เมนู

1. จิตฺตุปฺปาทกณฺฑํ

ติกมาติกาปทวณฺณนา

[1] เตนาติ เวทนาสทฺเทนฯ สพฺพปเทหีติ ตีหิ ปเทหิ ลทฺธนาโม โหติ อวยวธมฺเมนาปิ สมุทายสฺส อปทิสิตพฺพโต ยถา ‘‘สมํ จุณฺณ’’นฺติฯ โจทโก ยถาธิปฺเปตมตฺถํ อปฺปฏิปชฺชมาโน วิภตฺติอนฺตสฺเสว ปทภาวํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘นนุ สุขายา’’ติอาทินา โจเทติฯ อิตโร ‘‘อธิปฺเปตปฺปการตฺถคมกสฺสา’’ติอาทินา อตฺตโน อธิปฺปายํ วิวรติฯ เตน ‘‘วากฺยํ อิธ ปทนฺติ วุตฺต’’นฺติ ทสฺเสติฯ เหตุปทสเหตุกปทาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน นเหตุปทอเหตุกปทเหตุสมฺปยุตฺตปทานิ เหตุวิปฺปยุตฺตปทมฺปิ วา สงฺคณฺหาติฯ

อุภเยกปทวเสนาติ อุภยปทวเสน เหตุทุกสมฺพนฺโธ, เอกปทวเสน สเหตุกทุกสมฺพนฺโธฯ ตถาติ อุภเยกปทวเสนฯ เอตฺถ จ สเหตุกเหตุสมฺปยุตฺตทุกาติอาทินา ยถา เหตุโคจฺฉเก ปฐมทุกสมฺพนฺธา ทุติยตติยทุกา, ปฐมทุกทุติยทุกสมฺพนฺธา จตุตฺถฉฏฺฐทุกา, ปฐมทุกตติยทุกสมฺพนฺโธ ปญฺจโม ทุโก, เอวํ อาสวโคจฺฉกาทีสุปีติ นยํ ทสฺเสติฯ สกฺกา หิ อิมินาว นเยน เตสุปิ ทุกนฺตรสมฺพนฺโธ วิญฺญาตุํ, เกวลํ ปน อาสวโคจฺฉกาทีสุ ทุติยทุกตติยทุกสมฺพนฺโธ โอสานทุโก, กิเลสโคจฺฉเก จ ทุติยจตุตฺถทุกสมฺพนฺโธติฯ ธมฺมานํ สาวเสสนิรวเสสภาเวน ติกทุกานํ สปฺปเทสนิปฺปเทสตา วุตฺตาติ เยหิ ติกทุกา สาวเสสาติ ปทิสฺสนฺติ อปทิสฺสนฺติ, เต อสงฺคหิตธมฺมาปเทโสฯ เอวํ สติ ‘‘อสงฺคหิโต’’ติ วิเสสนํ กิมตฺถิยนฺติ? เอตสฺเสวตฺถสฺส ปากฏกรณตฺถํ ทฏฺฐพฺพํฯ อถ วา ปทิสฺสติ เอเตน สมุทาโยติ ปเทโส, อวยโวฯ ‘‘สามญฺญโชตนา วิเสเส อวติฏฺฐตี’’ติ ยถาธิปฺเปตํ วิเสสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อสงฺคหิโต’’ติ อาหฯ

อนวชฺชตฺโถ อวชฺชวิรหตฺโถฯ นามํ สญฺญา, กิริยา กรณํ, ปโยชนํ รถรถงฺควิภาวเนน เตสํ ปการโต โยชนํฯ กุเสน ญาเณน ลาตพฺพาติ กุสลาติ อยมตฺโถ ญาณสมฺปยุตฺตานํ ตาว โหตุ, ญาณวิปฺปยุตฺตานํ กถนฺติ อาห ‘‘ญาณวิปฺปยุตฺตานมฺปี’’ติอาทิฯ

ญาณวิปฺปยุตฺตาปิ หิ ญาเณเนว ปวตฺติยนฺติ หิตสุขเหตุภูตาย ปวตฺติยา ปญฺญวนฺตานํ ปฏิปตฺติภาวโตฯ น หิ อนฺตเรน โยนิโสมนสิการํ กุสลุปฺปตฺติ อตฺถีติฯ ‘‘ยทิ กุสลสฺส อุภยภาคคตํ สํกิเลสลวนํ ปากฏํ สิยา, กุสา วิย ลุนนฺตีติ กุสลาติ อยมตฺโถ ยุตฺโต สิยา’’ติ โกจิ วเทยฺยาติ อาสงฺกาย อาห ‘‘สมฺมปฺปธานทฺวยํ วิยา’’ติฯ

น จาติอาทินา ‘‘สภาวํ ธาเรนฺตี’’ติ เอตฺถ ปรมตฺถโต กตฺตุกมฺมสฺส จ เภโท นตฺถิ, กปฺปนาสิทฺโธ เอว ปน เภโทติ ทสฺเสติฯ ตตฺถ นามวเสน วิญฺญาตาวิญฺญาเตติ เยสํ ‘‘ธมฺมา’’ติ อิมินา ปริยาเยน อวิญฺญาตา สภาวา, ‘‘สภาวํ ธาเรนฺตี’’ติ อิมินา จ ปริยาเยน วิญฺญาตา, เตสํ วเสน เอวํ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ ปฐโม อตฺโถ สงฺขตาสงฺขตธมฺมวเสน วุตฺโต, ทุติโย สงฺขตวเสน, ตติโย สงฺขตาสงฺขตปญฺญตฺติธมฺมวเสนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

กุสลปฏิเสธนํ กุสลาภาโว เอวฯ อภาโว หิ สตฺตาปฏิเสโธติฯ ธมฺโมติ สภาวธมฺโมฯ อกุสลวจเนน น โกจิ อตฺโถ สภาวธมฺมสฺส อโพธกตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ อถ สิยา อกุสลวจเนน โกจิ อตฺโถ อสภาวธมฺมโพธกตฺเตปิ ‘‘ปญฺญตฺติธมฺมา’’ติอาทีสุ วิย, เอวํ สติ ‘‘อนพฺยากตา’’ติ จ วตฺตพฺพํ สิยา, ตโต จายํ จตุกฺโก อาปชฺชติ, น ติโกฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ทุกจตุกฺกภาโว อนพฺยากตโวหาโร จ นตฺถิ, โส จ วุตฺตนเยน อภาวมตฺตวจเน อาปชฺชติ, ตสฺมาฯ สภาวธารณาทีติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ธารียนฺติ ปจฺจเยหี’’ติ อยมตฺโถ สงฺคหิโตฯ เญยฺยปริยาเยน ปน ธมฺม-สทฺเทนายํ โทโสติ นนุ อเญยฺยปริยาเยปิ ธมฺม-สทฺเท น โกจิ โทโสติ? น, วุตฺตโทสานติวตฺตนโตฯ

