนวฯ ‘‘สตฺต ชวนานิ สตฺต อกฺขรานิ นิพฺพตฺเตนฺตีติ วาทํ ปฏิกฺขิปิตฺวา เอกชวนวารปริยาปนฺนานิ จิตฺตานิ เอกมกฺขรํ นิพฺพตฺเตนฺตี’’ติ วทนฺติฯ