สุฏฺฐุ วา โอรโต วิรโต โสรโต , ตสฺส ภาโว โสรจฺจนฺติฯ อยํ ปนตฺโถ อฏฺฐกถายํ วุตฺโต เอวฯ อปฺปฏิสงฺขานํ โมโหฯ กุสลภาวนา โพธิปกฺขิยธมฺมานํ วฑฺฒนาฯ สญฺญาณํ อุปลกฺขณํฯ สวิคฺคหํ สพิมฺพกํฯ อุปลกฺเขตพฺพาการํ ธมฺมชาตํ, อารมฺมณํ วาฯ อวิกฺเขโปติ จิตฺตวิกฺเขปปฏิปกฺโขฯ อุชุวิปจฺจนีกตาย หิ ปหานวุฏฺฐาเนน จ อวิกฺเขโป วิกฺเขปํ ปฏิกฺขิปติ, ปวตฺติตุํ น เทตีติฯ

[135-142] การณสีลํ โลกิยํฯ ผลสีลํ โลกุตฺตรํ เตน สิชฺฌตีติ กตฺวา, โลกิยสฺสปิ วา สีลสฺส การณผลภาโว ปุพฺพาปรภาเวน ทฏฺฐพฺโพฯ สมฺปนฺนสมุทายสฺส ปริปุณฺณสมูหสฺสฯ อกุสลา สีลา อกุสลา สมาจาราฯ สีลสมฺปทา สีลสมฺปตฺติ สีลคุณาติ อตฺโถฯ สโหตฺตปฺปํ ญาณนฺติ โอตฺตปฺปสฺส ญาณปฺปธานตํ อาห, น ปน ญาณสฺส โอตฺตปฺปสหิตตามตฺตํฯ น หิ โอตฺตปฺปรหิตํ ญาณํ อตฺถีติฯ อธิมุตฺตตา อภิรติวเสน นิราสงฺกาปวตฺติฯ นิสฺสฏตา วิสํยุตฺตตาฯ เอตฺถ จ อธิมุตฺตตานิสฺสฏตาวจเนหิ ตทุภยปริยายา ทฺเว วิมุตฺติโย เอกเสสนเยน อิธ ‘‘วิมุตฺตี’’ติ วุตฺตาติ ทสฺเสติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘จิตฺตสฺส จ อธิมุตฺติ นิพฺพานญฺจา’’ติฯ อุปฺปชฺชติ เอเตนาติ อุปฺปาโท, น อุปฺปาโทติ อนุปฺปาโท, ตพฺภูเต อนุปฺปาทปริโยสาเน วิโมกฺขนฺเต อนุปฺปาทสฺส อริยมคฺคสฺส กิเลสานํ วา อนุปฺปชฺชนสฺส ปริโยสาเนติ ฐานผเลหิ อริยผลเมว อุปลกฺขียตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

มาติกาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

กามาวจรกุสลปทภาชนียวณฺณนา

[1] อปฺเปตุนฺติ นิคเมตุํฯ ‘‘ปทภาชนียํ น วุตฺต’’นฺติ ปทภาชนียาวจเนน อปฺปนาวโรธํ สาเธตฺวา ปทภาชนียาวจนสฺส การณํ วทนฺโต ‘‘สรูเปนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘ผสฺโส โหตี’’ติอาทีสุ โหติ-สทฺโท อตฺถิ-สทฺเทน อนานตฺโถติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํ ‘‘ทุติเยน โหติ-สทฺเทนา’’ติฯ ปุพฺเพ อฏฺฐกถาธิปฺปาเยน วตฺวา ยถาวุตฺตสฺส ปาฬิปฺปเทสสฺส อปฺปนาวโรโธ สมตฺถิโตติ อตฺตโน อธิปฺปายํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สงฺเขเปนา’’ติอาทิมาหฯ

ญาตุํ อิจฺฉิโตติ ลกฺขณสฺส ปุจฺฉาวิสยตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ เยน เกนจีติ ทสฺสนาทิวิเสสยุตฺเตน, อิตเรน วาฯ อวตฺถาวิเสโส หิ ญาณสฺส ทสฺสนตุลนตีรณานิฯ ‘‘อทิฏฺฐต’’นฺติอาทีสุ อาหาติ โยเชตพฺพํ, สพฺพตฺถ จ ลกฺขณสฺสาติฯ ตญฺเหตฺถ อธิกตนฺติฯ อทิฏฺฐํ โชตียติ เอตายาติ เอเตน ทิฏฺฐํ สํสนฺทติ เอตายาติ ทิฏฺฐสํสนฺทนาฯ วิมติํ ฉินฺทติ เอตายาติ วิมติจฺเฉทนาติ เอตาสมฺปิ สทฺทตฺโถ นยโต ทสฺสิโต, อตฺถโต ปน สพฺพาปิ ตถาปวตฺตํ วจนํ, ตทุปฺปาทโก วา จิตฺตุปฺปาโทติ เวทิตพฺพํฯ

อญฺญมญฺญโต ปภิชฺชตีติ ปเภโท, วิเสโส, เตน ปเภเทนฯ ธมฺมานํ เทสนนฺติ กิญฺจาปิ สมยภูมิชาติอารมฺมณสภาวาทิวเสน อนวเสสปฺปเภทปริคฺคหโต นิทฺเทสเทสนาว วตฺตุํ ยุตฺตา, ตถาปิ กุสลาทิมาติกาปทสงฺคหิตวิเสโสเยว อิธ ปเภโทติ อธิปฺเปโตติ วุตฺตํ ‘‘ปเภท…เป.… เทสนํ อาหา’’ติฯ เตเนวาห อฏฺฐกถายํ ‘‘กุสล…เป.… ทีเปตฺวาติ ผสฺโส โหติ…เป.… อวิกฺเขโป โหตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. ธมฺมุทฺเทสวาร ผสฺสปญฺจมกราสิวณฺณนา)ฯ ‘‘ผสฺโส ผุสนา’’ติอาทินา จ ปเภทวนฺโตว สาติสยํ นิทฺทิฏฺฐา, น ปน มาติกายํ วุตฺตปฺปเภโทติ ปเภทวนฺตทสฺสนํ นิทฺเทโสฯ อิทํ วุตฺตํ โหตีติอาทินา ‘‘ปเภเท…เป.… ทสฺสนตฺถ’’นฺติ อิมสฺส วากฺยสฺส ปิณฺฑตฺถมาหฯ ยทิ ธมฺมา เอว ปุจฺฉิตพฺพา วิสฺสชฺเชตพฺพา จ, กสฺมา กุสลาติ ปเภทวจนนฺติ อาห ‘‘เต ปนา’’ติอาทิฯ น หิ ปเภเทหิ วินา ปเภทวนฺโต อตฺถีติฯ ‘‘อิเม ธมฺมา กุสลา’’ติ เอเตน ‘‘ผสฺโส โหตี’’ติ, ‘‘ผสฺโส ผุสนา’’ติ จ อาทินา อุทฺทิฏฺฐนิทฺทิฏฺฐานํ ธมฺมานํ กุสลภาโว วิสฺสชฺชิโต โหตีติ อิมินา อธิปฺปาเยน ‘‘อิเม ธมฺมา กุสลาติ วิสฺสชฺชเนปี’’ติ อาหฯ อิมสฺมิญฺหีติ หิ-สทฺโท การณตฺโถฯ เตน ยสฺมา ธมฺมาว เทเสตพฺพา, เต จ กุสลา…เป.… เภทา เทเสตพฺพา , ตสฺมาติ เอวํ วา โยชนาฯ ธมฺมานเมวาติ อวธารณผลํ ทสฺเสติ ‘‘อโวหารเทสนาโต’’ติฯ อตฺถานญฺจาติ จ-สทฺเทน ‘‘ผสฺโส ผุสนา’’ติ เอวมาทิสภาวนิรุตฺติํ ยถาวุตฺตธมฺมาทิญาณญฺจ สงฺคณฺหาติฯ