ปาริเสเสนาติ เอตฺถ นนุ อยมกาโร น-อตฺถตฺตยสฺเสว โชตโก, อถ โข ‘‘อเหตุกา ธมฺมา, อภิกฺขุโก อาวาโส’’ติ ตํโยคนิวตฺติยา, ‘‘อปฺปจฺจยา ธมฺมา’’ติ ตํสมฺพนฺธิภาวนิวตฺติยาฯ ปจฺจยุปฺปนฺนญฺหิ ปจฺจยสมฺพนฺธีติ อปฺปจฺจยุปฺปนฺนตฺตา อสมฺพนฺธิตา เอตฺถ โชตียติฯ ‘‘อนิทสฺสนา ธมฺมา’’ติ ตํสภาวนิวตฺติยาฯ นิทสฺสนญฺหิ ทฏฺฐพฺพตาฯ อถ จกฺขุวิญฺญาณํ นิทสฺสนํ, ตคฺคยฺหภาวนิวตฺติยา, ตถา ‘‘อนาสวา ธมฺมา’’ติฯ ‘‘อปฺปฏิฆา ธมฺมา อนารมฺมณา ธมฺมา’’ติ ตํกิจฺจนิวตฺติยาฯ

‘‘อรูปิโน ธมฺมา อเจตสิกา ธมฺมา’’ติ ตพฺภาวนิวตฺติยาฯ ตทญฺญตา หิ เอตฺถ ปกาสียติฯ ‘‘อมนุสฺโส’’ติ ตพฺภาวมตฺตนิวตฺติยาฯ มนุสฺสตฺตมตฺตํ นตฺถิ อญฺญํ สมานนฺติ สทิสตา เหตฺถ สูจิยติฯ ‘‘อสมโณ สมณปฏิญฺโญ อปุตฺโต’’ติ ตํสมฺภาวนคุณนิวตฺติยาฯ ครหา หิ เอตฺถ ญายติฯ ‘‘กจฺจิ นุ โภโต อนามยา, อนุทรา กญฺญา’’ติ ตทปฺปภาวนิวตฺติยาฯ ‘‘อนุปฺปนฺนา ธมฺมา’’ติ ตํสทิสภาวนิวตฺติยาฯ อตีตานญฺหิ อุปฺปนฺนปุพฺพตฺตา อุปาทิธมฺมานญฺจ ปจฺจเยกเทสนิปฺผตฺติยา อารทฺธุปฺปาทภาวโต กาลวินิมุตฺตสฺส จ วิชฺชมานตฺตา อุปฺปนฺนานุกูลตา, ปเคว ปจฺจุปฺปนฺนานนฺติ ตพฺพิธุรภาโว เอตฺถ วิญฺญายติฯ ‘‘อเสกฺขา ธมฺมา’’ติ ตทปริโยสานนิวตฺติยาฯ ตํนิฏฺฐานญฺเหตฺถ ปกาสียตีติ เอวมเนเกสํ อตฺถานํ โชตโก, ตตฺถ กิํ วุจฺจเต อตฺถทฺวยเมว วตฺวา ปาริเสเสนาติ? อิตเรสํ เอตฺถ สุวิทูรภาวโตฯ น หิ กุสลวิปฺปยุตฺตาทีนํ ธมฺมานํ อกุสลภาโว ยุชฺชติฯ

อกุสลสทฺทสฺส อุจฺจารณานนฺตรํ วิเนยฺยานํ กุสลปฏิปกฺขภูเต อตฺเถ ปฏิปตฺติภาวโต ตตฺถ นิรุฬฺหตา ทฏฺฐพฺพาฯ ‘‘วิรุทฺธสภาวตฺตา’’ติ วุตฺตํ กิจฺจวิโรธาทีนมฺปิ ตทนฺโตคธตฺตา, วิรุทฺธสภาวตฺเตปิ วินาสกวินาสิตพฺพภาโว กุสลากุสเลสุ นิยโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตปฺปเหยฺยภาวโต’’ติ อาหฯ อิตรถา กุสลานมฺปิ อกุสเลหิ ปหาตพฺพภาเว อจฺจนฺตํ สมุจฺฉินฺนกุสลมูลตฺตา อปายปูรกา เอว สตฺตา สิยุํฯ ยํ ปน ‘‘ธมฺมาปิ โว, ภิกฺขเว, ปหาตพฺพา’’ติ (ม. นิ. 1.240) วุตฺตํ, ตํ ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 3.33) วิย ตทารมฺมณสํกิเลสปฺปหานวเสน ปริยาเยน วุตฺตํฯ ยถาห ‘‘น หิ กุสลา อกุสเลหิ ปหาตพฺพา’’ติ (ธ. ส. มูลฏี 1)ฯ

ผสฺสาทิวจเนหิ ตํนิทฺเทสภูเตหิฯ ตพฺพจนียภาเวนาติ เตหิ ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ธมฺมา’’ติอาทิวจเนหิ อภิเธยฺยภาเวนฯ ยถา อนวชฺชสุขวิปากาทิอตฺถา กุสลาทิวจเนหิ, เอวํ อวิปากตฺถา อพฺยากตวจเนน โพธิตา เอวาติ อาห ‘‘อพฺยากตวจเนเนว จา’’ติฯ การณํ อวตฺวาติ อิธ วุตฺตภาเวน อนุวตฺตมานตฺตาติ การณํ อวตฺวาฯ

อญฺญา…เป.… นิวาเรตพฺโพติ เอเตน กุสลากุสลสทฺทา วิย กุสลากุสลสภาวานํ ตทุภยวิปรีตสภาวานํ ธมฺมานํ อพฺยากตสทฺโท โพธโกติ ทสฺเสติฯ น หิ อวิปากวจนํ วุตฺตํ, อกุสลวจนญฺจ อวุตฺตํฯ ยโต อวิปากวจนสฺส อธิกตภาโว อกุสลสฺส จ ตพฺพจนียภาเวน อกถิตภาโว สิยา, ตสฺมา น อกุสลานํ อพฺยากตตาติ อยํ อกุสลานํ อนพฺยากตภาเว โยชนาฯ

