ทุกมาติกาปทวณฺณนา

[1-6] สมานเทสคฺคหณานํ เอกสฺมิํเยว วตฺถุสฺมิํ คเหตพฺพานํ, เอกวตฺถุวิสยานํ วาฯ อถ วา สมานเทสานํ เอกวตฺถุกตฺตา สมานคเหตพฺพภาวานํ เอกุปฺปาทิโตติ อตฺโถฯ เย ธมฺมา เหตุสหคตา, เต เหตูหิ สห สงฺคยฺหนฺติฯ โย จ เตสํ สเหตุกภาโว, โส สหชาตาทีหิ เหตูหิ กโตติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘สมา…เป.… สพฺภาว’’นฺติฯ อาทิ-สทฺเทน เจตฺถ สุปฺปติฏฺฐิตภาวสาธนาทิเหตุพฺยาปาเร ปริคฺคณฺหาติฯ เอกีภาวูปคมนนฺติ เอกกลาปภาเวน ปวตฺตมานานํ จิตฺตเจตสิกานํ สํสฏฺฐตาย สมูหฆนภาเวน ทุวิญฺเญยฺยนานากรณตํเยว สนฺธาย วุตฺตํฯ ธมฺมนานตฺตาภาเวปีติ สภาวตฺถเภทาภาเวปิฯ ปทตฺถนานตฺเตนาติ นานาปทาภิเธยฺยตาเภเทนฯ เอเตน ปการนฺตราเปกฺขํ ทุกนฺตรวจนนฺติ ทสฺเสติฯ อเนกปฺปการา หิ ธมฺมาฯ เตเนว ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺตี’’ติ (มหานิ. 156; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 85) วุตฺตํฯ อยญฺจ อตฺโถ ติเกสุปิ ทฏฺฐพฺโพฯ เยสํ วิเนยฺยานํ เยหิ ปการวิเสเสหิ ธมฺมานํ วิภาวเน กเต ปฏิเวโธ โหติ, เตสํ ตปฺปการเภเทหิ ธมฺมานํ วิภาวนํฯ เยสํ ปน เยน เอเกเนว ปกาเรน วิภาวเน ปฏิเวโธ โหติ, เตสมฺปิ ตํ วตฺวา ธมฺมิสฺสรตฺตา ตทญฺญนิรวเสสปฺปการวิภาวนญฺจ เทสนาวิลาโสติ อาห ‘‘เทเสตพฺพปฺปการชานน’’นฺติอาทิฯ นนุ เอเกน ปกาเรน ชานนฺตสฺส ตทญฺญปฺปการวิภาวนํ อผลํ โหตีติ? น โหติ ปฏิสมฺภิทาปฺปเภทสฺส อุปนิสฺสยตฺตาฯ เต ปการา เอเตสนฺติ ตปฺปการา, ตพฺภาโว ตปฺปการตาฯ อิมินา ธมฺมานํ วิชฺชมานสฺเสว ปการวิเสสสฺส วิภาวนํ เทสนาวิลาโสติ ทสฺเสติฯ

อญฺญตฺถาปีติ ‘‘อเหตุกา เจว ธมฺมา น จ เหตู’’ติอาทีสุฯ

ยถา ปฐมทุเกกเทเส คเหตฺวา ทุติยตติยทุเกหิ สทฺธิํ ฉฏฺฐทุกนเย โยชนา ‘‘เหตู ธมฺมา สเหตุกาปิ อเหตุกาปี’’ติอาทโย ตโย ทุกา ลพฺภนฺติ, เอวํ ทุติยตติยทุเกกเทเส คเหตฺวา ปฐมทุเกน สทฺธิํ โยชนาย ‘‘สเหตุกา ธมฺมา เหตูปิ น เหตูปิ, อเหตุกา ธมฺมา เหตูปิ น เหตูปิ, เหตุสมฺปยุตฺตา ธมฺมา เหตูปิ น เหตูปิ, เหตุวิปฺปยุตฺตา ธมฺมา เหตูปิ น เหตูปี’’ติ จตฺตาโร ทุกา ลพฺภนฺติ, เต ปน วุตฺตนเยเนว สกฺกา ทสฺเสตุนฺติ น ทสฺสิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ อถ วา ปาฬิยํ วุตฺเตหิ จตุตฺถปญฺจเมหิ อฏฺฐกถายํ ทสฺสิเตหิ ปุริเมหิ ทฺวีหิ นินฺนานากรณโต เอเต น วุตฺตาฯ สนฺนิเวสวิเสสมตฺตเมว เหตฺถ วิเสโสติฯ เตเนว หิ นินฺนานตฺถตฺตา ปาฬิยํ อาคตทุเกสุ ยถานิทฺธาริตทุกานํ ยถาสมฺภวํ อวโรธเนน อวุตฺตตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอเตสุ ปนา’’ติอาทิมาหฯ

