กายกมฺมทฺวารกถาวณฺณนา

กมฺมทฺวารานนฺติอาทินา ปกาเสตพฺพสฺส สรูปํ ปกาสนุปายญฺจ ทสฺเสติฯ นิยตรูปรูปวเสนาติ ธมฺมสงฺคเห นิทฺทิฏฺฐนิยตรูปรูปวเสนฯ อญฺญถา กมฺมสมุฏฺฐานิกกาเย หทยวตฺถุปิ คเหตพฺพํ สิยาฯ เอกสนฺตติปริยาปนฺโน อุปาทินฺนกกาโย อิธ คหิโตติ จกฺขายตนาทีติ วุตฺเตสุ เอโก ภาโว หทยวตฺถุ จ คหิตนฺติ น สกฺกา วตฺตุํ ‘‘จกฺขายตนาทีนิ ชีวิตปริยนฺตานี’’ติ สนฺนิเวสสฺส วิภาวิตตฺตาฯ

วิปฺผนฺทมานวณฺณคฺคหณานนฺตรํ วิญฺญตฺติคฺคหณสฺส อิจฺฉิตตฺตา จลนาการาว วาโยธาตุ วิญฺญตฺติวิการสหิตาติ กทาจิ อาสงฺเกยฺยาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘ปฐมชวนสมุฏฺฐิตา’’ติ อาหฯ เทสนฺตรุปฺปตฺติเหตุภาเวน จาเลตุนฺติ เอเตน เทสนฺตรุปฺปตฺติ จลนํ, ตํนิมิตฺเต จ กตฺตุภาโว อุปจริโตติ ทสฺเสติ, อญฺญถา ขณิกตา อพฺยาปารตา จ ธมฺมานํ น สมฺภเวยฺยาติฯ ตทภิมุขภาววิการวตีติ ตํทิสมภิมุโข ตทภิมุโข, ตสฺส ภาโว ตทภิมุขภาโว, โส เอว วิกาโร, ตํสมงฺคินี วาโยธาตุ ตทภิมุขภาววิการวตีฯ อิทานิ ตทภิมุขภาววิกา รสฺส วิญฺญตฺติภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อธิปฺปายสหภาวี’’ติอาทิฯ เอวญฺจ กตฺวาติอาทินา อิมิสฺสา อตฺถวณฺณนาย ลทฺธคุณํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ อาวชฺชนสฺสาติ มโนทฺวาราวชฺชนสฺสฯ ยโต พาตฺติํสาติอาทินา ตสฺส วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปกตา น สกฺกา ปฏิเสเธตุนฺติ ทสฺเสติฯ

ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺโถติ เอเตน ยถาวุตฺตวาโยธาตุยา ถมฺภนจลนสงฺขาตกิจฺจนิปฺผาทเน ตสฺส อาการวิเสสสฺส สหการีการณภาวมาหฯ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆตาทโย วิย มหาภูตานํ อวตฺถาวิเสสมตฺตํ โส อาการวิเสโสติ ปรมตฺถโต น กิญฺจิ โหตีติ ‘‘ปรมตฺถโต อภาวํ ทสฺเสตี’’ติ อาหฯ ปรมตฺถโต จิตฺตสมุฏฺฐานภาโว ปฏิเสธิโตฯ กมฺมสมุฏฺฐานาทิภาวสฺส ปน สมฺภโวเยว นตฺถีติ ยถาวุตฺตวิการสฺส ปรมตฺถโต สพฺภาเว นกุโตจิสมุฏฺฐิตตฺตา อปฺปจฺจยตฺตํ อาปนฺนํฯ

น หิ รูปํ อปฺปจฺจยํ อตฺถิ, อปฺปจฺจยตฺเต จ สติ นิจฺจภาโว อาปชฺชติ, น จ นิพฺพานวชฺโช อตฺโถ สภาวธมฺโม นิจฺโจ อตฺถิฯ จิตฺตสมุฏฺฐานภาโว วิยาติ วิญฺญตฺติยา จิตฺตสมุฏฺฐานอุปาทารูปภาโว อุปจารสิทฺโธติ ทสฺเสติฯ