ตํ ปริหริตุนฺติ อพฺยากตนิวตฺตนมาหฯ ยทิ เอวํ ‘‘สุขวิปากานวชฺชา’’ติ วตฺตพฺพํฯ อนวชฺชา หิ พฺยภิจาริตาย วิเสสิตพฺพาติ? น, สุขวิปากวจนสฺส วิเสสนภาเวน อคฺคหิตตฺตาฯ สุขวิปากวจเนน หิ กุสลภาเว สมตฺโต วิญฺญายติ, อนวชฺชวจนํ ปเนตฺถ กุสลานํ อครหิตพฺพตาสงฺขาตํ กญฺจิ วิเสสมาหฯ เตเนว จ ตสฺส วิเสสนภาเวน วุตฺตสฺส ปวตฺติสุขตาทิทสฺสนภาวํ สยเมว วกฺขตีติฯ มโนสมาจารวิเสสภูตา ผลธมฺมา วิเสเสน ปฏิปฺปสฺสทฺธาวชฺชา นาม โหนฺตีติ สมาจารตฺตยวเสน ตสฺมิํ สุตฺเต อนวชฺชธมฺมานํ วุตฺตตฺตา จ เต อนวเสสโต สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘วิรหิตาวชฺชมตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ อวชฺชวินาสนภาโว ทสฺสิโต กณฺหสุกฺกธมฺมานํ วชฺฌฆาตกภาวสฺส นิยตตฺตาฯ สวิปากตา วิปากธมฺมตาฯ สุโข วิปาโก เอเตสนฺติ สุขวิปากาติ อิมินา สมาเสน กุสลานํ สุขวิปากวนฺตตา วุตฺตาฯ สา จ เนสํ น ตํสมงฺคิตาย อสหวตฺตนโตติ ตทุปฺปาทนสมตฺถตาติ วิญฺญายตีติ วุตฺตํ ‘‘สุขวิปากวิปจฺจนสภาวํ ทสฺเสตี’’ติฯ ยุตฺตเมตนฺติ ปรมตฺถโต เภทาภาเวปิ ยถาวุตฺตวจนวจนียภาวสงฺขาโต เภโท ตสฺมิํ อภิเธยฺยตฺถภูเต วตฺถุสฺมิํ อุปจาเรน โหตีติ ยุตฺตเมตฺถ ลกฺขณลกฺขิตพฺพภาเวน เภทวจนํฯ ภวติ หิ สทฺทตฺถวิเสสมตฺเตนปิ อภินฺเน วตฺถุสฺมิํ เภทวจนํ ยถา ‘‘สิลาปุตฺตกสฺส สรีร’’นฺติฯ

วินาปิ ภาวาภิธายินา สทฺเทน ภาวปฺปธาโน นิทฺเทโส โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อนวชฺชวจเนน อนวชฺชตฺตํ อาหา’’ติฯ เอวญฺเจตฺถ ปทวิคฺคโห คเหตพฺโพ – น อวชฺชํ อนวชฺชํ, อวชฺชปฏิปกฺขตาย อครหิตพฺพสภาโวฯ สุโข วิปาโก อสฺสาติ สุขวิปากํ, สุขวิปากวิปจฺจนสมตฺถตาฯ อนวชฺชญฺจ ตํ สุขวิปากญฺจาติ อนวชฺชสุขวิปากํ, ตํ ลกฺขณํ เอเตสนฺติ อนวชฺชสุขวิปากลกฺขณา

อถ วา ปุพฺเพ วิย อนวชฺชํ, วิปจฺจนํ วิปาโก, สุขสฺส วิปาโก สุขวิปาโก, อนวชฺชญฺจ สุขวิปาโก จ อนวชฺชสุขวิปากํ เอกตฺตวเสนฯ ตํ ลกฺขณํ เอเตสนฺติ อนวชฺชสุขวิปากลกฺขณาฯ กิํ ปเนตฺถ การณํ ปททฺวยปริคฺคเห, นนุ เอเกเนว ปเทน อิฏฺฐปฺปสิทฺธิฯ ยทิปิ ‘‘อวชฺชรหิตํ อนวชฺช’’นฺติ อิมสฺมิํ ปน ปกฺเข อพฺยากตนิวตฺตนตฺถํ สุขวิปากคฺคหณํ กตฺตพฺพํ สิยา, สุขวิปากคฺคหเณ ปน กเต อนวชฺชคฺคหณํ น กตฺตพฺพเมวฯ ‘‘อวชฺชปฏิปกฺขา อนวชฺชา’’ติ เอตสฺมิํ ปน ปกฺเข สุขวิปากคฺคหณญฺจาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ตตฺถ อนวชฺชวจเนนา’’ติอาทิฯ เตน ปวตฺติสุขสุขวิปากตาอตฺตสุทฺธิวิสุทฺธวิปากตาอกุสลอพฺยากตสภาวนิวตฺติรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานวิเสสทีปนโต เอวํ วิปุลปฺปโยชนตฺโถ ปททฺวยปริคฺคโหติ ทสฺเสติฯ สุข-สทฺทสฺส อิฏฺฐปริยายตา วิย ‘‘นิพฺพานปรมํ สุขํ (ธ. ป. 203-204), สุขา วิราคตา โลเก (อุทา. 11), เตสํ วูปสโม สุโข’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.221, 272) สงฺขารทุกฺขูปสมปริยายตาปิ วิชฺชติ, ตํอวิปากตาย ปน อิธ สุขวิปากภาโว น สกฺกา วตฺตุนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สงฺขา…เป.… นตฺถี’’ติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เตภูมกกุสลานมฺปิ วิวฏฺฏสนฺนิสฺสยภาเวน ปวตฺติสภาวตฺตา กิญฺจาปิ สพฺเพ กุสลา สงฺขารทุกฺขูปสมสุขนิปฺผาทกา สมฺภวนฺติ, ยถาวุตฺตสุขสฺส ปน อวิปากภาวโต น เอเตน ปเทน กุสลานํ สุขวิปากตา สมฺภวตีติฯ วิปกฺกภาวมาปนฺเนสุ อรูปธมฺเมสุ นิรุฬฺหตฺตา วิปาก-สทฺทสฺส ‘‘ยทิ ปนา’’ติ สาสงฺกํ วทติฯ

ยถาสมฺภวนฺติ สห อวชฺเชนาติ สาวชฺชา, ครหิตพฺพภาวยุตฺตาฯ เตน เนสํ ครหิตพฺพสภาวํ ทสฺเสติฯ อญฺเญปิ อตฺถิ ทุกฺขภาเวน ครหิตพฺพสภาวา อกุสลวิปากาติ สาวชฺชวจนมตฺเตน เตสมฺปิ อกุสลตาปตฺติโทสํ ทิสฺวา ตํ ปริหริตุํ ทุกฺขวิปากวจนมาหฯ อวชฺช-สทฺโท วา ราคาทีสุ เอกนฺตากุสเลสุ นิรุฬฺโหติ ตํสหวตฺติธมฺมานํ เอว สาวชฺชภาเว กุสลาพฺยากเตหิ อกุสลานํ วิเสโส สาวชฺชวจเนเนว ทสฺสิโตฯ อพฺยากเตหิ ปน วิสิฏฺฐํ กุสลากุสลานํ สาธารณํ สวิปากตาลกฺขณนฺติ ตสฺมิํ ลกฺขเณ วิเสสทสฺสนตฺถํ ทุกฺขวิปากลกฺขณํ วุตฺตํฯ