อถ วา ‘‘เอเตน วา คติทสฺสเนนา’’ติอาทินา วกฺขมานนเยน ‘‘เหตู เจว ธมฺมา อเหตุกา จา’’ติอาทีนํ สมฺภวนฺตานํ ทุกานํ สงฺคเห สติ เอเตสมฺปิ สงฺคโห สิยาฯ ยโต วา ทุกโต ปทํ นิทฺธาเรตฺวา ทุกนฺตรํ วุจฺจติ, เตน สติ จ นานตฺเต ทุกนฺตรํ ลพฺภติ, น เจตฺถ โกจิ วิเสโส ยถาวุตฺตทุเกหีติ สํวณฺณนาสุ น ทสฺสิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตฺถ จ ยถา สเหตุกทุกโต เหตุสมฺปยุตฺตทุกสฺส, เหตุสเหตุกทุกโต จ เหตุเหตุสมฺปยุตฺตทุกสฺส ปทตฺถมตฺตโต นานตฺตํ, น สภาวตฺถโตฯ เอวํ สนฺเตปิ สเหตุกเหตุสเหตุกทุเก วตฺวา อิตเรปิ วุตฺตา, เอวํ เหตุสมฺปยุตฺตเหตุเหตุสมฺปยุตฺตทุกาทีหิ สภาวตฺถนานตฺตาภาเวปิ ปทตฺถนานตฺตสมฺภวโต ธมฺมนานตฺตาภาเวปิ ปทตฺถนานตฺเตน ทุกนฺตรํ วุจฺจตีติ วุตฺตตฺตา ‘‘เหตุสหคตา ธมฺมา, น เหตุสหคตา ธมฺมา, เหตุสหชาตา ธมฺมา, น เหตุสหชาตา ธมฺมาฯ เหตุสํสฏฺฐา ธมฺมา, เหตุวิสํสฏฺฐา ธมฺมาฯ เหตุสมุฏฺฐานา ธมฺมา, น เหตุสมุฏฺฐานา ธมฺมาฯ เหตุสหภุโน ธมฺมา, น เหตุสหภุโน ธมฺมา’’ติอาทีนํ, ตถา ‘‘เหตู เจว ธมฺมา เหตุสหคตา จา’’ติอาทีนํ, ‘‘น เหตู โข ปน ธมฺมา เหตุสหคตาปิ, น เหตุสหคตาปี’’ติอาทีนญฺจ สมฺภวนฺตานํ อเนเกสํ ทุกานํ สงฺคโห อนุญฺญาโต วิย ทิสฺสติฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘เอเตน วา คติทสฺสเนนา’’ติอาทิฯ เอวํ อาสวโคจฺฉกาทีสุปิ อยมตฺโถ ยถาสมฺภวํ วตฺตพฺโพฯ ธมฺมานํ วา สภาวกิจฺจาทิํ โพเธตพฺพาการญฺจ ยาถาวโต ชานนฺเตน ธมฺมสามินา ยตฺตกา ทุกา วุตฺตา, ตตฺตเกสุ ฐาตพฺพํฯ อทฺธา หิ เต ทุกา น วตฺตพฺพา, เย ภควตา น วุตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ น เหตุเหตุสมฺปยุตฺตทุโก ฉฏฺฐทุเกน นินฺนานตฺโถติ อธิปฺปาโยฯ เตสูติ ปฐมทุกตติยทุเกสุฯ

ยทิ ทุกนฺตเรหิ ทุกนฺตรปเทหิ จ สมานตฺถตฺตา เอเตสํ ทุกานํ ทุกนฺตรปทานญฺจ อวจนํ , เอวํ สติ ฉฏฺฐทุเก ปฐมปทมฺปิ น วตฺตพฺพํ จตุตฺถทุเก ทุติยปเทน สมานตฺถตฺตาฯ ตถา จ ฉฏฺฐทุโกเยว น โหตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘จตุตฺถทุเก’’ติอาทิฯ ทุกปูรณตฺถนฺติ อิทํ สมานตฺถตํเยว สนฺธาย วุตฺตํ, เทสนาวิเสโส ปน วิชฺชติเยวฯ อตฺถนฺตรตาภาเวปิ ปการเภทเหตุกํ ทุกนฺตรวจนนฺติ ทสฺสิโต หิ อยมตฺโถติฯ เอเตน คติทสฺสเนนาติ อตฺถวิเสสาภาเวปิ ฉฏฺฐทุกปูรณสงฺขาเตน นยทสฺสเนนฯ ปฐมทุเก…เป.… ทสฺสิโต ปาฬิยํ วุตฺเตหิ จตุตฺถปญฺจเมหิ, อฏฺฐกถายํ ทสฺสิเตหิ ปุริเมหิ ทฺวีหิ, อิธ ทสฺสิเตหิ จตูหิฯ เตสูติ ทุติยตติยทุเกสุฯ ปฐมทุกปกฺเขเปน ทสฺสิโต ปาฬิยํ ฉฏฺฐทุเกน อิตรตฺร จ อิตรทุเกหีติ เวทิตพฺพํฯ