วิญฺญตฺติยา กรณภูตายฯ ยํ กรณนฺติ ยํ จิตฺตกิริยํ จิตฺตพฺยาปารํฯ วิญฺญตฺติยา วิญฺญาตตฺตนฺติ อิทเมส กาเรตีติ ยเทตํ อธิปฺปายวิภาวนํ, เอตํ วิญฺญตฺติวิการรหิเตสุ รุกฺขจลนาทีสุ น ทิฏฺฐํ, หตฺถจลนาทีสุ ปน ทิฏฺฐํ, ตสฺมา วิปฺผนฺทมานวณฺณวินิมุตฺโต โกจิ วิกาโร อตฺถิ กายิกกรณสงฺขาตสฺส อธิปฺปายสฺส ญาปโกติ วิญฺญายติฯ ญาปโก จ เหตุ ญาเปตพฺพมตฺถํ สยํ ญาโตเยว ญาเปติ, น สพฺภาวมตฺเตนาติ วณฺณคฺคหณานนฺตรํ วิการคฺคหณมฺปิ วิญฺญายติฯ ตถา หิ วิสยภาวมาปนฺโน เอว สทฺโท อตฺถํ ปกาเสติ, เนตโรฯ เตเนวาห ‘‘น หิ วิญฺญตฺตี’’ติอาทิฯ ยทิ ปน จิตฺตชรูปานํ จลนากาโร วิญฺญตฺติ, จกฺขุวิญฺญาณสฺส วิปฺผนฺทมานวณฺณารมฺมณตฺตา เตนปิ สา คหิตา สิยาติ อาสงฺกาย นิวตฺตนตฺถํ อาห ‘‘จกฺขุวิญฺญาณสฺสา’’ติอาทิฯ

ตาลปณฺณาทิรูปานีติอาทินาปิ วิญฺญตฺติยา วิญฺญาตพฺพตํ มโนวิญฺญาเณเนว จ วิญฺญาตพฺพตํ ทสฺเสติฯ สญฺชานาติ เอเตนาติ สญฺญาณํ, ตสฺส อุทกาทิโน สญฺญาณํ ตํสญฺญาณํ, ตสฺส อากาโร ตํสญฺญาณากาโร, อุทกาทิสหจาริปฺปกาโร จ โส ตํสญฺญาณากาโร จาติ อุทกา…เป.… กาโร, ตํ คเหตฺวา ชานิตฺวาฯ ตทาการสฺสาติ อุทกาทิญาปนาการสฺสฯ ยทิ ยถาวุตฺตวิการคฺคหณํเยว การณํ อธิปฺปายคฺคหณสฺส, อถ กสฺมา อคฺคหิตสงฺเกตสฺส อธิปฺปายคฺคหณํ น โหตีติ? น เกวลํ วิการคฺคหณเมว อธิปฺปายคฺคหณสฺส การณํ, กิญฺจรหีติ อาห ‘‘เอตสฺส ปนา’’ติอาทิฯ

อถ ปนาติอาทินา วิญฺญตฺติยา อนุมาเนน คเหตพฺพตํ ทสฺเสติฯ สาธิปฺปาย…เป.… นนฺตรนฺติ อธิปฺปายสหิตวิกาเรน สหชาตวณฺณายตนคฺคหณสงฺขาตสฺส จกฺขุทฺวาริกวิญฺญาณสนฺตานสฺส อนนฺตรํฯ อธิปฺปายคฺคหณสฺสาติ อธิปฺปายววตฺถาปกสฺส ตติยวาเร ชวนสฺสฯ อธิปฺปายสหภู วิการาภาเว อภาวโตติ เอเตน ยถาวุตฺตวิการํ อธิปฺปายคฺคหเณน อนุมิโนติฯ เอวํ สตีติอาทินา ยถานุมิตมตฺถํ นิคมนวเสน ทสฺเสติฯ ตตฺถ อุทกาทิคฺคหเณเนวาติ ตาลปณฺณาทีนํ วณฺณคฺคหณานนฺตเรน ปุริมสิทฺธสมฺพนฺธานุคฺคหิเตน อุทกาทีนํ ตตฺถ อตฺถิภาววิชานเนเนวฯ