อิโต ปรํ ‘‘ทุกฺโข วิปาโก เอเตสนฺติ ทุกฺขวิปากา’’ติอาทินา สุขวิปากอนวชฺชกุสลปทานํ ฐาเน ทุกฺขวิปากสาวชฺชอกุสลปทานิ ฐเปตฺวา ยถาวุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ โยชนา จ สาวชฺชวจเนน อกุสลานํ ปวตฺติทุกฺขตํ ทสฺเสติ, ทุกฺขวิปากวจเนน วิปากทุกฺขตํฯ ปุริมญฺหิ อตฺตโน ปวตฺติสภาววเสน ลกฺขณวจนํ, ปจฺฉิมํ กาลนฺตเร วิปากุปฺปาทนสมตฺถตายาติฯ ตถา ปุริเมน อกุสลานํ อวิสุทฺธสภาวตํ ทสฺเสติ, ปจฺฉิเมน อวิสุทฺธวิปากตํฯ ปุริเมน จ อกุสเล กุสลสภาวโต นิวตฺเตติ, ปจฺฉิเมน อพฺยากตสภาวโต สวิปากตฺตทีปกตฺตา ปจฺฉิมสฺสฯ ปุริเมน วา อวชฺชวนฺตตาทสฺสนโต กิจฺจฏฺเฐน รเสน อนตฺถชนนรสตํ ทสฺเสติ, ปจฺฉิเมน สมฺปตฺติอตฺเถน อนิฏฺฐวิปากรสตํฯ ปุริเมน จ อุปฏฺฐานาการฏฺเฐน ปจฺจุปฏฺฐาเนน สํกิเลสปจฺจุปฏฺฐานตํ, ปจฺฉิเมน ผลฏฺเฐน ทุกฺขวิปากปจฺจุปฏฺฐานตํฯ ปุริเมน จ อโยนิโสมนสิการํ อกุสลานํ ปทฏฺฐานํ ปกาเสติฯ ตโต หิ เต สาวชฺชา ชาตาติฯ ปจฺฉิเมน อกุสลานํ อญฺเญสํ ปทฏฺฐานภาวํ วิภาเวติฯ เต หิ ทุกฺขวิปากสฺส การณํ โหตีติฯ เอตฺถ จ ทุกฺข-สทฺโท อนิฏฺฐปริยายวจนนฺติ เวทิตพฺพํฯ อนิฏฺฐจตุกฺขนฺธวิปากา หิ อกุสลา, น ทุกฺขเวทนาวิปากาวฯ วิปาก-สทฺทสฺส ผลปริยายภาเว ปน นิสฺสนฺทวิปาเกน อนิฏฺฐรูเปนปิ ทุกฺขวิปากตา โยเชตพฺพาฯ วิปากธมฺมตาปฏิเสธวเสน อพฺยากตานํ อวิปากลกฺขณาติ ลกฺขณํ วุตฺตนฺติ ตทตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อวิปาการหสภาวา’’ติ อาหฯ เอวํปการานนฺติ อภิญฺญาทิเก สงฺคณฺหาติฯ

ฉหิ ปเทหิ ติเกสุ, จตูหิ ทุเกสุ ยถากฺกมํ ฉ จตฺตาโร อตฺถา วุตฺตาฯ ฉกฺกภาโว น ภวิสฺสตีติ เอเตน จตุกฺกภาวาภาโว ทสฺสิตนยตฺตา โจทิโตเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อตฺถเภโท อุปปชฺชตีติ กสฺมา เอวํ วุตฺตํ, นนุ ตีหิ ธมฺมสทฺเทหิ วุจฺจมาโน สภาวธารณาทิอตฺเถน อภินฺโน เอว โส อตฺโถติ? น, ชาติอาทิเภเทน เภทสพฺภาวโตฯ เภทกา หิ ชาติอาทโยฯ มาสปทตฺถตายาติ มาส-สทฺทาภิเธยฺยภาเวนฯ ตพฺพจนียภินฺนตฺถานนฺติ เตหิ กาลสทฺทาทีหิ วตฺตพฺพานํ วิสิฏฺฐตฺถานํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘ยถา กาลสทฺทาทิอภิเธยฺยานํ กาลาทิอตฺถานํ ภินฺนสภาวานมฺปิ มาส-สทฺทาภิเธยฺยภาเวน อเภโท, เอวํ ชาติอาทิเภเทน ภินฺนานมฺปิ เตสํ ติณฺณํ ทฺวินฺนญฺจ อตฺถานํ ธมฺม-สทฺทาภิเธยฺยภาเวน นตฺถิ เภโท’’ติฯ วินิ…เป.… มานาติ ธมฺม-สทฺทสฺส รูปาเภเทปิ เภทการณมาหฯ ภินฺนชาติยตฺถวจนียตาย หิ ตสฺเสวตฺถเภโทติฯ

สาเธตุนฺติ โพเธตุํฯ โหตุ อสมฺพนฺโธ, กา โน หานีติ กทาจิ วเทยฺยาติ อาสงฺกาย อาห ‘‘ปุพฺพา…เป.… นาม โหนฺตี’’ติฯ โส จาติ สภาวธารณปจฺจยธริยมานตาสงฺขาโต อตฺโถ น สกฺกา วตฺตุนฺติ ยถาวุตฺตสฺส อภาวสฺส อเปกฺขาวุตฺติตาย วุตฺตํฯ น หิ อเปกฺขาวุตฺติโน อนฺตเรน อเปกฺขิตพฺพํ ลภนฺติฯ สติปิ สภาวธารณาทิอตฺถสามญฺเญ กุสลชาติอาทิวิสิฏฺฐสฺเสว ตสฺส อิธ อธิปฺเปตตฺตา เอกตฺถตา น อนุญฺญาตาติ วุตฺตํ, วจนสิเลสวเสน วาฯ อถ วาติอาทินา ติณฺณํ ธมฺมสทฺทานํ อภาวตฺตํ อสมฺปฏิจฺฉนฺโต นานตฺถตาภาวโทสํ ปริหรติฯ

ญาปกเหตุภาวโต อุปปตฺติ อิธ การณนฺติ วุตฺตาติ อาห ‘‘การณํ นาม ยุตฺตี’’ติฯ ปุนรุตฺตีติอาทินา นนุ ‘‘กุสลาทีนมฺปิ เอกตฺตํ อาปชฺชตี’’ติ วุตฺตตฺตา เอกตฺตาปตฺติปิ วตฺตพฺพาติ ? สจฺจํ วตฺตพฺพา, สา ปน อภาวาปตฺติยํ เอว อนฺโตคธา นานตฺตาภาวโจทนาสามญฺเญนฯ เภทาเภทนิพนฺธนตฺตา วิเสสนวิเสสิตพฺพภาวสฺส โส อจฺจนฺตมภินฺเนสุ นิยเมน นตฺถีติ วิเสสนวิเสสิตพฺพาภาเวน อจฺจนฺตาเภทํ ทสฺเสติ, น ปน อจฺจนฺตํ อภินฺเนสุเยว วิเสสนวิเสสิตพฺพาภาวํฯ อถ วา อจฺจนฺตํ อภินฺเนสุ อวิวฏสทฺทตฺถวิวรณตฺถํ ปวตฺตาฯ กสฺมา? วิเสสนวิเสสิตพฺพาภาวโตติ เอวํ โยชนา กาตพฺพาฯ อมิตฺตํ อภิภวิตุํ สกฺกุณาตีติ สกฺโก, อินฺทตีติ อินฺโท, ปุริเม ททาตีติ ปุรินฺทโทติ เอวํ กิริยาคุณาทิปริคฺคหวิเสเสนฯ