[7-13] ปจฺจยภาวมตฺเตน…เป.… อตฺถิตนฺติ เอเตน น ปฏิลทฺธตฺตตาสงฺขาตา สสภาวตาว อตฺถิตา, อถ โข ปฏิปกฺเขน อนิโรโธ อปฺปหีนตา อนิปฺผาทิตผลตา การณาสมุคฺฆาเตน ผลนิพฺพตฺตนารหตา จาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติฯ ตถา หิ ‘‘อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหตี’’ติ เอตฺถ ‘‘สตี’’ติ อิมินา วจเนน เยน วินา ยํ น โหติ, ตํ อตีตาทิปิ การณํ สงฺคหิตเมวาติฯ เตเนวาห ‘‘น สเหตุ…เป.… กาลานเมวา’’ติฯ สเม…เป.… ทีเปติ สเมจฺจ สมฺภูย ปจฺจเยหิ กตนฺติ สงฺขตนฺติฯ อยเมเตสํ วิเสโสติ อยํ ปจฺจยนิพฺพตฺตานํ ปจฺจยวนฺตตา อเนกปจฺจยนิปฺผาทิตตา จ ทุกทฺวเย ปุริมปทตฺถานํ เภโท, อิตเรสํ ปน ปุริมปทสงฺคหิตธมฺมวิธุรสภาวตายาติฯ อวินิ…เป.… ฐปนโตติ ‘‘เอตฺตกา’’ติ ปเภทปริจฺเฉทนิทฺธารณวเสน อภิธมฺมมาติกายํ ธมฺมานํ อวุตฺตตฺตา วุตฺตํฯ สุตฺตนฺตมาติกายํ ปน นิทฺธาริตสรูปสงฺขาวิเสสตฺตา วินิจฺฉิตตฺถปริจฺเฉทาเยว อวิชฺชาทโย วุตฺตาติฯ ‘‘ปถวีอาทิ รูป’’นฺติ เอตสฺมิํ อตฺถวิกปฺเป อเนกเหตุเกสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ เหตูนํ สเหตุกภาโว วิย สพฺเพสํ ปถวีอาทีนํ รูปิภาโว สิทฺโธติ อาห ‘‘ปุริม…เป.… ปชฺชตี’’ติฯ น หิ เตสุ นิยโต กตฺถจิ สํสามิภาโวติฯ อนิจฺจานุปสฺสนาย วา ลุชฺชติ ฉิชฺชติ วินสฺสตีติ คเหตพฺโพ โลโกติ ตํคหณรหิตานํ โลกุตฺตรานํ นตฺถิ โลกตาฯ เตเนวาติ ทุกฺขสจฺจภาเวน ปริญฺเญยฺยภาเวนาติ อตฺโถฯ

ทุกพหุตา อาปชฺชตีติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ วีสติ ทุกา วิภตฺตา, ‘‘อวุตฺโตปิ ยถาลาภวเสน เวทิตพฺโพ’’ติ จ วกฺขตีติ ทุกพหุตา อิจฺฉิตา เอวาติ? สจฺจเมตํ, ตํเยว ปน ทุกพหุตํ อนิจฺฉนฺโต เอวมาหฯ อปิจ ทุกพหุตา อาปชฺชติ, สา จ โข วิญฺญาณเภทานุสารินี, ตตฺราปิ กามาวจรกุสลโต ญาณสมฺปยุตฺตานิ, ตถา มหากิริยโต มโนทฺวาราวชฺชนนฺติ เอวํปการานํ สพฺพธมฺมารมฺมณวิญฺญาณานํ อนามสนโต น พฺยาปินีติ ทสฺเสติ ‘‘ทุกพหุตา’’ติอาทินาฯ อพฺยาปิภาเว ปน โทสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถา จ…เป.… สิยา’’ติ อาหฯ นิทฺเทเสน จ วิรุทฺธนฺติ ‘‘เย เต ธมฺมา จกฺขุวิญฺเญยฺยา, น เต ธมฺมา โสตวิญฺเญยฺยา’’ติอาทินา รูปายตนาทีนํ ปจฺเจกจกฺขุวิญฺญาณาทินา เกนจิ วิญฺเญยฺยตํ, โสตวิญฺญาณาทินา เกนจิ นวิญฺเญยฺยตญฺจ ทสฺเสนฺเตน นิกฺเขปราสินิทฺเทเสน ‘‘ทฺวินฺนมฺปิ ปทานํ อตฺถนานตฺตโต ทุโก โหตี’’ติ อิทํ วจนํ วิรุทฺธํ, ตถา อตฺถุทฺธารนิทฺเทเสนปิ อตฺถโต น สเมตีติ อตฺโถฯ ตตฺถาติ ตสฺสํ นิกฺเขปราสิสํวณฺณนายํฯ โย จ ปฏิเสโธ กโต อตฺถนานตฺตโต ทุกํ ทสฺเสตุนฺติ อธิปฺปาโยฯ น หิ สม…เป.… เสเธตุนฺติ เอเตน ‘‘เย เต ธมฺมา จกฺขุวิญฺเญยฺยา, น เต ธมฺมา โสตวิญฺเญยฺยา’’ติ เอตฺตเกสุ นิทฺเทสปเทสุ ทุกปททฺวยปฺปวตฺติ ปาฬิโต เอว วิญฺญายตีติ ทสฺเสติฯ

