ตตฺถ หิ กามตณฺหาย อาลมฺพิตพฺพตฺตา กามธาตุปริยาปนฺนธมฺมา จ กามภวสงฺขาเต กาเม โอคาฬฺหา หุตฺวา จรนฺติ, นาญฺญตฺถาติ เอตฺถาวจราติ วุตฺตนฺติฯ วิเสสตฺถินา วิเสโส อนุปยุชฺชตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โลกสฺส วเสน ปริยาปนฺนนิจฺฉยโต’’ติฯ เตน โลกิยธมฺเมสุ ปริยาปนฺน-สทฺทสฺส นิรุฬฺหตํ ทสฺเสติ ภควโต ตทุจฺจารณานนฺตรํ วิเนยฺยานํ ตทตฺถปฏิปตฺติโตฯ ปริจฺเฉทกาเปกฺขา ปริจฺฉินฺนตาติ ‘‘ปริจฺเฉทการิกาย ตณฺหายา’’ติ วุตฺตํฯ สา หิ ธมฺมานํ กามาวจราทิภาวํ ปริจฺฉินฺทติฯ ปริ-สทฺโท เจตฺถ ‘‘อุปาทินฺนา’’ติอาทีสุ อุป-สทฺโท วิย สสาธนํ กิริยํ ทีเปตีติ อยมตฺโถ วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

นิยฺยานกรณสีลา นิยฺยานิกา ยถา ‘‘อปูปภกฺขนสีโล อาปูปิโก’’ติ, นิยฺยานสีลา เอว วาฯ ราคโทสโมหาว คหิตาติ ญายติ, อิตรถา ปหาเนกฏฺฐตาวจนํ นิปฺปโยชนํ สิยาฯ ‘‘รโณหตา น โชตนฺติ, จนฺทสูริยา สตารกา’’ติอาทีสุ รณ-สทฺทสฺส เรณุปริยายตา ทฏฺฐพฺพาฯ สมฺปหารปริยายตฺตา ยุทฺธ-สทฺทสฺส สมฺปหาโร จ ปหริตพฺพาธาโรติ อกุสลเสนาว ‘‘สรณา’’ติ วุตฺตาฯ ทุกฺขาทีนนฺติ ผลภูตานํ ทุกฺขวิฆาตอุปายาสปริฬาหานํ สภาคภูตาย จ มิจฺฉาปฏิปทายฯ ตนฺนิพฺพตฺตกสภาวานํ อกุสลานนฺติ เอเตน สพฺเพสมฺปิ อกุสลานํ สรณตํ ทสฺเสติฯ

อภิธมฺมทุกมาติกาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สุตฺตนฺติกทุกมาติกาปทวณฺณนา

[101-108] วิชฺชาสภาคตาย , น สงฺกปฺปาทโย วิย วิชฺชาย อุปการกภาวโตฯ ‘‘อเภชฺชํ…เป.… รุหตี’’ติ อุภยมฺปิ อนวเสสปฺปหานเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ กิญฺจาปิ หิ เหฏฺฐิมมคฺเคหิปิ ปหียมานา กิเลสา เตน เตน โอธินา อนวเสสเมว ปหียนฺติ, เย ปน อวสิฏฺฐา ภินฺทิตพฺพา, เต โลภาทิกิเลสภาวสามญฺญโต ปุน วิรุฬฺหา วิย โหนฺติฯ อรหตฺตมคฺเค ปน อุปฺปนฺเน น เอวํ อวสิฏฺฐาภาวโตฯ ตทุปจาเรน นิสฺสยโวหาเรนฯ กุสเลหิ ตาเปตพฺพาติ วา ตปนิยา, ตทงฺคาทิวเสน พาธิตพฺพา ปหาตพฺพาติ อตฺโถฯ สมานตฺถานิ อธิวจนาทีนํ สงฺขาทิภาวโตฯ

‘‘สพฺเพว ธมฺมา อธิวจนปถา’’ติอาทินา อธิวจนาทีนํ วิสยภาเว น โกจิ ธมฺโม วชฺชิโต, วจนภาโว เอว จ อธิวจนาทีนํ วกฺขมาเนน นเยน ยุชฺชตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘สพฺพญฺจ วจนํ อธิวจนาทิภาวํ ภชตี’’ติฯ