‘‘อิติ เอวํ อยํ ปวตฺเตตพฺโพ นิวตฺเตตพฺโพ จา’’ติ ตถา ตถา วิเธตพฺพภาโว อิติกตฺตพฺพตา, ตาย ยุตฺโต อิติ…เป.… ยุตฺโต , ตสฺส วิเธตพฺพสฺสาติ อตฺโถ, วิเสสนตฺตา ปเภทสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ

อิติกตฺตพฺพตายุตฺตสฺส วิเสสิตพฺพตฺตา อุทฺเทโส ธมฺมปฺปธาโน, ตสฺมา ตตฺถ ธมฺมสฺส วิเสสิตพฺพตฺตา ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติ อยํ ปทานุกฺกโม กโตฯ ปุจฺฉา สํสยิตปฺปธานา อนิจฺฉิตนิจฺฉยนาย ปวตฺเตตพฺพตฺตาฯ เตน สพฺพธมฺเมสุ สมุคฺฆาฏิตวิจิกิจฺฉานุสยานมฺปิ ปุจฺฉา เทเสตพฺพปุคฺคลคตสํสยาปตฺติํ อตฺตนิ อาโรเปตฺวา สํสยาปนฺเนหิ วิย ปวตฺตียตีติ ทสฺเสติฯ กามาวจราทิเภโท วิย กุสลาทิภาเวน กุสลาทิเภโท ธมฺมภาเวน นิยโตติ ธมฺมาติ วุตฺเต นิจฺฉยาภาวโต ‘‘กุสลา นุ โข อกุสลา นุ โข’’ติอาทินา สํสโย โหตีติ อาห ‘‘กุสลาทิเภโท ปน สํสยิโต’’ติฯ ธมฺมภาโว ปน กุสลาทีสุ เอกนฺติกตฺตา นิจฺฉิโตเยวาติ วุตฺตํ ‘‘น จ ธมฺมภาโว สํสยิโต’’ติฯ เตน สํสยิโต นิจฺเฉตพฺพภาเวน ปธาโน เอตฺถ กุสลภาโว, น ตถา ธมฺมภาโวติ ธมฺมา กุสลาติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ

จิตฺตุปฺปาทสมเยติ จิตฺตสฺส อุปฺปชฺชนสมเยฯ ‘‘อถ วิชฺชมาเน’’ติ เอตฺถ อถ-สทฺทสฺส อตฺถมาห ‘‘ปจฺฉา’’ติฯ โภชนคมนาทีหิ สมเยกเทสนานตฺตํ ทสฺเสตฺวา อวเสสนานตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมวายาที’’ติ วุตฺตํฯ วิเสสิตาติ เอเตน ‘‘นิยมิตา’’ติ ปทสฺส อตฺถํ วิวรติ, ตสฺมา ยถาวุตฺตจิตฺตวิเสสิตพฺพโต สมยโตติ อตฺโถฯ ยถาธิปฺเปตานนฺติ กามาวจราทิวิเสสยุตฺตานํฯ ‘‘ตสฺมิํ สมเย’’ติ จิตฺตุปฺปตฺติยา วิเสสิตพฺโพปิ สมโย เยน จิตฺเตน อุปฺปชฺชมาเนน วิเสสียติ, ตสฺเสว จิตฺตสฺส ‘‘ยสฺมิํ สมเย’’ติ เอตฺถ สยํ วิเสสนภาวํ อาปชฺชติฯ ตถา ‘‘ตสฺมิํ สมเย’’ติ เอตฺถ วิเสสนภูตํ จิตฺตํ อตฺตนา วิเสสิตพฺพสมยสฺส อุปการตฺถํ ‘‘ยสฺมิํ สมเย…เป.… จิตฺต’’นฺติ วิเสสิตพฺพภาวํ อาปชฺชติฯ อุปกาโรติ จ อญฺญมญฺญํ อวจฺเฉทกาวจฺฉินฺทิตพฺพภาโวติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปุริมธมฺมานํ ภงฺคสมกาลํ, ภงฺคานนฺตรเมว วา ปจฺฉิมธมฺมานํ อุปฺปตฺติ ปุริมปจฺฉิมานํ นิรนฺตรตา เกนจิ อนนฺตริตตาฯ

ยาย ภาวปกฺขสฺส พลวภาเวน ปฏิจฺฉาทิโต วิย หุตฺวา อภาวปกฺโข น ปญฺญายตีติ ตเทเวตนฺติ คหณวเสน ปจุรชโน วิปริเยสิโต, โสยมตฺโถ อลาตจกฺเกน สุปากโฏ โหติฯ เตเนวาห ‘‘เอกีภูตานมิวา’’ติ ฯ เอกสมูหวเสน เอกีภูตานมิว ปวตฺติ สมูหฆนตา, ทุพฺพิญฺเญยฺยกิจฺจเภทวเสน เอกีภูตานมิว ปวตฺติ กิจฺจฆนตาติ โยชนาฯ เอตฺถ จ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน ปวตฺตมานานํ อเนเกสํ ธมฺมานํ กาลสภาวพฺยาปารารมฺมเณหิ ทุพฺพิญฺเญยฺยเภทตาย เอกีภูตานมิว คเหตพฺพตา ยถากฺกมํ สนฺตติฆนตาทโยติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สหการีการณสนฺนิชฺฌํ สเมตีติ สมโย, สมเวตีติ อตฺโถติ สมย-สทฺทสฺส สมวายตฺถตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจฺจยสามคฺคิ’’นฺติ อาหฯ สเมติ สมาคจฺฉติ เอตฺถ มคฺคพฺรหฺมจริยํ ตทาธารปุคฺคเลหีติ สมโย, ขโณฯ สเมนฺติ เอตฺถ, เอเตน วา, สมาคจฺฉนฺติ ธมฺมา สหชาตธมฺเมหิ อุปฺปาทาทีหิ วาติ สมโย, กาโลฯ ธมฺมปฺปวตฺติมตฺตตาย อตฺถโต อภูโตปิ หิ กาโล ธมฺมปฺปวตฺติยา อธิกรณํ กรณํ วิย จ ปริกปฺปนามตฺตสิทฺเธน รูเปน โวหรียตีติฯ สมํ, สห วา อวยวานํ อยนํ ปวตฺติ อวฏฺฐานนฺติ สมโย, สมูโห ยถา ‘‘สมุทาโย’’ติฯ อวยวสหาวฏฺฐานเมว หิ สมูโหฯ ปจฺจยนฺตรสมาคเม เอติ ผลํ เอตสฺมา อุปฺปชฺชติ ปวตฺตติ จาติ สมโย, เหตุ ยถา ‘‘สมุทโย’’ติฯ สเมติ สมฺพนฺโธ เอติ สวิสเย ปวตฺตติ, สมฺพนฺธา วา อยนฺติ เอเตนาติ สมโย, ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิสํโยชเนน หิ สตฺตา อติวิย พชฺฌนฺตีติฯ สมยนํ สงฺคติ สโมธานนฺติ สมโย, ปฏิลาโภฯ สมสฺส นิโรธสฺส ยานํ, สมฺมา วา ยานํ อปคโม อปฺปวตฺตีติ สมโย, ปหานํฯ อภิมุขภาเวน สมฺมา เอตพฺโพ อภิสเมตพฺโพ อธิคนฺตพฺโพติ อวิปรีโต สภาโว อภิสมโยฯ อภิมุขภาเวน สมฺมา วา เอติ คจฺฉติ พุชฺฌตีติ อภิสมโย, อวิราเธตฺวา ธมฺมานํ อวิปรีตสภาวาวโพโธฯ เอตฺถ จ อุปสคฺคานํ โชตกมตฺตตฺตา ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส วาจโก สมย-สทฺโท เอวาติ สอุปสคฺโคปิ วุตฺโตฯ ตาเนวาติ ปีฬนาทีเนวฯ วิปฺผาริกตา เสริภาเวน กิริยาสุ อุสฺสาหนปรินิปฺผนฺโนฯ