ตเถวาติ อุภินฺนํ เกจิน-สทฺทานํ อนิยมโต จกฺขุโสตาทินิสฺสยโวหาเรน จกฺขุโสตวิญฺญาณาทิโก ภินฺนสภาโวเยว ธมฺโม อตฺโถติ ทสฺสนวเสนฯ รูปายตนเมว หิ จกฺขุโสตวิญฺญาเณหิ วิญฺเญยฺยาวิญฺเญยฺยภาวโต ‘‘เกนจิ วิญฺเญยฺยํ เกนจิ นวิญฺเญยฺย’’นฺติ จ วุจฺจตีติฯ ยทิ เอวํ อิมสฺมิมฺปิ ปกฺเข ทุกพหุตา อาปชฺชตีติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘น เจตฺถา’’ติอาทิฯ วิญฺญาตพฺพเภเทนาติ วิญฺญาตพฺพวิเสเสน, วิญฺเญยฺเยกเทเสนาติ อตฺโถฯ ทุกเภโทติ ทุกวิเสโส, เกนจิ วิญฺเญยฺยทุโก, ตปฺปเภโทเยว วาฯ สมตฺโต ปริยตฺโต ปริปุณฺโณติ อตฺโถฯ ยตฺตกา วิญฺญาตพฺพา ตตฺตกา ทุกาติ ทุกเภทาปชฺชนปฺปการทสฺสนํฯ เอวญฺจ สตีติอาทินา อิมิสฺสา สํวณฺณนาย ลทฺธคุณํ ทสฺเสติฯ ‘‘เย เต ธมฺมา จกฺขุวิญฺเญยฺยา, น เต ธมฺมา โสตวิญฺเญยฺยา’’ติ รูปายตนสฺเสว วุตฺตตฺตา อตฺถเภทาภาวโต กถมยํ ทุโก โหตีติ อาห ‘‘วิญฺญาณนานตฺเตนา’’ติอาทิฯ ยทิ ปน สพฺพวิญฺญาตพฺพสงฺคเห ทุโกสมตฺโต โหติ, นิกฺเขปราสินิทฺเทโส กถํ นียตีติ อาห ‘‘เอตสฺส ปนา’’ติอาทิฯ

เอตฺถ ปน ยถา วิญฺญาณนานตฺเตน วิญฺญาตพฺพํ ภินฺทิตฺวา ทุเก วุจฺจมาเน สติปิ วิญฺญาตพฺพานํ พหุภาเว ยตฺตกา วิญฺญาตพฺพา, ตตฺตกา ทุกาติ นตฺถิ ทุกพหุตา ทุกสงฺคหิตธมฺเมกเทเสสุ ทุกปททฺวยปฺปวตฺติทสฺสนภาวโตฯ เอวํ ทฺวินฺนมฺปิ ปทานํ อตฺถนานตฺเตน ทุเก วุจฺจมาเนปิ ยตฺตกานิ วิญฺญาณานิ, ตตฺตกา ทุกาติ นตฺถิ ทุกพหุตา ทุกสงฺค…เป.… ภาวโต เอวฯ น หิ เอกํเยว วิญฺญาณํ ‘‘เกนจิ เกนจี’’ติ วุตฺตํ, กินฺตุ อปรมฺปีติ สพฺพวิญฺญาณสงฺคเห ทุโก สมตฺโต โหติ, น จ กตฺถจิ ทุกสฺส ปจฺเฉโท อตฺถิ อินฺทฺริยวิญฺญาณานํ วิย มโนวิญฺญาณสฺสปิ วิสยสฺส ภินฺนตฺตาฯ น หิ อตีตารมฺมณํ วิญฺญาณํ อนาคตาทิอารมฺมณํ โหติ, อนาคตารมฺมณํ วา อตีตาทิอารมฺมณํ, ตสฺมา ยถาลทฺธวิเสเสน วิสิฏฺเฐสุ มโนวิญฺญาณเภเทสุ ตสฺส ตสฺส วิสยสฺส อาลมฺพนานาลมฺพนวเสน ทุกปททฺวยปฺปวตฺติ น สกฺกา นิวาเรตุํฯ เตเนว จ อฏฺฐกถายํ ‘‘มโนวิญฺญาเณน ปน เกนจิ วิญฺเญยฺยญฺเจว อวิญฺเญยฺยญฺจาติ อยมตฺโถ อตฺถิ, ตสฺมา โส อวุตฺโตปิ ยถาลาภวเสน เวทิตพฺโพ’’ติ ภูมิเภทวเสน ยถาลาภํ ทสฺเสสฺสติฯ ‘‘ววตฺถานาภาวโต’’ติ อิทมฺปิ อนามฏฺฐวิเสสํ มโนวิญฺญาณสามญฺญเมว คเหตฺวา วุตฺตํฯ ปาฬิ ปน อินฺทฺริยวิญฺญาเณหิ นยทสฺสนวเสน อาคตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวญฺจ กตฺวา อิมิสฺสาปิ อตฺถวณฺณนาย ‘‘เกนจี’’ติ ปทํ อนิยเมน สพฺพวิญฺญาณสงฺคาหกนฺติ สิทฺธํ โหติ, นิทฺเทเสน จ น โกจิ วิโรโธฯ จกฺขุวิญฺเญยฺยนโสตวิญฺเญยฺยภาเวหิ ทุกปททฺวยปฺปวตฺติ ทสฺสิตา, น ปน จกฺขุวิญฺเญยฺยาจกฺขุวิญฺเญยฺยภาเวหิ วิเสสการณาภาวโตฯ กิญฺจ ‘‘เย วา ปนา’’ติ ปทนฺตรสมฺปิณฺฑนโตปิ ‘‘เย เต ธมฺมา จกฺขุวิญฺเญยฺยา…เป.… น เต ธมฺมา จกฺขุวิญฺเญยฺยา’’ติ (ธ. ส. 1101) เอตฺตาวตา ทุกปททฺวยปฺปวตฺติ ทสฺสิตาติ วิญฺญายติฯ ปทนฺตรภาวทสฺสนตฺโถ หิ เยวาปน-สทฺโท ยถา ‘‘เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูลาฯ เย วา ปน กุสลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา’’ติอาทีสุ (ยม. 1.มูลยมก.1)ฯ อญฺญถา ‘‘เย เต ธมฺมา จกฺขุวิญฺเญยฺยา, น เต ธมฺมา โสตวิญฺเญยฺยาฯ เย เต ธมฺมา โสตวิญฺเญยฺยา, น เต ธมฺมา จกฺขุวิญฺเญยฺยา’’ติ ปาฬิ อภวิสฺสฯ