เภทาเภทวนฺเตสูติ วิเสสสามญฺญวนฺเตสุฯ นีล-สทฺโท หิ อุปฺปลสทฺทสมาโยโค รตฺตุปฺปลเสตุปฺปลาทิอุปฺปลชาติสามญฺญโต วินิวตฺเตตฺวา นีลคุณยุตฺตเมว อุปฺปลชาติวิเสสํ โชเตติฯ อุปฺปล-สทฺโทปิ นีล-สทฺทสมายุตฺโต ภมรงฺคารโกกิลาทิคตนีลคุณสามญฺญโต อวจฺฉินฺทิตฺวา อุปฺปลวตฺถุคตเมว นีลคุณํ ปกาเสตีติ วิเสสตฺถสามญฺญตฺถยุตฺตตา ปททฺวยสฺส ทฏฺฐพฺพาฯ อิมินา นเยน อิตรตฺราปิ เภทาเภทวนฺตตา โยเชตพฺพาฯ ตาย ตาย อนุมติยาติ เตน เตน สงฺเกเตนฯ

เต เต โวหาราติ อจฺจนฺตํ อภินฺเน อตฺเถ ปริยายภาเวน อจฺจนฺตํ ภินฺเน ยถาสกํ อตฺถวิวรณภาเวน เภทาเภทวนฺเต วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน ตา ตา สมญฺญา ปญฺญตฺติโย สิทฺธาติ อตฺโถ สมาเนติ เอกสฺมิํฯ กุสลาทิภาวนฺติ กุจฺฉิตสลนาทิภาวํฯ อภิธานตฺโถปิ หิ อนวชฺชสุขวิปากาทิอภิเธยฺยตฺโถ วิย สภาวธารณาทิสามญฺญตฺถํ วิเสเสตีติฯ

เอตฺถาห ‘‘กิํ ปน การณํ ติกา เอว ปฐมํ วุตฺตา, น ทุกา, ติเกสุปิ กุสลตฺติโกว, น อญฺโญ’’ติ? วุจฺจเต – สุขคฺคหณโต อปฺปเภทโต จ ติกา เอว ปฐมํ วุตฺตาฯ ยสฺมา ติเกหิ โพธิเต กุสลาทิเภเท ตพฺพิภาคภินฺนา เหตุอาทโย วุจฺจมานา สุวิญฺเญยฺยา โหนฺติฯ ตถา หิ ‘‘ตโย กุสลเหตู’’ติอาทินา กุสลาทิมุเขน เหตุอาทโย วิภตฺตา, กติปยเภทา จ ติกา ทฺวาวีสติปริมาณตฺตาฯ

เตสุ ปน สพฺพสงฺคหอสงฺกรอาทิกลฺยาณภาเวน ปฐมํ กุสลตฺติกํ วุตฺตํฯ นิรวเสสา หิ รูปารูปธมฺมา กุสลตฺติเกน สงฺคหิตา, น ตถา เวทนาตฺติกาทีหิฯ นนุ วิปากตฺติกาทีหิปิ นิรวเสสา ธมฺมา สงฺคหิตาติ? สจฺจเมตํ, เตสุ ปน อนวชฺชสาวชฺชธมฺมา น อสงฺกรโต วุตฺตา ยถา กุสลตฺติเกฯ นนุ จ สํกิลิฏฺฐสํกิเลสิกตฺติกาทีสุปิ เต อสงฺกรโต วุตฺตาติ? เอวเมตํ, เต ปน อกลฺยาณภูเต ปาปธมฺเม อาทิํ กตฺวา วุตฺตา, น เอวมยํฯ อยํ ปน กลฺยาณภูเต ปุชฺชภวปรินิพฺพุตินิปฺผาทเก ปุญฺญธมฺเม อาทิํ กตฺวา วุตฺโตฯ อิติ ภควา สณฺหสุขุมํ รูปารูปเทสนํ อารภนฺโต สพฺพสงฺคหอสงฺกรอาทิกลฺยาณคุณโยคโต ปฐมํ กุสลตฺติกํ เทเสติ, กิญฺจ ตทญฺญตฺติกานํ สุขคฺคหณโตฯ ตถา หิ กุสลตฺติกมุเขน ‘‘กามาวจรกุสลโต จตฺตาโร โสมนสฺสสหคตจิตฺตุปฺปาทา’’ติอาทินา เวทนาตฺติกาทโย วิภตฺตาติฯ

กุสลตฺติเกปิ จ ปธานปาสํสอุภยหิตภาวโต กุสลา ธมฺมา ปฐมํ วุตฺตาฯ กุสลา หิ ธมฺมา สุขวิปากตฺตา สพฺพสงฺขตธมฺมานํ อุตฺตมา อวชฺชวิธมนโต วิญฺญุปฺปสตฺถา อิธโลกปรโลเกสุ อตฺถาวหา นิสฺสรณาวหา จ, ตสฺมา ปธานาทิภาเวน ปฐมํ วุตฺตา, ตปฺปฏิปกฺขตฺตา ตทนนฺตรํ อกุสลา, ตทุภยวิปรีตสภาวา ตทนนฺตรํ อพฺยากตา วุตฺตาฯ กุสลวเสน วา อสฺสาโท, อกุสลวเสน อาทีนโว, อพฺยากตธมฺเมสุ นิพฺพานวเสน นิสฺสรณนฺติ อิมินา อสฺสาทาทิกฺกเมน, กุสเลสุ ปติฏฺฐาย ปณฺฑิตา อกุสเล ปชหนฺตา อพฺยากตธมฺมภูตมคฺคผลํ นิพฺพานญฺจ สจฺฉิกโรนฺตีติ อิมินา วา ปฏิปตฺติกฺกเมน อยมนุปุพฺพี ฐปิตาติ เวทิตพฺพาฯ

กสฺมา ปเนตฺถ เสกฺขตฺติกาทีสุ วิย สรูปโต ปุริมปททฺวยปฏิกฺเขปวเสน ตติยปทํ น วุตฺตํ ‘‘เนวกุสลา นากุสลา’’ติ? วิเสสทีปนตฺถํฯ ยถา หิ เสกฺขาเสกฺขสภาเวสุ ธมฺเมสุ โกจิปิ ธมฺโม ตทุภยสภาเวน เกนจิปิ ปริยาเยน กทาจิ อพฺยากรณีโย นาม นตฺถีติ เสกฺขตฺติเก ปททฺวยปฏิกฺเขปวเสน ‘‘เนวเสกฺขา นาเสกฺขา’’ตฺเวว วุตฺตํ, น เอวํ อิธฯ อิธ ปน กุสลสภาวา เอว ธมฺมา อคฺคผลุปฺปตฺติยา ตถา น พฺยากรณียา โหนฺตีติ อิมสฺส วิเสสสฺส ทีปนตฺถํ ‘‘อพฺยากตา’’ติ วุตฺตํฯ วจนมตฺเต เอว วา อิทํ นานากรณํ ‘‘อพฺยากตา เนวกุสลา นากุสลา’’ติ พฺยากต-สทฺเทน กุสลากุสลานํ โพธิตตฺตาติฯ