เกสุจีติ อกุสลวิปากาทีสุฯ ขณสฺส อสมฺภโว เตน วินาภาโวติ อาห ‘‘นนู’’ติอาทิฯ ธมฺเมเนวาติ วิเสสนฺตรรหิเตนฯ ตํเยว หิ อวธารเณน นิวตฺติตํ วิเสสํ ทสฺเสติ ‘‘น ตสฺส ปวตฺติตฺถา’’ติอาทินาฯ

ยถา วา ตถา วาติ กาเลน โลโก ปวตฺตติ นิวตฺตตีติ วา กาโล นาม ภาโว วตฺตนลกฺขโณ ภาวานํ ปวตฺติโอกาสทายโกติ วา เยน เตน ปกาเรนฯ อิธ อุตฺตมเหตุโน สมฺภโว เอว นตฺถีติ เหตุเหตุสาธารณเหตูเยว ปฏิเสเธติฯ ตปฺปจฺจยตํ อเนกปจฺจยตํฯ

ปกติสฺสรวาทคฺคหณํ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ ปชาปติปุริสกาลวาทาทโยปิ ‘‘เอกการณวาโท’’ติฯ วา-สทฺเทน วา เตสมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อวยว…เป.… ทาโย วุตฺโต อวยวธมฺเมน สมุทายสฺส อปทิสิตพฺพตฺตา, ยถา ‘‘สมํ จุณฺณํ, อลงฺกโต เทวทตฺโต’’ติ จฯ อนิปฺผาทนํ นิปฺผาทนาภาโว อเหตุภาโวฯ นิปฺผาเทตุํ อสมตฺถสฺส ปน ปจฺจยนฺตรานํ สหสฺเสปิ สมาคเต นตฺเถว สมตฺถตาติ อาห ‘‘นิปฺผาทนสมตฺถสฺสา’’ติฯ เอตฺถ จ สหการีการณายตฺตา ผลุปฺปาทนา ปจฺจยธมฺมานํ อญฺญมญฺญาเปกฺขาติ วุตฺตาติ อเปกฺขา วิยาติ อเปกฺขา ทฏฺฐพฺพาฯ

นิพฺยาปาเรสุ อพฺยาวเฏสุฯ เอเกกสฺมินฺติ อฏฺฐกถายํ อาเมฑิตวจนสฺส ลุตฺตนิทฺทิฏฺฐตํ ทสฺเสติฯ สติ จ อาเมฑิเต สิทฺโธ พหุภาโวติฯ อนฺธสตํ ปสฺสตีติ จ ปจฺจตฺตวจนํ นิทฺธารเณ ภุมฺมวเสน ปริณาเมตฺวา ‘‘อนฺธสเต’’ติ อาหฯ ตถา เอเกกสฺมินฺติ อิมินา วิสุํ อสมตฺถตา โชติตาติ อนฺธสตํ ปสฺสตีติ สมุทิตํ ปสฺสตีติ อตฺถโต อยมตฺโถ อาปนฺโนติ อาห ‘‘อนฺธสตํ สหิตํ ปสฺสตีติ อธิปฺปาโย’’ติฯ อญฺญถาติ ยถารุตวเสน อตฺเถ คยฺหมาเนฯ ยสฺมา อสา…เป.… สิทฺโธ สิวิกุพฺพหนาทีสุ, ตสฺมา นายมตฺโถ สาเธตพฺโพฯ อิทานิ ตสฺสตฺถสฺส สุปากฏภาเวน อสาเธตพฺพตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิสุ’’นฺติอาทิมาหฯ

เอเตนุปาเยนาติ โยยํ ขณสงฺขาโต สมโย กุสลุปฺปตฺติยา ทุลฺลภภาวํ ทีเปติฯ อตฺตโน ทุลฺลภตายาติ เอตฺถ ขณตฺโถ วา สมย-สทฺโท ขณสงฺขาโต สมโยติ อตฺโถ วุตฺโตฯ เอเตน อุปายภูเตน นยภูเตนฯ โยชนา กาตพฺพาติ เอตฺถายํ โยชนา – สมวาย…เป.… วุตฺติํ ทีเปติ สยํ ปจฺจยสามคฺคิภาวโต, สมวายตฺโถ วา สมย-สทฺโท สมวายสงฺขาโต สมโยฯ โส ยาย ปจฺจยสามคฺคิยา สตีติ อิมสฺส อตฺถสฺส ปกาสนวเสน ธมฺมานํ อเนกเหตุโต วุตฺติํ ทีเปติฯ กาล…เป.… ปริตฺตตํ ทีเปติ อตฺตโน อติปริตฺตตายฯ สมูห…เป.… สหุปฺปตฺติํ ทีเปติ สยํ ธมฺมานํ สมุทายภาวโตฯ

เหตุ…เป.… วุตฺติตํ ทีเปติ สติ เอว อตฺตนิ อตฺตโน ผลานํ สมฺภวโตติฯ อตฺถปกฺเข จ สทฺทปกฺเข จ ยสฺมิํ อติปริตฺเต กาเล ยสฺมิํ ธมฺมสมุทาเย ยมฺหิ เหตุมฺหิ สตีติ เอตสฺส อตฺถสฺส ญาปนวเสน ตทาธาราย ตทธีนาย จ กุสลธมฺมปฺปวตฺติยา ทุปฺปฏิวิชฺฌตํ อเนเกสํ สหุปฺปตฺติํ ปราธีนปฺปตฺติญฺจ ทีเปตีติฯ