ยํ ปน วทนฺติ ‘‘เย เต ธมฺมา จกฺขุวิญฺเญยฺยา…เป.… น เต ธมฺมา จกฺขุวิญฺเญยฺยาติ อิมินา อตฺถโต ทฺเว ทุกา วุตฺตา โหนฺตี’’ติ, ตทปิ จกฺขุวิญฺเญยฺยาจกฺขุวิญฺเญยฺยตํ โสตวิญฺเญยฺยาโสตวิญฺเญยฺยตญฺจ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปน ‘‘จกฺขุวิญฺเญยฺยนโสตวิญฺเญยฺยตํ โสตวิญฺเญยฺยนจกฺขุวิญฺเญยฺยตญฺจา’’ติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอเตน ปาฬิปฏิเสธนญฺจ นิวาริตํ ทฏฺฐพฺพํ ปฏิเสธนสฺเสว อภาวโตฯ ตถา ยสฺส อารมฺมณสฺส วิชานนภาเวน โย อตฺโถ วุจฺจมาโน อนิยมทสฺสนตฺถํ ‘‘เกนจี’’ติ วุตฺโต, โสเยว ตโต อญฺญสฺส อวิชานนภาเวน วุจฺจมาโน อนิยมทสฺสนตฺถํ ปุน ‘‘เกนจี’’ติ วุตฺโตติ ตทตฺถทสฺสเน เตเนวาติ อยํ ปทตฺโถ น สมฺภวตีติ น สกฺกา วตฺตุนฺติฯ เอวเมตฺถ ยถา อฏฺฐกถา อวฏฺฐิตา, ตถา อตฺโถ ยุชฺชตีติ เวทิตพฺพํฯ

[14-19] สนฺตานสฺส อชญฺญมลีนภาวกรณโต กณฺหกมฺมวิปากเหตุโต จ อปริสุทฺธตฺตา ‘‘อสุจิภาเวน สนฺทนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ วเณฯ ปคฺฆรณก…เป.… สทฺโทติ เอเตน อาสโว วิย อาสโวติ อยมฺปิ อตฺโถ ทสฺสิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ โคตฺรภุ…เป.… วุตฺตานีติ เอเตน โคตฺรภุคฺคหณํ อุปลกฺขณํ ยถา ‘‘กาเกหิ สปฺปิ รกฺขิตพฺพ’’นฺติ ทสฺเสติฯ โคตฺรภุสทิสา โคตฺรภูติ ปน อตฺเถ สติ คุณปฺปธานตฺถานํ เอเกน สทฺเทน อวจนียตฺตา โวทานาทโยว วุตฺตา ภเวยฺยุํฯ อถ วา โคตฺรภูติ เอกเสเสน สามญฺเญน วา อยํ นิทฺเทโสติ เวทิตพฺพํฯ อภิวิธิวิสยํ อวธินฺติ วิภตฺติํ ปริณาเมตฺวา วตฺตพฺพํฯ

สมฺปยุตฺเตหิ อาสเวหิ ตํสหิตตา อาสวสหิตตาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา สเหตุกานํ สมฺปยุตฺเตหิ เหตูหิ สเหตุกตา, น เอวํ สาสวาติ วุตฺตธมฺมานํ สมฺปยุตฺเตหิ อาสเวหิ สาสวตา, อถ โข วิปฺปยุตฺเตหีติฯ ทุกนฺตเร อวุตฺตปทภาโวเยเวตฺถ ทุกโยชนาย ญายาคตตาฯ ยทิ เอวํ เหตุโคจฺฉเก กถนฺติ อาห ‘‘เหตุโคจฺฉเก ปนา’’ติอาทิฯ ปฐเม ทุเก ทุติยสฺส ปกฺเขเป เอโกติ จตุตฺถทุกมาหฯ ปฐเม ทุเก ตติยสฺส ปกฺเขเป ทฺเวติ ‘‘อาสวา เจว ธมฺมา อาสววิปฺปยุตฺตา จ, อาสววิปฺปยุตฺตา เจว ธมฺมา โน จ อาสวา’’ติ อิมินา สทฺธิํ ปญฺจมทุกมาหฯ ปฐมสฺส ทุติเย ทุเก ปกฺเขเป เอโกติ ‘‘โน อาสวา ธมฺมา สาสวาปิ อนาสวาปี’’ติ อยเมโกฯ