ยถา ตาลปณฺณาทีนํ อุทกาทิสหจาริปฺปการตํ สญฺญาณากาโร วิญฺญาโตเยว โหติ นานนฺตริยกตฺตา, เอวํ วิปฺผนฺทมานวณฺณคฺคหณานนฺตเรน ปุริมสิทฺธสมฺพนฺธานุคฺคหิเตน คนฺตุกามตาทิอธิปฺปายวิชานเนเนว วิญฺญตฺติ วิญฺญาตา โหติ ตทภาเว อภาวโตติ อุปมาโยชนาฯ

สภาวภูตนฺติ อนฺวตฺถภูตํฯ ทฺวิธาติ วิญฺญาปนโต วิญฺเญยฺยโต จฯ กายวิญฺญตฺติยา ตถาปวตฺตมานาย เจตนาสงฺขาตสฺส กมฺมสฺส กายกมฺมภาโว นิปฺผชฺชติ ตาย อุปลกฺขิตพฺพตฺตา, น ปน จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ เกนจิ ปจฺจยภาวโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตสฺมิํ ทฺวาเร สิทฺธา’’ติอาทิมาหฯ เตน วจีทฺวารุปฺปนฺนาปิ ปาณาติปาตาทโย สงฺคหิตาติ เตสํ สงฺคหิตภาวํ ทสฺเสติฯ อถ วา กายทฺวารุปฺปนฺนาย กายกมฺมภูตาย เจตนาย วเสน ‘‘เตน ทฺวาเรน วิญฺญาตพฺพภาวโต’’ติ วุตฺตํ, ตสฺสาเยว ทฺวารนฺตรุปฺปนฺนาย วเสน ‘‘เตน ทฺวาเรน นามลาภโต’’ติฯ มโนทฺวาราวชฺชนสฺสปิ วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปกภาโว นิจฺฉิโตติ ‘‘เอกาทสนฺนํ กิริยจิตฺตาน’’นฺติ อาหฯ

ทฺวารนฺตรจาริโนติ ทฺวารนฺตรภาเวน ปวตฺตนกาฯ ทฺวารสมฺเภทาติ ทฺวารานํ สงฺกรณโตฯ ทฺวารานญฺหิ ทฺวารนฺตรภาวปฺปตฺติยา สติ กายทฺวารสฺส วจีทฺวาราทิภาโว, วจีทฺวารสฺส จ กายทฺวาราทิภาโว อาปชฺชตีติ ตํตํทฺวารุปฺปนฺนกมฺมานมฺปิ สงฺกโร สิยาฯ เตนาห ‘‘กมฺมสมฺเภโทปี’’ติฯ เอวํ สติ กายกมฺมํ…เป.… ววตฺถานํ น สิยาฯ ยทิ กมฺมานิ กมฺมนฺตรจารีนิ โหนฺติ, กายกมฺมาทิกสฺส วจีกมฺมาทิกภาวาปตฺติโต ‘‘กมฺมสมฺเภทา ทฺวารสมฺเภโทปี’’ติ กายกมฺมํ กายกมฺมทฺวารนฺติ อญฺญมญฺญววตฺถานํ น สิยาติ อิมมตฺถมาห ‘‘กมฺมานมฺปิ กมฺมนฺตรจรเณ เอเสว นโย’’ติฯ กมฺมนฺตรจรณํ กมฺมนฺตรูปลกฺขณตาฯ เตเนวาห ‘‘ทฺวารภาเวนา’’ติฯ ทฺวารนฺตรจรณํ ทฺวารนฺตรุปฺปตฺติฯ ทฺวาเรติ อตฺตโน ทฺวาเรฯ อญฺญสฺมินฺติ ทฺวารนฺตเรฯ กมฺมานีติ ตํตํทฺวาริกกมฺมานิฯ อญฺญานีติ อญฺญทฺวาริกกมฺมานิฯ ทฺวาเร ทฺวารานิ น จรนฺตีติ ทฺวารนฺตรภาเวน นปฺปวตฺตนฺติ, ทฺวารนฺตรํ วา น สงฺกมนฺติฯ กิญฺจาปิ วิญฺญตฺติยา จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ เยน เกนจิ ปจฺจเยน เจตนาย ปจฺจยภาโว นตฺถิ, ตถา ปน วิญฺญตฺติยา ปวตฺตมานาย เอว ปาณาติปาตาทิ โหติ, นาญฺญถาติ สิยา วิญฺญตฺติยา เหตุภาโว เจตนายาติ วุตฺตํ ‘‘ทฺวาเรหิ การณภูเตหี’’ติฯ