ทฬฺหธมฺมา ธนุคฺคหาติ ทฬฺหธนุโน อิสฺสาสาฯ ทฬฺหธนุ นาม ทฺวิสหสฺสถามํ วุจฺจติฯ ทฺวิสหสฺสถามนฺติ จ ยสฺส อาโรปิตสฺส ชิยาพทฺโธ โลหสีสาทีนํ ภาโร ทณฺเฑ คเหตฺวา ยาว กณฺฑปฺปมาณา อุกฺขิตฺตสฺส ปถวิโต มุจฺจติฯ สิกฺขิตาติ ทสทฺวาทสวสฺสานิ อาจริยกุเล อุคฺคหิตสิปฺปาฯ กตหตฺถาติ ธนุสฺมิํ จิณฺณวสีภาวาฯ โกจิ สิปฺปเมว อุคฺคณฺหาติ, กตหตฺโถ น โหติ, อิเม ปน น ตถาติ ทสฺเสติฯ กตุปาสนาติ ราชกุลาทีสุ ทสฺสิตสิปฺปาฯ จตุทฺทิสา ฐิตา อสฺสูติ เอกสฺมิํเยว ปเทเส ถมฺภํ วา รุกฺขํ วา ยํ กิญฺจิ เอกํเยว นิสฺสาย จตุทฺทิสาภิมุขา ฐิตา สิยุนฺติ อตฺโถฯ เอวํ วุตฺตชวนปุริสสฺสาติ น เอวรูโป ปุริโส โกจิ ภูตปุพฺโพ อญฺญตฺร โพธิสตฺเตนฯ โส หิ ชวนหํสกาเล เอวรูปมกาสิฯ สุตฺเต ปน อภูตปริกปฺปนวเสน อุปมามตฺตํ อาหฏํฯ ตปฺปรภาวาติ ตปฺปรภาวโต เหตุสงฺขาตสฺส สมยสฺส ปรายตฺตวุตฺติทีปเน เอกนฺตพฺยาวฏสภาวโตติ อตฺโถฯ เย ปน ‘‘ตปฺปรภาโว’’ติ ปฐนฺติ, เตสํ ปจฺจยายตฺตวุตฺติทีปนโต ตปฺปรภาโว เหตุสงฺขาตสฺส สมยสฺส, ตสฺมา ตสฺส ปรายตฺตวุตฺติทีปนตา วุตฺตาติ โยชนาฯ สมุทายายตฺตตาทีปเน ตปฺปโร, ตเทกเทสายตฺตตาทีปเน ตปฺปโร น โหตีติ อาห ‘‘อตปฺปรภาวโต’’ติฯ

นนุ จ ตํ ตํ อุปาทาย ปญฺญตฺโต กาโล โวหารมตฺตโก, โส กถํ อาธาโร ตตฺถ วุตฺตธมฺมานนฺติ อาห ‘‘กาโลปิ หี’’ติอาทิฯ ยทิ กิริยาย กิริยนฺตรลกฺขณํ ภาเวนภาวลกฺขณํ, กา ปเนตฺถ ลกฺขณกิริยาติ อาห ‘‘อิหาปี’’ติอาทิฯ ลกฺขณภูตภาวยุตฺโตติ อิติ-สทฺโท เหตุอตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา สตฺตาสงฺขาตาย ลกฺขณกิริยาย ยุตฺโต สมโย, ตสฺมา ตตฺถ ภูมินิทฺเทโสติฯ

อุทฺทานโตติ ยทิ สงฺเขปโตติ อตฺโถฯ

นนุ จ อวสิฏฺฐกิเลสาทโย วิย กิเลสกาโมปิ อสฺสาเทตพฺพตาย วตฺถุกาเม สมวรุทฺโธ ญาณํ วิย เญยฺเยติ สงฺเขปโต เอโกเยว กาโม สิยาติ อนุโยคํ สนฺธายาห ‘‘กิเลสกาโม’’ติอาทิฯ สหิตสฺสาติ วิสยวิสยิภาเวน อวฏฺฐิตสฺสฯ ‘‘อุทฺทานโต ทฺเว กามา’’ติ กิญฺจาปิ สพฺเพ กามา อุทฺทิฏฺฐา, ‘‘จตุนฺนํ อปายาน’’นฺติอาทินา ปน วิสยสฺส วิเสสิตตฺตา โอรมฺภาคิยกิเลสภูโต กามราโค อิธ กิเลสกาโมติ คหิโตติ ‘‘เตนา’’ติอาทิมาหฯ โจทโก ตสฺส อธิปฺปายํ อชานนฺโต ‘‘นนุ จา’’ติอาทินา อนุยุญฺชติฯ อิตโร ปน ‘‘พหลกิเลสสฺสา’’ติอาทินา อตฺตโน อธิปฺปายํ วิวรติฯ

กามาวจรธมฺเมสุ วิมานกปฺปรุกฺขาทิปฺปกาเรสุ ปริตฺตกุสลาทีสุ วาฯ นนุ จ ‘‘จตุนฺนํ อปายาน’’นฺติ วิสยสฺส วิเสสิตตฺตา รูปารูปธาตุคฺคหณสฺส อสมฺภโวเยวาติ? น, ‘‘อุทฺทานโต ทฺเว กามา’’ติ นิรวเสสโต กามานํ อุทฺทิฏฺฐตฺตาฯ อุทฺทิฏฺเฐปิ หิ กามสมุทาเย ยถา ตเทกเทโสว คยฺหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทุวิโธ’’ติอาทิมาหฯ กามราโค ปญฺจกามคุณิโก ราโคฯ กามตณฺหา กามาวจรธมฺมวิสยา ตณฺหาฯ นิโรธตณฺหา อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคโต ราโคฯ อิธาติ เอกาทสวิเธ ปเทเสฯ ยทิ อนวเสสปฺปวตฺติ อธิปฺเปตา, ‘‘ทุวิโธเปโส’’ติ น วตฺตพฺพํ วตฺถุกาเมกเทสสฺส อิธ อปฺปวตฺตนโตติ อนุโยเคน เยภุยฺยภาวโต อนวเสโส วิย อนวเสโสติ วา อตฺโถ คเหตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วตฺถุกาโมปี’’ติอาทิมาหฯ อนวเสสสทิสตา เจตฺถ สภาวภินฺนสฺส กสฺสจิ อนวเสสโตฯ เอวญฺจ กตฺวาติ กิเลสกามวตฺถุกามานํ อนวเสสปริปุณฺณภาเวน อภิลกฺขิตตฺตาติ อตฺโถฯ จาสทฺทสฺส รสฺสตฺตํ กตนฺติ กามาวจรสทฺเท เหตุกตฺตุอตฺโถ อนฺโตนีโตติ ทสฺเสติฯ

วิสเยติ วตฺถุสฺมิํ อภิเธยฺยตฺเถติ อตฺโถฯ นิมิตฺตวิรเหติ เอเตน รุฬฺหีสุ กิริยา วิภาคกรณาย, น อตฺตกิริยายาติ ทสฺเสติฯ กุสลภาวนฺติ ชาตกพาหิติกสุตฺตอภิธมฺมปริยาเยน กถิตํ กุสลตฺตํฯ ตสฺสาติ สุขวิปากภาวสฺสฯ ตสฺส ปจฺจุปฏฺฐานตํ วตฺตุกามตายาติ เอเตน ‘‘อนวชฺชสุขวิปากลกฺขณ’’นฺติ เอตฺถ สุขสทฺโท อิฏฺฐปริยาโย วุตฺโตติ ทสฺเสติฯ สญฺญาปญฺญากิจฺจํ สญฺญาณกรณปฏิวิชฺฌนานิ, ตทุภยวิธุรา อารมฺมณูปลทฺธิ ‘‘วิชานาตี’’ติ อิมินา วุจฺจตีติ อาห ‘‘สญฺญา…เป.… คหณ’’นฺติฯ

นนุ จ ผสฺสาทิกิจฺจโตปิ วิสิฏฺฐกิจฺจํ จิตฺตนฺติ? สจฺจเมตํ, โส ปน วิเสโส น ตถา ทุรวโพโธ, ยถา สญฺญาปญฺญาวิญฺญาณานนฺติ สญฺญาปญฺญากิจฺจวิสิฏฺฐลกฺขณตาย วิญฺญาณลกฺขณมาหฯ อนนฺตรธมฺมานํ ปคุณพลวภาวสฺส การณภาเวน ปวตฺตมาโน สนฺตานํ จิโนติ นามฯ ตถาปวตฺติ จ อาเสวนปจฺจยภาโวติ อาห ‘‘อาเสวนปจฺจยภาเวน จิโนตี’’ติฯ