ตติเย ปฐมสฺส ปกฺเขเป ทฺเวติ ‘‘อาสวา ธมฺมา อาสวสมฺปยุตฺตาปิ อาสววิปฺปยุตฺตาปิ, โน อาสวาธมฺมา อาสวสมฺปยุตฺตาปิ อาสววิปฺปยุตฺตาปี’’ติ อิเม ทฺเวฯ ตติเย ทุติยสฺส ปกฺเขเป เอโกติ ‘‘สาสวา ธมฺมา อาสวสมฺปยุตฺตาปิ อาสววิปฺปยุตฺตาปี’’ติ เอโกฯ ทุติเย ตติยสฺส ปกฺเขเป เอโกติ ฉฏฺฐทุกมาหฯ ตีหีติ จตุตฺถปญฺจมฉฏฺเฐหิฯ อิตเรติ ตทวสิฏฺฐา ปญฺจฯ เต ปน ปฐเม ตติยทุกทุติยปทปกฺเขเป เอโก, ทุติเย ปฐมทุกทุติยปทปกฺเขเป เอโก, ตติเย ปฐมสฺส เอเกกปทปกฺเขเป ทฺเว, ตติเย ทุติยทุกปฐมปทปกฺเขเป เอโกติ เอวํ เวทิตพฺพาฯ ‘‘สาสวา ธมฺมา อาสวาปิ โน อาสวาปิฯ อาสวสมฺปยุตฺตา ธมฺมา อาสวาปิ โน อาสวาปิฯ อาสววิปฺปยุตฺตา ธมฺมา อาสวาปิ โน อาสวาปี’’ติ เอเตสมฺปิ, ‘‘อาสวสหคตา ธมฺมา โน อาสวสหคตา ธมฺมา’’ติ เอวมาทีนญฺจ อคฺคหเณ การณํ คหณนโย จ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

เอส นโยติ โย เอส ปฐมทุเก ทุติยทุกปกฺเขปาทิโก อุปาโย อิธ อาสวโคจฺฉเก วุตฺโต, เอส นโย สํโยชนโคจฺฉกาทีสุ ทุกนฺตรนิทฺธารเณติ อตฺโถฯ ตตฺถ ปาฬิยํ อนาคตทุกา สํโยชนโคจฺฉเก ตาว ‘‘สํโยชนา เจว ธมฺมา สํโยชนวิปฺปยุตฺตา จ, สํโยชนวิปฺปยุตฺตา เจว ธมฺมา โน จ สํโยชนา, สํโยชนา ธมฺมา สํโยชนสมฺปยุตฺตาปิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตาปิ, โน สํโยชนา ธมฺมา สํโยชนสมฺปยุตฺตาปิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตาปิ, โน สํโยชนา ธมฺมา สํโยชนิยาปิ อสํโยชนิยาปิ, สํโยชนิยา ธมฺมา สํโยชนสมฺปยุตฺตาปิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตาปี’’ติ ปญฺจฯ เอวํ คนฺถโอฆโยคอุปาทานโคจฺฉเกสุ ปจฺเจกํ ปญฺจฯ นีวรณโคจฺฉเก ปน นีวรณานํ นีวรณวิปฺปยุตฺตภาวาภาวโต ‘‘โน นีวรณา ธมฺมา นีวรณิยาปิ อนีวรณิยาปิ, โน นีวรณา ธมฺมา นีวรณสมฺปยุตฺตาปิ นีวรณวิปฺปยุตฺตาปิ, นีวรณิยา ธมฺมา นีวรณสมฺปยุตฺตาปิ นีวรณวิปฺปยุตฺตาปี’’ติ ตโยฯ ตถา ปรามาสโคจฺฉเก ‘‘โน ปรามาสา ธมฺมา ปรามฏฺฐาปิ อปรามฏฺฐาปิ, โน ปรามาสา ธมฺมา ปรามาสสมฺปยุตฺตาปิ ปรามาสวิปฺปยุตฺตาปิ, ปรามฏฺฐา ธมฺมา ปรามาสสมฺปยุตฺตาปิ ปรามาสวิปฺปยุตฺตาปี’’ติฯ

กิเลสโคจฺฉเก ‘‘โน กิเลสา ธมฺมา สํกิเลสิกาปิ อสํกิเลสิกาปิ, โน กิเลสา ธมฺมา สํกิลิฏฺฐาปิ อสํกิลิฏฺฐาปิ, โน กิเลสา ธมฺมา กิเลสสมฺปยุตฺตาปิ กิเลสวิปฺปยุตฺตาปิ, สํกิเลสิกา ธมฺมา สํกิลิฏฺฐาปิ อสํกิลิฏฺฐาปิ, สํกิเลสิกา ธมฺมา กิเลสสมฺปยุตฺตาปิ กิเลสวิปฺปยุตฺตาปิ, อสํกิลิฏฺฐา ธมฺมา สํกิเลสิกาปิ อสํกิเลสิกาปี’’ติ ฉ ทุกาติ เอวํ เวทิตพฺพาฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