เอตฺถ จ อกุสเลสุ ตณฺหาย สพฺพากุสเลหิ, เตภูมกกุสลากุสเลหิ วา สมุทยสจฺจํ, ตํตํอวสิฏฺฐเตภูมกธมฺเมหิ ทุกฺขสจฺจํ, โลกุตฺตรกุสเลน มคฺคสจฺจํ, อวสิฏฺฐอพฺยากตวิเสเสน นิโรธสจฺจํ ทสฺสิตํ โหติฯ ตตฺถ สมุทเยน อสฺสาโท, ทุกฺเขน อาทีนโว, มคฺคนิโรเธหิ นิสฺสรณํฯ กิญฺจาปิ นามรูปปริจฺเฉทภาวโต สภาวธมฺมนิทฺธารณปธานา อภิธมฺมกถา, เตสํ ปน กุสลาทิวิเสเส นิทฺธาริเต ตสฺส อุปสมฺปาเทตพฺพตาทิปิ อตฺถโต วุตฺตเมว โหติฯ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทาย ‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา’’ติ (ธ. ป. 183; ที. นิ. 2.90) เอวมาทิวจนโต หิ กุสลาทีนํ อุปสมฺปาทนาทิทสฺสนปรํ ภควโต สาสนํ, ตสฺมา กุสลานํ อุปสมฺปาทนํ อกุสลานํ ปหานญฺจ อุปาโย, อพฺยากตวิเสสสฺส สจฺฉิกิริยา ผลํ, กุสลาทีนํ อุปสมฺปาทนาทิอตฺถา เทสนา อาณตฺตีติ อยํ เทสนาหาโร

อาโรคฺยฏฺเฐน อนวชฺชฏฺเฐน โกสลฺยสมฺภูตฏฺเฐน จ กุสลา, ตปฺปฏิปกฺขโต อกุสลา, ตทุภยวิปรีตโต อพฺยากตา, สภาวธารณาทิอตฺเถน ธมฺมาติ อนุปทวิจินนํ วิจโย หาโร

ปุชฺชภวผลปรินิพฺพุตินิปฺผตฺติ กุสเลหีติ ยุชฺชติ สุขวิปากตฺตา, อปายทุกฺขสํสารทุกฺขุปฺปตฺติ อกุสเลหีติ ยุชฺชติ อนิฏฺฐผลตฺตา, ตทุภยผลานํ อนุปฺปตฺติ อพฺยากเตหีติ ยุชฺชติ อวิปากธมฺมตฺตาติ อยํ ยุตฺติ หาโร

กุสลา ธมฺมา สุขวิปากสฺส ปทฏฺฐานํ, อกุสลา ทุกฺขวิปากสฺส, อพฺยากตา กุสลากุสลาพฺยากตธมฺมานนฺติ อยํ ปทฏฺฐาโน หาโร

กุสลคฺคหเณน เย อนวชฺชสุขวิปากา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา วิปากธมฺมธมฺมา อนุปาทินฺนุปาทานิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา…เป.… อรณา ธมฺมา, เต โพธิตา ภวนฺติ กุสลลกฺขเณน เอกลกฺขณตฺตาฯ ตถา อกุสลคฺคหเณน เย สาวชฺชทุกฺขวิปากา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา วิปากธมฺมธมฺมา อนุปาทินฺนุปาทานิยา สํกิลิฏฺฐสํกิเลสิกา…เป.… สรณา ธมฺมา, เต โพธิตา ภวนฺติ อกุสลลกฺขเณน เอกลกฺขณตฺตาฯ ตถา อพฺยากตคฺคหเณน เย อวิปาการหา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา วิปากา ธมฺมา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา อุปาทินฺนุปาทานิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา…เป.… อรณา ธมฺมา, เต โพธิตา ภวนฺติ อพฺยากตลกฺขเณน เอกลกฺขณตฺตาติ อยํ ลกฺขโณ หาโร

‘‘กุจฺฉิเต ปาปธมฺเม สลยนฺตี’’ติอาทินา นิรุตฺติ เวทิตพฺพา, กุสลาทิมุเขน รูปารูปธมฺเม ปริคฺคเหตฺวา วิสุทฺธิปรมฺปราย ‘‘กถํ นุ โข สตฺตา อนุปาทิเสสนิพฺพานภาคิโน ภเวยฺยุ’’นฺติ อยเมตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย, นิทานํ อสาธารณโต กุสลาทิเภเทน พุชฺฌนกสตฺตาฯ สาธารณโต ปน ปากฏเมวฯ ปฐมํ กุสลตฺติกสฺส เทสนา วิจาริตาเยวาติ อยํ จตุพฺยูโห หาโร

กุสลคฺคหเณน กลฺยาณมิตฺตปริคฺคโห โยนิโสมนสิการปริคฺคโห จฯ ตตฺถ ปฐเมน สกลํ พฺรหฺมจริยมาวตฺตติ, ทุติเยน จ โยนิโสมนสิการมูลกา ธมฺมาฯ อกุสลคฺคหเณน วุตฺตวิปริยาเยน โยเชตพฺพํฯ อพฺยากตคฺคหเณน ปน สกลสํกิเลสโวทานปกฺโข ยถารหมาวตฺตตีติ อยํ อาวตฺโต หาโร

ตตฺถ กุสลา ภูมิโต จตุธา วิภตฺตา, สมฺปยุตฺตปวตฺติอาการาทิโต ปน อเนกธาฯ อกุสลา ภูมิโต เอกธา วิภตฺตา, สมฺปยุตฺตาทิโต อเนกธาฯ อพฺยากตา ปน วิปากกิริยรูปนิพฺพานวเสน จตุธา ภูมิสมฺปยุตฺตาทิโต อเนกธา จ วิภตฺตาติ อยํ วิภตฺติ หาโร

กุสลา ธมฺมา อกุสลานํ ตทงฺคาทิปฺปหานาย วีติกฺกมาทิปฺปหานาย จ สํวตฺตนฺติ, อกุสลา ธมฺมา กุสลานํ อนุปสมฺปชฺชนาย, อพฺยากเตสุ อสงฺขตธาตุ สพฺพสงฺขตนิสฺสรณายาติ อยํ ปริวตฺโต หาโร

กุสลา อนวชฺชา ปุญฺญานีติ ปริยายวจนํ, อกุสลา สาวชฺชา อปุญฺญานีติ ปริยาย วจนํ, อพฺยากตา อวิปาการหา เนวอาจยคามี นอปจยคามีโนติ ปริยายวจนนฺติ อยํ เววจโน หาโร

กุสลาทโย ‘‘ยสฺมิํ สมเย’’ติอาทินา ปภวภูมิเววจนปญฺญตฺติวเสน ยถาสมฺภวํ ปริญฺญาทิปญฺญตฺติวเสน จ ปญฺญตฺตาติ อยํ ปญฺญตฺติ หาโร

อกุสลานํ กุจฺฉิตานํ ปาปธมฺมานํ สลนํ กุสานํ วิย กุสานํ วา ราคาทีนํ ลวนํ เอวํธมฺมตาติ อยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทมุเขน อวตรณํ, ตถา กุเสน ลาตพฺพา โกสลฺลสมฺภูตา จาติ ปจฺจยปฏิพทฺธวุตฺติตาย ปฏิจฺจสมุปฺปาท…เป.… อวตรณํ, ปจฺจยปฏิพทฺธวุตฺติตาย วา อาทิอนฺตวนฺตา อนิจฺจนฺติกา จาติ อนิจฺจตามุเขน อวตรณํ, อนิจฺจตา เอว อุทยพฺพยปฏิปีฬิตตาย ทุกฺขาติ ทุกฺขตามุเขน อวตรณํ, นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเฐน ธมฺมาติ อพฺยาปารโต สุญฺญตามุเขน อวตรณํ, เอวํ กุสลาติ จตฺตาโร ขนฺธา ทฺวายตนานิ ทฺเว ธาตุโยติอาทินา ขนฺธายตนธาตาทิมุเขนปิ อวตรณํ เวทิตพฺพํฯ อิมินา นเยน อกุสลาพฺยากเตสุปิ อวตรณํ ทสฺเสตพฺพนฺติ อยํ อวตรโณ หาโร