จิตฺตกตเมวาติ อภิสงฺขารวิญฺญาณกตเมวฯ นานตฺตาทีนํ ววตฺถานนฺติ เอตฺถ ววตฺถานํ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ ววตฺถานํ ปริจฺเฉโท อสงฺกรภาโวฯ เตน จ ธมฺโม นิจฺฉิโต นาม โหตีติ อาห ‘‘นิจฺฉิตตา’’ติฯ ลิงฺคนานตฺตาทีนีติ เอตฺถ อิตฺถิปุริสสณฺฐานวเสน ลิงฺคนานตฺตํฯ เทวมนุสฺสติรจฺฉานาทิวเสน อิตฺถิลิงฺคสฺส ปุถุตฺตํ, ตถา ปุริสลิงฺคสฺสฯ เทวาทิเภเท อิตฺถิลิงฺเค ปจฺเจกํ นานตฺตกายตาสงฺขาตสฺส อญฺญมญฺญวิสทิสสภาวสฺส เทสาทิเภทภินฺนสฺส จ วิเสสสฺส วเสน ปเภโท เวทิตพฺโพฯ ตถา ปุริสลิงฺเคฯ ลิงฺคนิพฺพตฺตกสฺส วา กมฺมสฺส ยถาวุตฺตนานตฺตาทิวเสน ลิงฺคสฺส นานตฺตาทีนิ โยเชตพฺพานิฯ ลิงฺคนานตฺตาทีสุ ปวตฺตตฺตา สญฺญาทีนํ นานตฺตาทีนิฯ เตเนวาห ‘‘กมฺมนานตฺตาทีหิ นิพฺพตฺตานิ หิ ตานี’’ติฯ อปทาทินานากรณทสฺสเนน ลิงฺคนานตฺตํ ทสฺสิตํฯ ตสฺมิญฺจ ทสฺสิเต สญฺญานานตฺตาทโย ทสฺสิตา เอวาติ อาวตฺตติ ภวจกฺกนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนาค…เป.… ฆเฏนฺโต’’ติฯ อิตฺถิลิงฺคปุริสลิงฺคาทิ วิญฺญาณาธิฏฺฐิตสฺส รูปกฺขนฺธสฺส สนฺนิเวสวิเสโสฯ สญฺญาสีเสน จตฺตาโร ขนฺธา วุตฺตาฯ โวหารวจเนน จ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ โวหริตพฺพภาเวน ปวตฺติ ทีปิตา, ยา สา ตณฺหาทิฏฺฐิอภินิเวสเหตูติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ลิงฺคาทิ…เป.… โยสานานี’’ติ อาหฯ

‘‘เย เกจิ, ภิกฺขเว, ธมฺมา อกุสลา อกุสลภาคิยา, สพฺเพเต มโนปุพฺพงฺคมา’’ติ (อ. นิ. 1.56-57), ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติ (ธ. ป. 1, 2) จ เอวมาทิวจนโต จิตฺตเหตุกํ กมฺมนฺติ อาห ‘‘กมฺมญฺหิ จิตฺตโต นิพฺพตฺต’’นฺติฯ ยถาสงฺขฺยนฺติ กมฺมโต ลิงฺคํ ลิงฺคโต สญฺญาติ อตฺโถฯ น ปุริมวิกปฺเป วิย กมฺมโต ลิงฺคสญฺญา ลิงฺคโต ลิงฺคสญฺญาติ อุภยโต อุภยปฺปวตฺติทสฺสนวเสนฯ ‘‘เภทํ คจฺฉนฺติ อิตฺถายํ ปุริโสติ วา’’ติ เภทสฺส วิเสสิตตฺตา อิตฺถาทิภาเวน โวหริตพฺพภาโว อิธ เภโทติ ‘‘อิตฺถิปุริสาทิโวหารํ คจฺฉนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ อทฺธทฺวยวเสนาติ อตีตปจฺจุปฺปนฺนทฺธทฺวยวเสนฯ

คุณาภิพฺยาปนํ กิตฺตีติ อาห ‘‘ปตฺถฏยสต’’นฺติฯ กมฺมนานากรเณน วินา กมฺมนิพฺพตฺตนานาการณาภาวโต ‘‘กมฺมเชหิ…เป.… นานากรณ’’นฺติ วุตฺตํฯ อวิปจฺจโนกาโส อฏฺฐานภูตา, คติกาโลปิ วาฯ กามาวจรํ อภิสงฺขารวิญฺญาณํ รูปธาตุยา จกฺขุวิญฺญาณาทิํ ชเนตฺวา อโนกาสตาย ตทารมฺมณํ อชเนนฺตํ เอตฺถ นิทสฺเสตพฺพํฯ เอกจฺจจิตฺตกรณสฺส อธิปฺเปตตฺตา จกฺขาทิเวกลฺเลน จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ อชนกํ กมฺมวิญฺญาณํ อวเสสปจฺจยวิกเล อโนคธํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตทปิ กาลคติปโยคาทีติ อาทิ-สทฺเทน สงฺคหิตนฺติฯ เอตฺถ จ ‘‘สหการีการณวิกลํ วิปากสฺส อจฺจนฺตํ โอกาสเมว น ลภติ, อิตรํ วิปาเกกเทสสฺส ลทฺโธกาสนฺติ, อิทเมเตสํ นานตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ วิปากสฺส โอกาสลาเภ สติ สหายการณวิกลตาว นตฺถีติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํฯ

ภวตุ ตาว ภวิตฺวา อปคตํ ภูตาปคตํ, อนุภวิตฺวา อปคตํ ปน กถนฺติ อาห ‘‘อนุภูตภูตา’’ติอาทิฯ เตน อนุภูต-สทฺเทน โย อตฺโถ วุจฺจติ, ตสฺส ภูต-สทฺโทเยว วาจโก, น อนุ-สทฺโท, อนุ-สทฺโท ปน โชตโกติ ทสฺเสติฯ สาขาภงฺคสทิสา หิ นิปาโตปสคฺคาติฯ กิริยาวิเสสกตฺตญฺจ อุปสคฺคานํ อเนกตฺถตฺตา ธาตุสทฺทานํ เตหิ วตฺตพฺพวิเสสสฺส โชตนภาเวเนว อวจฺฉินฺทนนฺติ ยตฺตกา ธาตุสทฺเทน อภิธาตพฺพา อตฺถวิเสสา, เตสํ ยํ สามญฺญํ อวิเสโส, ตสฺส วิเสเส อวฏฺฐาปนํ ตสฺส ตสฺส วิเสสสฺส โชตนเมวาติ อาห ‘‘สามญฺญ…เป.… วิเสสียตี’’ติฯ อนุภูต-สทฺโท พหุลํ กมฺมตฺเถ เอว ทิสฺสตีติ ตสฺส อิธ กตฺตุอตฺถวาจิตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนุภูตสทฺโท จา’’ติอาทิมาหฯ สติปิ สพฺเพสํ จิตฺตุปฺปาทานํ สเวทยิตภาวโต อารมฺมณานุภวเน, สวิปลฺลาเส ปน สนฺตาเน จิตฺตาภิสงฺขารวเสน ปวตฺติโต อพฺยากเตหิ วิสิฏฺโฐ กุสลากุสลานํ สาติสโย วิสยานุภวนากาโรติ อยมตฺโถ อิธาธิปฺเปโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วตฺตุํ อธิปฺปายวเสนา’’ติ อาหฯ ภูตาปคตภาวาภิธานาธิปฺปาเยนาติ กุสลากุสลสฺส อากฑฺฒนุปายมาหฯ