กายกมฺมํ วจีกมฺมนฺติ กมฺมววตฺถานสฺเสว วา การณภาวํ สนฺธาย ‘‘ทฺวาเรหิ การณภูเตหี’’ติ วุตฺตํฯ ยทิปิ ‘‘ทฺวาเรหิ กมฺมานี’’ติ วุตฺตํ, ‘‘อญฺญมญฺญํ ววตฺถิตา’’ติ ปน วุตฺตตฺตา กมฺเมหิปิ ทฺวารานิ ววตฺถิตานีติ อยมตฺโถปิ สิทฺโธเยวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อทฺวารจารีหีติ ทฺวารานํ สยํ ววตฺถิตภาวมาห, น ปน อววตฺถานํ, ววตฺถานเมวาติ อธิปฺปาโยฯ อิทานิ ตํ ววตฺถานํ วิภาเวติ กมฺมานเปกฺขาติอาทินาฯ ตตฺถ สมยนิยมิเตน จิตฺเตน สมโย วิย ทฺวารนิยมิเตหิ กมฺเมหิ ทฺวารานิ นิยมิตานีติ อยํ สงฺเขปตฺโถฯ

เอวํสภาวตฺตาติ ทฺวารภูเตหิ กายาทีหิ อุปลกฺขณียสภาวตฺตาฯ อาณตฺติ…เป.… มานสฺสาติ กายวจีกมฺมานํ วจีกายวิญฺญตฺตีหิ ปกาเสตพฺพตํ อาหฯ กายาทีหีติ กายวจีวิญฺญตฺตีหิฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ทฺวารนฺตเร จรนฺตานิปิ กมฺมานิ สเกน ทฺวาเรน อุปลกฺขิตาเนว จรนฺติ, ตสฺมาฯ นาปิ กมฺมํ ทฺวารสฺสาติ ยสฺมิํ ทฺวารนฺตเร กมฺมํ จรติ, ตสฺส ทฺวารสฺส อนตฺตนิยสฺสฯ ตํตํทฺวารเมวาติ สกทฺวารเมวฯ กมฺมสฺสาติ สกสกกมฺมสฺสฯ ยทิ กมฺเมหิ ทฺวารานิ ววตฺถิตานิ, ‘‘กมฺมสฺส อนิพทฺธตฺตา’’ติ อิทํ กถํ นียตีติ อาห ‘‘ปุพฺเพ ปนา’’ติอาทิฯ

สาติ วิญฺญตฺติฯ ตสฺสาติ กมฺมสฺสฯ เกนจิ ปกาเรนาติ จตุวีสติยา ปจฺจยปฺปกาเรสุ เกนจิ ปกาเรนฯ ตํสหชาตาติ เอเตน กายวิญฺญตฺติยา สพฺภาเวเยว กายกมฺมสฺส สพฺภาโว, นาญฺญถาติ ปริยาเยน วิญฺญตฺติยา กมฺมสฺส การณภาวํ วิภาเวติฯ เตเนวาห ‘‘อุปฺปตฺติฏฺฐานภาเวน วุตฺตา’’ติฯ ยถาวุตฺตนิยเมนาติอาทินา กมฺมสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานภาเว พฺยภิจาราภาวมาหฯ ตตฺถ ยถาวุตฺตนิยเมนาติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตปฺปกาเรน ววตฺถานยุตฺติสงฺขาเตน นิยเมนฯ ทฺวารจรเณติ อญฺญทฺวารจรเณฯ

กายกมฺมทฺวารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วจีกมฺมทฺวารกถาวณฺณนา