[20-25] ปจฺจยภาเวนาติ สํโยชนตฺถํ ทสฺเสติฯ ยถาสกํ ปจฺจยภาโว เอว หิ กามราคาทีนํ วฏฺฏสํโยชนนฺติฯ ยทิ เอวํ กถํ กามราคาทีนํเยว สํโยชนภาโวติ อาห ‘‘สติปี’’ติอาทิฯ อญฺเญสนฺติ สํโยชเนหิ อญฺเญสํ กิเลสาภิสงฺขาราทีนํฯ ตปฺปจฺจยภาเวติ เตสํ กิเลสกมฺมวิปากวฏฺฏานํ ปจฺจยภาเวฯ โอรมฺภาคิยุทฺธํภาคิยภาเวน สงฺคหิตา ปริจฺฉินฺนา โอร…เป.… สงฺคหิตา, เตหิ กามราคาทีหิ วิเสสปจฺจยภูเตหิฯ กามกมฺมภวาทีนํ กามูปปตฺติภวาทินิปฺผาทเนปิ นิยโมติ กตฺวา อาห ‘‘ตํตํ…เป.… โหตี’’ติฯ เตน สํโยชนานํ ภาเว ยถาวุตฺตนิยมานํ กมฺมูปปตฺติภวานํ ภาวํ ทสฺเสตฺวา ตทภาเว อภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘น จา’’ติอาทิมาหฯ พนฺธนํ อเสริภาวกรณํ อนฺทุพนฺธนาทโย วิยฯ คนฺถกรณํ อวจฺฉินฺนตากรณํฯ จกฺกลกํ ปาทปุญฺฉนรชฺชุมณฺฑลํฯ น โจเทตพฺพนฺติ ปญฺญาจกฺขุนา ปจุรชนสฺส ปสฺสิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ยถาวุตฺตวิเสสสฺส สทฺเธยฺยตํ อาหฯ ติวิโธ หิ อตฺโถ โกจิ ปจฺจกฺขสิทฺโธ โย รูปาทิธมฺมานํ ปจฺจตฺตเวทนีโย อนิทฺทิสิตพฺพากาโร, สพฺพธมฺมานํ สภาวลกฺขณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ โกจิ อนุมานสิทฺโธ โย ฆฏาทีสุ ปฏาทีสุ จ ปสิทฺเธน ปจฺจยายตฺตภาเวน ฆฏปฏ-สทฺทาทีนํ อนิจฺจตาทิอากาโร, โกจิ โอกปฺปนสิทฺโธ โย ปจุรชนสฺส อจฺจนฺตมทิฏฺโฐ สทฺธาวิสโย สคฺคนิพฺพานาทิฯ ตตฺถ ยสฺส สตฺถุโน วจนํ ปจฺจกฺขสิทฺเธ อนุมานสิทฺเธ จ อตฺเถ น วิสํวาเทติ อวิปรีตปฺปวตฺติยา, ตสฺส วจเนน สทฺเธยฺยตฺถสิทฺธีติ ตถารูโป จ ภควาติ ‘‘ธมฺมานํ สภาว…เป.… น โจเทตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ เอส นโย อิโต ปเรสุปิ เอวรูเปสุฯ

[26-37] ยถา สรเภหิ อติกฺกมิตพฺพา ปพฺพตราชิ สรภนิยา, เอวํ โอฆนิยาติ สทฺทสิทฺธีติ อาห ‘‘เตนา’’ติอาทิฯ

[50-54] วิปริเยสคฺคาโห ปรามสนนฺติ ‘‘ปรโต’’ติ เอตฺถ น ธมฺมสภาวโต อญฺญถามตฺตํ ปรนฺติ อธิปฺเปตํ, อถ โข ตพฺพิปริยาโยติ อาห ‘‘ปรโตติ นิจฺจาทิโต’’ติฯ

[55-68] ยทิ สภาวโต อวิชฺชมานํ, กถมารมฺมณภาโวติ อาห ‘‘วิจิตฺตสญฺญาย สญฺญิต’’นฺติ, ปริกปฺปนามตฺตสิทฺธนฺติ อตฺโถฯ ทุวิญฺเญยฺยนานตฺตตาย นิรนฺตรภาวูปคมนํ สํสฏฺฐภาโวติ ‘‘สุวิญฺเญยฺยนานตฺตตฺตา น สํสฏฺฐตา’’ติ วุตฺตํฯ เตสํ อรูปกฺขนฺธานํฯ อิตเรหิ รูปนิพฺพาเนหิฯ กิํ ปน การณํ สมานุปฺปาทนิโรธานํ เอกกลาปภูตานํ อรูปธมฺมานเมว อญฺญมญฺญํ สํสฏฺฐตา วุจฺจติ, น ปน ตถาภูตานมฺปิ รูปธมฺมานนฺติ อาห ‘‘เอส หิ เตสํ สภาโว’’ติฯ เตน ยทิปิ เกจิ อรูปธมฺมา วิสุํ อารมฺมณํ โหนฺติ, ทนฺธปฺปวตฺติกตฺตา ปน รูปธมฺมานํเยว สุวิญฺเญยฺยนานตฺตํ, น อรูปธมฺมานนฺติ เตสํ สํสฏฺฐภาโว ตทภาโว จ อิตเรสํ สภาวสิทฺโธติ ทสฺเสติฯ สมูหฆนตาย วา ทุพฺพิภาคตรตฺตา นตฺถิ อรูปธมฺมานํ วิสุํ อารมฺมณภาโวติ ทุวิญฺเญยฺยนานตฺตตฺตา เตสํเยว สํสฏฺฐตาฯ อมุญฺจิตฺวา ตทธีนวุตฺติตาย คเหตพฺพโต พุทฺธิยาฯ