อุปฺปติตกิจฺจนิปฺผาทนโต อุปฺปติตสทิสตฺตา ‘‘อุปฺปติต’’นฺติ วุตฺตํฯ อุปฺปชฺชิตุํ อารทฺโธติ อนาคตสฺสปิ ตสฺเสว อุปฺปนฺน-สทฺเทน วุตฺตตาย การณมาหฯ

เอตฺถ จ รชฺชนาทิวเสน อารมฺมณรสานุภวนํ สาติสยนฺติ อกุสลญฺจ กุสลญฺจ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธตาสามญฺเญน ‘‘สพฺพสงฺขตํ ภูตาปคต’’นฺติ วุตฺตํฯ สมฺโมหวิโนทนิยํ ปน ‘‘วิปากานุภวนวเสน ตทารมฺมณํฯ อวิปกฺกวิปากสฺส สพฺพถา อวิคตตฺตา ภวิตฺวา วิคตตามตฺตวเสนกมฺมญฺจ ภูตาปคต’’นฺติ วุตฺตํฯ เตเนว ตตฺถ โอกาสกตุปฺปนฺนนฺติ วิปากเมวาหฯ อิธ ปน กมฺมมฺปีติฯ อารมฺมณกรณวเสน ภวติ เอตฺถ กิเลสชาตนฺติ ภูมีติ วุตฺตา อุปาทานกฺขนฺธาฯ อคฺคิอาหิโต วิยาติ ภูมิลทฺธนฺติ วตฺตพฺพตาย อุปายํ ทสฺเสติฯ เอเตนาติ กมฺมํฯ เอตสฺสาติ วิปาโก วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อวิกฺขมฺภิตตฺตาติ อวิโนทิตตฺตาฯ สภูมิยนฺติ สกภูมิยํฯ วิจฺฉินฺทิตฺวาติ ปุน อุปฺปชฺชิตุํ อทตฺวาฯ ขณตฺตเยกเทสคตํ ขณตฺตยคตนฺติ วุตฺตนฺติ ยถาวุตฺตสฺส อุทาหรณสฺส อุปจารภาวมาหฯ เตน อุปฺปนฺนา ธมฺมา ปจฺจุปฺปนฺนา ธมฺมาติ อิทเมตฺถ อุทาหรณํ ยุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ ปธาเนนาติ ปธานภาเวนฯ เทสนาย จิตฺตํ ปุพฺพงฺคมนฺติ โลกิยธมฺเม เทเสตพฺเพ จิตฺตํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา เทสนา ภควตา อุจิตาติ ทสฺเสติฯ ธมฺมสภาวํ วา สนฺธายาติ โลกิยธมฺมานํ อยํ สภาโว ยทิทํ เต จิตฺตเชฏฺฐกา จิตฺตปุพฺพงฺคมา ปวตฺตนฺตีติ ทสฺเสติฯ เตน เตสํ ตถาเทสนาย การณมาห, สพฺเพ อกุสลา ธมฺมา จิตฺตวชฺชาติ อตฺโถฯ เกจีติ ปทการาฯ ผสฺสาทโยปีติ ปิ-สทฺเทน ราคาทโย สมฺปิณฺเฑติฯ กาลเภทาภาเวปิ ปจฺจยภาเวน อเปกฺขิโต ธมฺโม ปุริมนิปฺผนฺโน วิย โวหรียตีติ อาห ‘‘ปฐมํ อุปฺปนฺโน วิยา’’ติฯ อนุปจริตเมวสฺส ปุพฺพงฺคมภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนนฺตรปจฺจยมน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ขีณา ภวเนตฺตี’’ติอาทิวจนโต (ที. นิ. 2.155; เนตฺติ. 114) เนตฺติภูตาย ตณฺหาย ยุตฺตํ จิตฺตํ นายกนฺติ อาห ‘‘ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ วา’’ติฯ

‘‘ยํ ตสฺมิํ สมเย เจตสิกํ สาต’’นฺติ นิทฺทิฏฺฐตฺตา โสมนสฺสเวทนา สาตสภาวาติ อาห ‘‘สภาววเสน วุตฺต’’นฺติฯ นิปฺปริยาเยน มธุร-สทฺโท รสวิเสสปริยาโย, อิฏฺฐภาวสามญฺเญน อิธ อุปจาเรน วุตฺโตติอาห ‘‘มธุรํ วิยา’’ติฯ ปรมตฺถโต ตณฺหาวินิมุตฺโต นนฺทิราโค นนฺทิราคภาโว วา นตฺถีติ ‘‘น เอตฺถ สมฺปโยควเสน สหคตภาโว อตฺถี’’ติ, ‘‘นนฺทิราคสหคตา’’ติ จ วุจฺจติฯ เตน วิญฺญายติ ‘‘สหคตสทฺโท ตณฺหาย นนฺทิราคภาวํ โชเตตี’’ติฯ

อวตฺถาวิเสสวาจโก วา สห-สทฺโท ‘‘สนิทสฺสนา’’ติอาทีสุ วิย, สพฺพาสุปิ อวตฺถาสุ นนฺทิราคสภาวาวิชหนทีปนวเสน นนฺทิราคภาวํ คตา นนฺทิราคสหคตาติ ตณฺหา วุตฺตาฯ คต-สทฺทสฺส วา ‘‘ทิฏฺฐิคต’’นฺติอาทีสุ วิย อตฺถนฺตราภาวโต นนฺทิราคสภาวา ตณฺหา ‘‘นนฺทิราคสหคตา’’ติ วุตฺตา, นนฺทิราคสภาวาติ อตฺโถฯ อิธาปีติ อิมิสฺสํ อฏฺฐกถายํฯ อิมสฺมิมฺปิ ปเทติ ‘‘โสมนสฺสสหคต’’นฺติ เอตสฺมิมฺปิ ปเทฯ อยเมวตฺโถติ สํสฏฺโฐ เอวฯ ยถาทสฺสิตสํสฏฺฐสทฺโทติ อตฺถุทฺธารปฺปสงฺเคน ปาฬิโต อฏฺฐกถาย อาคตสํสฏฺฐสทฺโทฯ สหชาเตติ สหชาตตฺเถฯ

กาลวิเสสานเปกฺโข กมฺมสาธโน อาภฏฺฐ-สทฺโท ภาสิตปริยาโยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อภาสิตพฺพตา อนาภฏฺฐตา’’ติฯ ปาฬิยนฺติ อิมิสฺสา ปฐมจิตฺตุปฺปาทปาฬิยํฯ อภาสิตตฺตา เอวาติ อสงฺขาริกภาวสฺส อวุตฺตตฺตา เอวฯ การณปริยายตฺตา วตฺถุสทฺทสฺส ปจฺจยภาวสามญฺญโต ทฺวารภูตธมฺมานมฺปิ สิยา วตฺถุปริยาโยติ อาห ‘‘ทฺวารํ วตฺถูติ วุตฺต’’นฺติฯ เตน วตฺถุ วิย วตฺถูติ ทสฺเสติฯ มโนทฺวารภูตา ธมฺมา เยภุยฺเยน หทยวตฺถุนา สห จรนฺตีติ ทฺวาเรน…เป.… หทยวตฺถุ วุตฺตนฺติ อาห ยถา ‘‘กุนฺตา ปจรนฺตี’’ติฯ สกิจฺจภาเวนาติ อตฺตโน กิจฺจภาเวน, กิจฺจสหิตตาย วาฯ อญฺญาสาธารโณติ ส-สทฺทสฺส อตฺถมาหฯ สโก หิ รโส สรโสติฯ