กุสลาติ อารมฺโภ, ธมฺมาติ ปทสุทฺธิ, โน อารมฺภสุทฺธิฯ ตถา อกุสลา ธมฺมา อพฺยากตาติ, ธมฺมาติ ปน ปทสุทฺธิ อารมฺภสุทฺธิ จาติ อยํ โสธโน หาโร

ธมฺมาติ สามญฺญโต อธิฏฺฐานํ, ตํ อวิกปฺเปตฺวา วิเสสวจนํ กุสลากุสลาพฺยากตาติฯ ตถา กุสลา ธมฺมาติ สามญฺญโต อธิฏฺฐานํ, ตํ อวิกปฺเปตฺวา กามาวจรํ โสมนสฺสสหคตนฺติอาทิ วิเสสวจนํฯ อกุสลา ธมฺมาติอาทีสุปิ เอเสว นโยติ อยํ อธิฏฺฐาโน หาโร

กุสลานํ ธมฺมานํ นวโม ขโณ จตฺตาริ จ สมฺปตฺติจกฺกานิ โยนิโสมนสิกาโร เอว วา เหตุ, วุตฺตวิปริยาเยน อกุสลานํ ธมฺมานํ เหตุ, กุสลากุสลา ธมฺมา ยถาสมฺภวํ อพฺยากตานํ ธมฺมานํ เหตูติ อยํ ปริกฺขาโร หาโร

กุสลาติ ปริญฺเญยฺยคฺคหณญฺเจว ภาเวตพฺพคฺคหณญฺจฯ อกุสลาติ ปริญฺเญยฺยคฺคหณญฺเจว ปหาตพฺพคฺคหณญฺจฯ อพฺยากตาติ ปริญฺเญยฺยคฺคหณญฺเจว สจฺฉิกาตพฺพคฺคหณญฺจฯ ธมฺมาติ ปริญฺญาทีนํ ปวตฺตนาการคฺคหณํฯ เตน ปริญฺเญยฺยปฺปหานภาวนาสจฺฉิกรณานิ ทีปิตานีติ ตทงฺคาทิวีติกฺกมาทิปฺปหานานิ โลกิยโลกุตฺตรา จ ภาวนา ทสฺสิตาติ อยํ สมาโรปโน หาโร

กามญฺเจตํ อวิเสสโต สภาวธมฺมกถนํ, วิเสสวนฺโต ปน ธมฺมา วิเสสโต นิทฺธาริตาฯ ตถา หิ จิตฺเตเนว สมโย นิยมิโต, ตสฺมา กุสลคฺคหเณน วิเสสโต สาธิฏฺฐาโน สมโถ วิปสฺสนา จ ทสฺสิตาติฯ ตถา ตปฺปฏิปกฺขโต อกุสลคฺคหเณน สาธิฏฺฐานา ตณฺหา อวิชฺชา จ , อพฺยากตคฺคหเณน สปริวารา เจโตวิมุตฺติ ปญฺญาวิมุตฺติ จาติ อยํ นนฺทิยาวตฺตสฺส นยสฺส ภูมิ

ตถา กุสลคฺคหเณน มูลภาววิเสสโต ตีณิ กุสลมูลานิ, เตสุ จ อโทเสน สีลกฺขนฺโธ, อโลเภน สมาธิกฺขนฺโธ, อโมเหน ปญฺญากฺขนฺโธ นียติฯ ตถา อกุสลคฺคหเณน ตีณิ อกุสลมูลานิ, เตสุ จ โลเภน ตเทกฏฺฐา อกุสลา ธมฺมาฯ ตถา โทสโมเหหิ ตํตเทกฏฺฐาฯ อพฺยากตคฺคหเณน อปฺปณิหิตานิมิตฺตสุญฺญตา นียนฺตีติ อยํ ติปุกฺขลสฺส นยสฺส ภูมิ

ตถา กุสลคฺคหเณน ยโต โกสลฺลโต สมฺภูตา กุสลา, ตํ ปญฺญินฺทฺริยํฯ ตํสหชาตา ตทุปนิสฺสยา จ สทฺทหนุสฺสหนาปิลาปาวิกฺเขปา สทฺธินฺทฺริยาทีนิฯ เตหิ จ สพฺเพ สทฺธมฺมา โพธิตา ภวนฺติฯ อกุสลคฺคหเณน อโกสลฺลปฏิจฺฉาทิตาทีนเวสุ กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ สุภสุขนิจฺจอตฺตาภินิเวสภูตา จตฺตาโร วิปลฺลาสาฯ อพฺยากตคฺคหเณน ยถาวุตฺตอินฺทฺริยปจฺจยานิ ยถาวุตฺตวิปลฺลาสปฺปหานภูตานิ จ จตฺตาริ สามญฺญผลานิ โพธิตานีติ อยํ สีหวิกฺกีฬิตสฺส นยสฺส ภูมีติ อิเม ตโย อตฺถนยาฯ

เตหิ จ สิทฺเธหิ ทฺเว กมฺมนยาปิ สิทฺธา โหนฺตีติฯ อยํ ติโก สพฺพธมฺมสงฺคหิตสพฺพภาคิโย เวทิตพฺโพติ อิทํ สาสนปฏฺฐานํ

อยํ ตาว เนตฺตินเยน กุสลตฺติกวณฺณนาฯ

เอวํ เวทนาตฺติกาทีสุปิ ยถาสมฺภวํ จตุสจฺจนิทฺธารณาทิวิธินา โสฬส หารา ปญฺจ นยา นิทฺทิสิตพฺพา, อติวิตฺถารภเยน ปน น วิตฺถารยามฯ สกฺกา หิ อิมินา นเยน เตสุ เตสุ ติกทุเกสุ ตํตํหารนยโยชนานุรูปธมฺมนิทฺธารณวเสน เต เต หารนยา วิญฺญุนา นิทฺทิสิตุนฺติฯ