[109-118] อญฺญํ อนเปกฺขิตฺวา สยเมว อตฺตโน นามกรณสภาโว นามกรณฏฺโฐติ, เตน อรูปธมฺมานํ วิย โอปปาติกนามตาย ปถวีอาทีนมฺปิ นามภาโว สิยาติ อาสงฺกาย นิวตฺตนตฺถํ ‘‘นามนฺตรานาปชฺชนโต’’ติ อาหฯ น หิ วินา ปถวีอาทินาเมนปิ รูปธมฺมา วิย เกสาทินาเมหิ วินา เวทนาทินาเมหิ อญฺเญน นาเมน อรูปธมฺมา ปิณฺฑาการโต โวหรียนฺตีติฯ ยํ ปน ปรสฺส นามํ กโรติ, ตสฺส อญฺญาเปกฺขํ นามกรณนฺติ นามกรณสภาวตา นตฺถีติ สามญฺญนามาทิกรณานํ นามภาโว นาปชฺชติฯ ยสฺส จญฺเญหิ นามํ กรียติ, ตสฺส นามกรณสภาวตาย อภาโวเยวาติ นตฺถิ นามภาโวฯ เย ปน อนาปนฺนนามนฺตรา สภาวสิทฺธนามา จ, เต เวทนาทโยว นามํ นามาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อตฺตนาวา’’ติอาทิมาหฯ ผสฺสาทีนํ อารมฺมณาภิมุขตา ตํ อคฺคเหตฺวา อปฺปวตฺติเยวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อวินาภาวโต’’ติ วุตฺตํฯ อธิวจนสมฺผสฺโส มโนสมฺผสฺโส, โส นามมนฺตเรน คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ปากโฏติ นิทสฺสนภาเวน วุตฺโตฯ รุปฺปนสภาเวนาติ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ ปกาสกปกาสิตพฺพภาเวนปิ หิ วินาปิ นาเมน รูปธมฺมา ปากฏา โหนฺตีติฯ อถ วา ปกาสกปกาสิตพฺพภาโว วิสยิวิสยภาโว จกฺขุรูปาทีนํ สภาโว, โส รุปฺปนสภาเว สามญฺเญ อนฺโตคโธติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[119-123] อิโต ปุพฺเพ ปริกมฺมนฺติอาทินา สมาปตฺติวุฏฺฐานกุสลตา วิย สมาปตฺติกุสลตาปิ ฌานลาภีนํเยว โหตีติ วุตฺตํ วิย ทิสฺสติฯ ‘‘อิตเรสมฺปิ อนุสฺสววเสน สมาปตฺตีนํ อปฺปนาปริจฺเฉทปญฺญา ลพฺภตี’’ติ วทนฺติฯ ‘‘เอวํ สีลวิโสธนาทินา สมาปตฺติํ อปฺเปตีติ ชานนกปญฺญา สห ปริกมฺเมน อปฺปนาปริจฺเฉทชานนกปญฺญา’’ติ เกจิฯ วุฏฺฐาเน กุสลภาโว วุฏฺฐานวสิตาฯ ปุพฺเพติ สมาปชฺชนโต ปุพฺเพฯ

[124-134] โสภเน รโต สุรโต, ตสฺส ภาโว โสรจฺจนฺติ อาห ‘‘โสภนกมฺมรตตา’’ติฯ

สุฏฺฐุ วา โอรโต วิรโต โสรโต , ตสฺส ภาโว โสรจฺจนฺติฯ อยํ ปนตฺโถ อฏฺฐกถายํ วุตฺโต เอวฯ อปฺปฏิสงฺขานํ โมโหฯ กุสลภาวนา โพธิปกฺขิยธมฺมานํ วฑฺฒนาฯ สญฺญาณํ อุปลกฺขณํฯ สวิคฺคหํ สพิมฺพกํฯ อุปลกฺเขตพฺพาการํ ธมฺมชาตํ, อารมฺมณํ วาฯ อวิกฺเขโปติ จิตฺตวิกฺเขปปฏิปกฺโขฯ อุชุวิปจฺจนีกตาย หิ ปหานวุฏฺฐาเนน จ อวิกฺเขโป วิกฺเขปํ ปฏิกฺขิปติ, ปวตฺติตุํ น เทตีติฯ

[135-142] การณสีลํ โลกิยํฯ ผลสีลํ โลกุตฺตรํ เตน สิชฺฌตีติ กตฺวา, โลกิยสฺสปิ วา สีลสฺส การณผลภาโว ปุพฺพาปรภาเวน ทฏฺฐพฺโพฯ สมฺปนฺนสมุทายสฺส ปริปุณฺณสมูหสฺสฯ อกุสลา สีลา อกุสลา สมาจาราฯ สีลสมฺปทา สีลสมฺปตฺติ สีลคุณาติ อตฺโถฯ สโหตฺตปฺปํ ญาณนฺติ โอตฺตปฺปสฺส ญาณปฺปธานตํ อาห, น ปน ญาณสฺส โอตฺตปฺปสหิตตามตฺตํฯ น หิ โอตฺตปฺปรหิตํ ญาณํ อตฺถีติฯ อธิมุตฺตตา อภิรติวเสน นิราสงฺกาปวตฺติฯ นิสฺสฏตา วิสํยุตฺตตาฯ เอตฺถ จ อธิมุตฺตตานิสฺสฏตาวจเนหิ ตทุภยปริยายา ทฺเว วิมุตฺติโย เอกเสสนเยน อิธ ‘‘วิมุตฺตี’’ติ วุตฺตาติ ทสฺเสติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘จิตฺตสฺส จ อธิมุตฺติ นิพฺพานญฺจา’’ติฯ อุปฺปชฺชติ เอเตนาติ อุปฺปาโท, น อุปฺปาโทติ อนุปฺปาโท, ตพฺภูเต อนุปฺปาทปริโยสาเน วิโมกฺขนฺเต อนุปฺปาทสฺส อริยมคฺคสฺส กิเลสานํ วา อนุปฺปชฺชนสฺส ปริโยสาเนติ ฐานผเลหิ อริยผลเมว อุปลกฺขียตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

มาติกาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

กามาวจรกุสลปทภาชนียวณฺณนา

[1] อปฺเปตุนฺติ นิคเมตุํฯ ‘‘ปทภาชนียํ น วุตฺต’’นฺติ ปทภาชนียาวจเนน อปฺปนาวโรธํ สาเธตฺวา ปทภาชนียาวจนสฺส การณํ วทนฺโต ‘‘สรูเปนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘ผสฺโส โหตี’’ติอาทีสุ โหติ-สทฺโท อตฺถิ-สทฺเทน อนานตฺโถติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํ ‘‘ทุติเยน โหติ-สทฺเทนา’’ติฯ ปุพฺเพ อฏฺฐกถาธิปฺปาเยน วตฺวา ยถาวุตฺตสฺส ปาฬิปฺปเทสสฺส อปฺปนาวโรโธ สมตฺถิโตติ อตฺตโน อธิปฺปายํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สงฺเขเปนา’’ติอาทิมาหฯ