อนนฺตรจิตฺตเหตุกตฺตา จิตฺตสฺส เอกสมุฏฺฐานตา วุตฺตา, สหชาตจิตฺตผสฺสเหตุกตฺตา เจตสิกานํ ทฺวิสมุฏฺฐานตาฯ ‘‘จิตฺตสมุฏฺฐานา ธมฺมา, ผุฏฺโฐ ภิกฺขเว เวเทติ, ผุฏฺโฐ สญฺชานาติ, ผุฏฺโฐ เจเตตี’’ติ (สํ. นิ. 4.93) หิ วุตฺตํฯ

สุขุมรชาทิรูปนฺติ อณุตชฺชาริรูปมาหฯ ปรมาณุรูเป ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ วตฺถุปริตฺตตายาติ เอเตน อเนกกลาปคตานิ พหูนิเยว รูปายตนานิ สมุทิตานิ สํหจฺจการิตาย สิวิกุพฺพหนญาเยน จกฺขุวิญฺญาณสฺส อารมฺมณปจฺจโย, น เอกํ กติปยานิ วาติ ทสฺเสติฯ นนุ จ เอวํ สนฺเต จกฺขุวิญฺญาณํ สมุทายารมฺมณํ อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ สมุทายสฺเสว อภาวโตฯ น หิ ปรมตฺถโต สมุทาโย นาม โกจิ อตฺถิฯ

วณฺณายตนเมว หิ ยตฺตกํ โยคฺยเทเส อวฏฺฐิตํ, สติ ปจฺจยนฺตรสมาโยเค ตตฺตกํ ยถาวุตฺเตน ญาเยน จกฺขุวิญฺญาณสฺส อารมฺมณปจฺจโย โหติ อวิกปฺปกตฺตา ตสฺสฯ ตทภินิหฏํ ปน มโนวิญฺญาณํ อเนกกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชมานํ ปุริมสิทฺธกปฺปนาวเสน สมูหากาเรน สณฺฐานาทิอากาเรน จ ปวตฺตตีติ กิํ จกฺขุวิญฺญาณสฺส เอกํ วณฺณายตนํ อารมฺมณํ, อุทาหุ อเนกานีติ น โจเทตพฺพเมตํฯ น หิ ปจฺจกฺขวิสเย ยุตฺติมคฺคนา ยุตฺตาฯ กิญฺจ ภิยฺโย อจฺฉราสงฺฆาตกฺขเณน อเนกโกฏิสงฺขาย จิตฺตุปฺปตฺติยา ปวตฺตนโต จิตฺตสฺส ลหุปริวตฺติตาย สมาเนปิ ฆฏสราวาทิวณฺณานํ โยคฺยเทสาวฏฺฐาเน ปุริมมนสิการานุรูปํ ‘‘ฆโฏ’’ติ วา ‘‘สราโว’’ติ วา ปฐมํ ตาว เอโก มโนวิญฺญาณสนฺตาเนน ปริจฺฉิชฺชติ, ปจฺฉา อิตโร จกฺขุวิญฺญาณวีถิยา พฺยวหิเตนาติ อวิเสสวิทุตาย ปน ฆฏสราวาทิพุทฺธิยา อเภทาปตฺติปริกปฺปนาติฯ อีทิสีเปตฺถ โจทนา อโจทนาติ ทฏฺฐพฺพาฯ ขณปริตฺตตายาติ ปพนฺธกฺขณสฺส อิตฺตรตายฯ ปพนฺธวเสน หิ ปจฺเจกํ รูปารูปธมฺมา วิโรธิอวิโรธิปจฺจยสมาโยเค ลหุํ ทนฺธญฺจ นิรุชฺฌนโต ปริตฺตกาลา ทีฆกาลา จ โหนฺติ, สภาวลกฺขณวเสน ปน เอกปริจฺเฉทา เอวาติฯ ยถา จ รูปายตนํ, เอวํ อิตรานิปิฯ สทฺทาทโยปิ หิ วตฺถุปริตฺตตาทิภาเวน ลพฺภนฺตีติฯ อจฺจาสนฺนาทิตายาติ อาทิ-สทฺเทน อนาวชฺชนํ เกนจิ ปฏิจฺฉนฺนตาติ เอวมาทิํ สงฺคณฺหาติฯ วิสยิธมฺมํ วิเสสโต สิโนติ พนฺธตีติ วิสโยติ อนญฺญตฺถภาวาเปกฺโข วิสโยติ อาห ‘‘วิสโย อนญฺญตฺถภาเวนา’’ติฯ น หิ จกฺขุวิญฺญาณาทโย รูปายตนาทิโต อญฺญสฺมิํ อารมฺมเณ ปวตฺตนฺตีติฯ คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, โคจโร วิยาติ โคจโรติ สมฺพหุลจาริตาเปกฺโข โคจโรติ อาห ‘‘โคจโร ตตฺถ จรเณนา’’ติฯ พหุลญฺหิ จกฺขุวิญฺญาณาทีหิ รูปาทโย คยฺหนฺติ, น ตถา มโนวิญฺญาเณนาติฯ เตสนฺติ มโนวิญฺญาเณน คยฺหมานานํ รูปายตนาทีนํฯ ‘‘วจนสฺส อนุปปตฺติโต’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ปญฺจทฺวาเร ปวตฺตมโนวิญฺญาณธาตุํ สนฺธาย เตสํ โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภตีติ วจนํ อุปปชฺชติเยวาติ? น, นิยมาภาวโตฯ น หิ ปญฺจทฺวาราภินิหฏํเยว มโน อิธ ‘‘มโน’’ติ วุตฺตนฺติ นิยมเหตุ อตฺถีติ, เอตํเยว วา โจทนํ มนสิ กตฺวา ทิพฺพจกฺขุญาณาทิคฺคหณํ กตํฯ เอวํวณฺโณติอาทิวจนโต ปุพฺเพนิวาสอตีตานาคตํสญาณาทโยปิ อิธ สมฺภวนฺติฯ อิตรถาติ รูปํ สทฺทนฺติอาทินาฯ