[83-100] กามตณฺหา กาโม อุตฺตรปทโลเปน ยถา รูปภโว รูปํฯ เอวํ เสเสสุปิฯ อารมฺมณกรณวเสนาติ เอเตน กามรูปารูปตณฺหานํ วิสยภาโว ยถากฺกมํ กามรูปารูปาวจรตาย การณนฺติ ทสฺเสติฯ อวสฺสญฺเจตเมวํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, อญฺญถา กามาวจราทิภาโว อปริปุณฺณวิสโย สิยาฯ ยทิ หิ อาลมฺพิตพฺพธมฺมวเสน ภูมิปริจฺเฉโท, เอวํ สติ อนารมฺมณานํ สงฺคโห น สิยาฯ อถ วิปากทานวเสน, เอวมฺปิ อวิปากานํ สงฺคโห น สิยา, ตสฺมา อารมฺมณกรณวเสน ปริยาปนฺนานํ ภูมิปริจฺเฉโท กาตพฺโพฯ เอวญฺหิ สติ กามาวจราทิภาโว ปริปุณฺณวิสโย สิยาฯ เตเนวาห ‘‘เอวญฺหิ สตี’’ติอาทิฯ อปริยาปนฺนานํ ปน โลกโต อุตฺติณฺณภาเวน อนุตฺตรภูมิตาฯ อกามาวจราทิตา นาปชฺชตีติ อพฺยาปิตโทสํ ปริหรติ, กามาวจราทิตา นาปชฺชตีติ อติพฺยาปิตโทสํฯ นนุ จ อิมสฺมิํ ปกฺเข กามตณฺหา กตมา, กามาวจรธมฺมารมฺมณา ตณฺหา, กามาวจรธมฺมา กตเม, กามตณฺหาวิสยาติ อิตรีตรนิสฺสยตา โทโสติ? น, อวีจิอาทิเอกาทโสกาสนินฺนตาย กิญฺจิ ตณฺหํ กามตณฺหาภาเวน คเหตฺวา ตํสภาวาย วิสยภาเวน กามาวจรธมฺมานํ อุปลกฺเขตพฺพตฺตาฯ

อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ ปาเฐน สมตฺเถนฺโต ‘‘นิกฺเขปกณฺเฑปี’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ หิ กามตณฺหาย อาลมฺพิตพฺพตฺตา กามธาตุปริยาปนฺนธมฺมา จ กามภวสงฺขาเต กาเม โอคาฬฺหา หุตฺวา จรนฺติ, นาญฺญตฺถาติ เอตฺถาวจราติ วุตฺตนฺติฯ วิเสสตฺถินา วิเสโส อนุปยุชฺชตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โลกสฺส วเสน ปริยาปนฺนนิจฺฉยโต’’ติฯ เตน โลกิยธมฺเมสุ ปริยาปนฺน-สทฺทสฺส นิรุฬฺหตํ ทสฺเสติ ภควโต ตทุจฺจารณานนฺตรํ วิเนยฺยานํ ตทตฺถปฏิปตฺติโตฯ ปริจฺเฉทกาเปกฺขา ปริจฺฉินฺนตาติ ‘‘ปริจฺเฉทการิกาย ตณฺหายา’’ติ วุตฺตํฯ สา หิ ธมฺมานํ กามาวจราทิภาวํ ปริจฺฉินฺทติฯ ปริ-สทฺโท เจตฺถ ‘‘อุปาทินฺนา’’ติอาทีสุ อุป-สทฺโท วิย สสาธนํ กิริยํ ทีเปตีติ อยมตฺโถ วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

นิยฺยานกรณสีลา นิยฺยานิกา ยถา ‘‘อปูปภกฺขนสีโล อาปูปิโก’’ติ, นิยฺยานสีลา เอว วาฯ ราคโทสโมหาว คหิตาติ ญายติ, อิตรถา ปหาเนกฏฺฐตาวจนํ นิปฺปโยชนํ สิยาฯ ‘‘รโณหตา น โชตนฺติ, จนฺทสูริยา สตารกา’’ติอาทีสุ รณ-สทฺทสฺส เรณุปริยายตา ทฏฺฐพฺพาฯ สมฺปหารปริยายตฺตา ยุทฺธ-สทฺทสฺส สมฺปหาโร จ ปหริตพฺพาธาโรติ อกุสลเสนาว ‘‘สรณา’’ติ วุตฺตาฯ ทุกฺขาทีนนฺติ ผลภูตานํ ทุกฺขวิฆาตอุปายาสปริฬาหานํ สภาคภูตาย จ มิจฺฉาปฏิปทายฯ ตนฺนิพฺพตฺตกสภาวานํ อกุสลานนฺติ เอเตน สพฺเพสมฺปิ อกุสลานํ สรณตํ ทสฺเสติฯ

อภิธมฺมทุกมาติกาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สุตฺตนฺติกทุกมาติกาปทวณฺณนา

[101-108] วิชฺชาสภาคตาย , น สงฺกปฺปาทโย วิย วิชฺชาย อุปการกภาวโตฯ ‘‘อเภชฺชํ…เป.… รุหตี’’ติ อุภยมฺปิ อนวเสสปฺปหานเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ กิญฺจาปิ หิ เหฏฺฐิมมคฺเคหิปิ ปหียมานา กิเลสา เตน เตน โอธินา อนวเสสเมว ปหียนฺติ, เย ปน อวสิฏฺฐา ภินฺทิตพฺพา, เต โลภาทิกิเลสภาวสามญฺญโต ปุน วิรุฬฺหา วิย โหนฺติฯ อรหตฺตมคฺเค ปน อุปฺปนฺเน น เอวํ อวสิฏฺฐาภาวโตฯ ตทุปจาเรน นิสฺสยโวหาเรนฯ กุสเลหิ ตาเปตพฺพาติ วา ตปนิยา, ตทงฺคาทิวเสน พาธิตพฺพา ปหาตพฺพาติ อตฺโถฯ สมานตฺถานิ อธิวจนาทีนํ สงฺขาทิภาวโตฯ