จตูหิ องฺเคหีติ เอตฺถ ‘‘สุภาสิตํเยว ภาสติ, โน ทุพฺภาสิตํฯ ธมฺมํเยว, ปิยํเยว, สจฺจํเยว ภาสติ, โน อลิก’’นฺติ (สํ. นิ. 1.213; สุ. นิ. สุภาสิตสุตฺต) ยานิ องฺคานิ สุตฺเต วุตฺตานิ, เตสํ เจตนาสภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุภาสิตภาสนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตถาปวตฺตาติ สุภาสิตภาสนาทิภาเวน ปวตฺตาฯ สห สมฺภูตตฺตาติ สเหว อุปฺปนฺนตฺตาฯ น หิ วจีวิญฺญตฺติ สทฺทรหิตา อตฺถิฯ ตถา หิ ‘‘ยา ตาย วาจาย วิญฺญตฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘วาจาคิรา พฺยปโถ’’ติอาทินา (ธ. ส. 636) นาติสุขุมํเยว สทฺทวาจํ วตฺวา ‘‘ยา ตาย วาจาย วิญฺญตฺตี’’ติ, ตาย สทฺธิํ โยเชตฺวา วจีวิญฺญตฺติยา วุตฺตตฺตา รูปายตนํ วิย วตฺถุปริตฺตตาทินา สทฺทายตนมฺปิ อนินฺทฺริยโคจโร อตฺถีติ จ อธิปฺปาเยน ‘‘ยา ตาย…เป.… วิญฺญายตี’’ติ อาหฯ

อิทานิ อวิเสเสน จิตฺตสมุฏฺฐานสทฺทสฺส โสตวิญฺญาณารมฺมณตา ปาฬิยํ วุตฺตาติ วิตกฺกวิปฺผารสทฺโท น โสตวิญฺเญยฺโยติ มหาอฏฺฐกถาวาทสฺส ปาฬิยา วิโรธํ ทสฺเสตุํ ‘‘จิตฺตสมุฏฺฐาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เอวํ สงฺคหการสฺส อธิปฺปาเย ฐตฺวา มหาอฏฺฐกถาวาทสฺส ปฏิเสเธตพฺพตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺตโน อธิปฺปาเย ฐตฺวา ตํ ปริหริตุํ ‘‘มหาอฏฺฐกถายํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ สงฺฆฏฺฏนากาเรน ปวตฺตานํ ภูตานํ สทฺทสฺส นิสฺสยภาวโต สงฺฆฏฺฏเนน สเหว สทฺโท อุปฺปชฺชติฯ ตปฺปจฺจยภาโวติ อุปาทินฺนกฆฏฺฏนสฺส ปจฺจยภาโวฯ จิตฺตชปถวีธาตุยา อุปาทินฺนกฆฏฺฏเน ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺโถ จิตฺตสมุฏฺฐานมหาภูตานํ เอโก อาการวิเสโส อตฺถิฯ ตทาการตฺตา หิ เตสํ ปถวีธาตุ อุปาทินฺนกํ ฆฏฺเฏตีติ อิมมตฺถํ วุตฺตานุสาเรน เวทิตพฺพตฺตา ‘‘วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ’’ติ วตฺวา ตเมว วุตฺตนยํ ‘‘ตพฺพิการาน’’นฺติอาทินา วิภาเวติฯ ตตฺถ อญฺญมญฺญสฺส ปจฺจยภาโว ตปฺปจฺจยภาโว วุตฺโตติ อตฺโถฯ อญฺญมฺปิ สพฺพํ วิธานนฺติ ‘‘น จิตฺตสมุฏฺฐานาติ เอเตน ปรมตฺถโต อภาวํ ทสฺเสตี’’ติอาทินา อตฺตนา วุตฺตวิธานํฯ อฏฺฐกถายํ ปน วุตฺตวิธานํ ‘‘เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพ’’นฺติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตเมวาติฯ

อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส เทสนฺตเร ปารมฺปริเยน อุปฺปาทนํ เทสนฺตรุปฺปาทนปรมฺปรตาฯ ลทฺธาเสวเนนาติ ลทฺธปุพฺพาภิสงฺขาเรนฯ จิตฺเตเนวาติ ปฐมจิตฺเตเนวฯ ‘‘สตฺต ชวนานิ สตฺต อกฺขรานิ นิพฺพตฺเตนฺตีติ วาทํ ปฏิกฺขิปิตฺวา เอกชวนวารปริยาปนฺนานิ จิตฺตานิ เอกมกฺขรํ นิพฺพตฺเตนฺตี’’ติ วทนฺติฯ