โภชน …เป.… อุสฺสาหาทีหีติ อิทํ ยาย กมฺมญฺญตาย รูปกายสฺส กลฺลตา โหติ, ตสฺสา ปจฺจยนิทสฺสนํฯ โภชเน หิ สมฺมาปริณเต สปฺปาเย จ อุตุโภชเน สมฺมุปยุตฺเต สมฺมาปโยคสงฺขาเต กายิกเจตสิกวีริเย จ สมารทฺเธ ลหุตาทิสพฺภาเวน กาโย กมฺมกฺขโม โหติ สพฺพกิริยานุกูโลติฯ อถ วา โภชน…เป.… อุสฺสาหาทีหีติ อิทํ กายสฺส กลฺยตาย วิย อุปทฺทุตตายปิ การณวจนํฯ วิสมโภชนาปริณามาทิโต หิ กายสฺส อุปทฺทวกรา วาตาทโย อุปฺปชฺชนฺตีติฯ อนุวตฺตนฺตสฺสาติ ปทํ ‘‘ชยํ เวรํ ปสวตี’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 201) วิย เหตุอตฺถวเสน เวทิตพฺพํฯ ชาครณนิมิตฺตญฺหิ อิธ อนุวตฺตนํ อธิปฺเปตนฺติฯ อถ วา อนุวตฺตนฺตสฺสาติ อิทํ ปกติยา ทิฏฺฐาทิวเสน อาปาถคมนุปนิสฺสยานํ กลฺยตาทินิพฺพตฺตานํ กายิกสุขาทีนํ สมฺภวทสฺสนํฯ กายกลฺยตาทิํ อนนุวตฺตนฺตสฺส หิ ยถาวุตฺตอุปนิสฺสยาโภคาภาเวน วุตฺตปฺปการํ อาปาถคมนํ น สิยาติฯ ยถานุภูเต รูปาทิวิสเย จิตฺตสฺส ฐปนํ อาวชฺชนํ จิตฺตปณิทหนํฯ ยถานุภูเตน รูปาทินา สทิสํ อสทิสํ สมฺพนฺธญฺจ สทิสาสทิสสมฺพนฺธํ, ตสฺส ทสฺสนาทิ สทิสาสทิสสมฺพนฺธทสฺสนาทิ, จิตฺตปณิทหนญฺจ สทิสาสทิส…เป.… ทสฺสนาทิ จ จิตฺต…เป.… ทสฺสนาทโย เต ปจฺจยาติ โยเชตพฺพํฯ ธาตุกฺโขภาทีติ อาทิ-สทฺเทน เทวตูปสํหาราทิํ สงฺคณฺหาติฯ ตํสทิสตา ทิฏฺฐสุตสทิสตาฯ ตํสมฺปยุตฺตตา ทิฏฺฐสุตปฏิพทฺธตาฯ เกนจิ วุตฺเตติ อิมินา สทฺธาย อนุสฺสวนิพฺพตฺตตํ อาหฯ อาการวิจารณนฺติ เตสํ เตสํ อตฺถานํ อุปฏฺฐานาการวิจารณํฯ กตฺถจิ อตฺเถฯ

นิยมิตสฺสาติ กุสลเมว มยา อุปฺปาเทตพฺพนฺติ เอวํ นิยมิตสฺสฯ ปสาทสิเนหาภาโว โทสพหุลตาย โหตีติ ลูขปุคฺคลา โทสพหุลาติ อาหฯ

อายตนภาวโตติ การณภาวโตฯ

วิชฺชมานวตฺถุสฺมินฺติ เอเตน ‘‘วินาปิ เทยฺยธมฺมปริจฺจาเคน จิตฺตุปฺปาทมตฺเตเนว ทานมยํ กุสลํ อุปจิตํ โหตี’’ติ เกสญฺจิ อติธาวนํ นิวตฺติตํ โหตีติฯ

ธมฺมสวนสฺส โฆสนํ ธมฺมสวนโฆสนํฯ ตสฺสาติ ‘‘สทฺททานํ ทสฺสามี’’ติ สทฺทวตฺถูนํ ฐานกรณเภริอาทีนํ สสทฺทปฺปวตฺติกรณสฺสฯ จินฺตนํ ตถา ตถา จิตฺตุปฺปาทนํฯ อญฺญตฺถาติ สุตฺเตสุฯ อปรตฺถาติ อภิธมฺมปเทสุฯ อปริยาปนฺนาติ ปทสฺส อตฺถวณฺณนา ‘‘ปริโภครโส’’ติอาทิกาย อตฺถวณฺณนาย ปรโต พหูสุ โปตฺถเกสุ ลิขียติ, ยถาฐาเนเยว ปน อาเนตฺวา วตฺตพฺพาฯ ตตฺถ ปรมตฺถโต อวิชฺชมานตฺตา ลกฺขณปญฺญตฺติโย อญฺญายตนตฺตา ฉ อชฺฌตฺติกายตนานิ อสงฺคหิตา ธมฺมายตเนนาติ โยเชตพฺพํฯ

‘‘เอกทฺวาริกกมฺมํ อญฺญสฺมิํ ทฺวาเร อุปฺปชฺชตี’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ รูปาทีสุ เอการมฺมณํ จิตฺตํ ยถา น อญฺญารมฺมณํ โหติ จิตฺตวิเสสสฺส อธิปฺเปตตฺตา, เอวํ กมฺมวิเสเส อธิปฺเปเต กายทฺวาราทีสุ เอกทฺวาริกกมฺมํ อญฺญสฺมิํ ทฺวาเร น อุปฺปชฺชติ ตตฺเถว ปริโยสิตตฺตา, อถ กมฺมสามญฺญํ อธิปฺเปตํ, รูปาทีสุ เอการมฺมณนฺติ อิทํ อุทาหรณํ น สิยาติ? น, อสทิสภาววิภาวนวเสน อุทาหฏตฺตา, อิตรถา มโนวิญฺญาณภูตํ อิทํ จิตฺตํ ฉสุปิ วิสเยสุ ปวตฺตนโต อนิพทฺธารมฺมณนฺติ อารมฺมณํ สทิสูทาหรณภาเวน วุจฺเจยฺย อารมฺมณํ วิย ทฺวารมฺปิ อนิพทฺธนฺติฯ ยสฺมา ปน สติปิ กมฺมานํ ทฺวารนฺตรจรเณ เยภุยฺเยน วุตฺติยา ตพฺพหุลวุตฺติยา จ ทฺวารกมฺมานํ อญฺญมญฺญํ ววตฺถานํ วกฺขติ, ตสฺมา ปาณาติปาตาทิภาวสามญฺเญน กมฺมํ เอกตฺตนยวเสน คเหตฺวา ตสฺส วจีทฺวาราทีสุ ปวตฺติสพฺภาวโต กมฺมสฺส อนิพทฺธตฺตาติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘กายทฺวาราทีสุ เอกทฺวาริกกมฺมํ อญฺญสฺมิํ ทฺวาเร น นุปฺปชฺชตี’’ติฯ รูปาทีสุ ปน เอการมฺมณํ จิตฺตํ เตเนวารมฺมเณน ปริจฺฉินฺนนฺติ วิสิฏฺฐเมว คหิตนฺติ อารมฺมณเมว นิพทฺธนฺติ วุตฺตนฺติ จิตฺตวิเสโส เอว คหิโต, น จิตฺตสามญฺญํฯ ‘‘นนุ จ รูปารมฺมณํ วา…เป.… ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนา’’ติ อารมฺมณมฺปิ อนิยเมเนว วุตฺตนฺติ? สจฺจเมตํ, ตตฺถ ปน ยํ รูปาทีสุ เอการมฺมณํ จิตฺตํ, ตํ เตน วินา นปฺปวตฺตติ, กมฺมํ ปน กายทฺวาริกาทิเภทํ วจีทฺวาราทีสุ น นปฺปวตฺตตีติ อิมสฺส วิเสสสฺส โชตนตฺถํ ปาฬิยํ อารมฺมณเมว คหิตํ, ทฺวารํ น คหิตนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘อารมฺมณเมว นิพทฺธ’’นฺติอาทินาฯ วจีทฺวาเร อุปฺปชฺชมานมฺปิ ปาณาติปาตาทีติ อตฺโถฯ

กามาวจรกุสลํ