[2] ตญฺจ สุขินฺทฺริยํ สุขเวทนา เอว โหติ สามญฺญสฺส เภทปริยาทานโต, เภทสฺส จ สามญฺญปริจฺจาคโตติ อธิปฺปาโยฯ ยสฺมา ปน วิเสสสามญฺญานิ อวยวสมุทายา วิย อญฺญมญฺญโต ภินฺนานิ, ตสฺมา ‘‘น ปน…เป.… สมานตฺถตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ อิทานิ ตเมว เนสํ ภินฺนตตฺวํ ‘‘อยญฺหี’’ติอาทินา วิวรติฯ นฺติ สุขเหตูนํ การณํฯ เตน สุขสฺส การณํ สุขเหตุ, สุขสฺส การณการณํ สุขมูลนฺติ ทสฺเสติฯ สุขเหตูนนฺติ เอตฺถ เหตุ-สทฺเทน การณภาวสามญฺญโต เหตุปจฺจยา สงฺคหิตาติ อาห ‘‘ปุญฺญปสฺสทฺธิอาทีน’’นฺติฯ เอตฺถ จ สุขมูลสุขเหตูสุ ผลูปจาเรน, สุขารมฺมณสุขปจฺจยฏฺฐาเนสุ สุขสหจริยาย, อพฺยาปชฺชนิพฺพาเนสุ ทุกฺขาปคมภาเวน สุขปริยาโย วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ อิฏฺฐาสูติ สุขุเปกฺขานํ วิปริณามาญฺญาณสงฺขารทุกฺขตาย อนิฏฺฐภาโวปิ อตฺถีติ วิเสเสติฯ อุเปกฺขเมว วา อเปกฺขิตฺวา วิเสสนํ กตํฯ สา หิ อกุสลวิปากภูตา อนิฏฺฐาปิ อตฺถีติฯ เอวมาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘โสวคฺคิกํ สุขวิปาก’’นฺติ (ที. นิ. 1.163) เอวมาทิํ สงฺคณฺหาติฯ อิฏฺฐปริยาโย หิ เอตฺถ สุข-สทฺโทติฯ

สงฺขารทุกฺขาทีสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ฐิติสุขํ วิปริณามทุกฺขํ, อกุสลํ กายกมฺมํ ทุกฺขุทฺรยํ ทุกฺขวิปาก’’นฺติอาทิเก สงฺคณฺหาติฯ ยถากฺกมํ สุขเวทนา ทุกฺขอนิฏฺฐปริยาโย หิ เอตฺถ ทุกฺข-สทฺโทติฯ ทุกฺขเวทนาทุกฺขวตฺถุอาทีสุ ทุกฺขสทฺทปฺปวตฺติ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพาฯ วิปากาวิปากเภทาย สพฺพายปิ สุขเวทนาย วเสน ลกฺขณสฺส วุตฺตตฺตา ตทุภยานุกูลมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘สภาวโต’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิปากา สภาวโต อิฏฺฐสฺส อนุภวนลกฺขณาฯ อิตรา สภาวโต สงฺกปฺปโต จ อิฏฺฐสฺส อิฏฺฐาการสฺส วา อนุภวนลกฺขณาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อสมานปจฺจเยหิ เอกชฺฌํ อุปฺปตฺติโต สมานปจฺจเยหิ เอกชฺฌํ อุปฺปตฺติ สาติสยาติ อุกฺกํสคติวิชานนวเสน ‘‘สมานปจฺจเยหิ สหุปฺปตฺติกาติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา อุปฺปชฺชนํ อุปฺปาโท, อุปฺปชฺชติ เอตสฺมาติ อุปฺปาโทติ ทุวิโธปิ อุปฺปาโท เอกุปฺปาทาติ เอตฺถ เอกเสสนเยน สงฺคหิโตติ อิมินา อธิปฺปาเยน ‘‘สมา…เป.… อตฺโถ’’ติ วุตฺตํ สิยาฯ เตน ตานิ เอกวตฺถุกานีติ เอตสฺส จ ‘‘กปฺเปนฺตสฺสา’’ติอาทินา สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ ปุริมวิกปฺเป เอกํ วตฺถุ นิสฺสโย เอเตสนฺติ โยชนา, น เอกํเยว วตฺถูติฯ เอเกกภูตสฺส ภูตตฺตยนิสฺสิตตฺตา จตุภูตนิสฺสิตตฺตา จ อุปาทารูปานํฯ ทุติยวิกปฺเป ปน เอกํเยว วตฺถุ เอเตสุ นิสฺสิตนฺติ โยชนาฯ นิสฺสยนิสฺสิตตาสงฺขาตอุปกาโรปกตฺตพฺพภาวทีปนํ เอกวตฺถุกวจนนฺติ ทุติยวิกปฺเป มหาภูตวเสน โยชนา กตาฯ อิตรถา เอกํ วตฺถุ เอเตสูติ สมาสตฺถภาเวน อุปาทารูปานมฺปิ ปริคฺคโห วตฺตพฺโพ สิยาฯ ปญฺจวิญฺญาณสมฺปฏิจฺฉนานนฺติ อิทํ นิทสฺสนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ กิริยมโนธาตุจกฺขุวิญฺญาณาทโยปิ หิ เอการมฺมณาภินฺนวตฺถุกา จาติ ปากโฏยมตฺโถติฯ สนฺตีรณาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน โวฏฺฐพฺพนชวนตทารมฺมณานิ สงฺคยฺหนฺติ, เอตานิ จ สมฺปฏิจฺฉนาทีนิ จุติอาสนฺนานิ อิธาธิปฺเปตานีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตานิ หิ ตทุทฺธํ กมฺมชรูปสฺส อนุปฺปตฺติโต เอกสฺมิํเยว หทยวตฺถุสฺมิํ วตฺตนฺติ, อิตรานิ ปน ปุริมปุริมจิตฺตกฺขณุปฺปนฺเน หทยวตฺถุสฺมิํ อุตฺตรุตฺตรานิ ปวตฺตนฺตีติฯ ฉสุ วา วตฺถูสุ เอกํ หทยวตฺถุเยว วตฺถุ เอเตสนฺติ เอวํ ปน อตฺเถ สติ จุติอาสนฺนโต อิตเรสํ สมฺปฏิจฺฉนาทีนํ คหณํ สิยาติ ญาตพฺพํฯ

เอตฺถาห – ‘‘กสฺมา ปเนตฺถ กุสลตฺติกานนฺตรํ เวทนาตฺติโกว วุตฺโต’’ติ? กิสฺมิํ ปน วุจฺจมาเน อยมนุโยโค น สิยา, อปิจ อวยวานํ อเนกเภทตาทสฺสนตฺถา ติกนฺตรเทสนาฯ สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ กุสลตฺติเกน สพฺพธมฺมานํ ติธา วิภาคํ ทสฺเสตฺวา ปุน ตทวยวานํ กุสลาทีนมฺปิ อเนกเภทภินฺนตํ ทสฺเสนฺเตน เตสํ เวทนาสมฺปโยควิภาควิภาวนตฺถํ ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ กุสลา หิ ธมฺมา สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาฯ อกุสลา ธมฺมา สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, ตถา อพฺยากตา สมฺปโยคารหาติฯ

เอวํ กุสลาทิธมฺมานํ ปจฺเจกํ เวทนาเภเทน วิภาคทสฺสนตฺถํ กุสลตฺติกานนฺตรํ เวทนาตฺติกํ วตฺวา อิทานิ สุขสมฺปยุตฺตาทีนํ ปจฺเจกํ วิปากาทิเภทภินฺนตํ ทสฺเสตุํ เวทนาตฺติกานนฺตรํ วิปากตฺติโก วุตฺโตฯ สุขสมฺปยุตฺตา หิ ธมฺมา สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมาฯ ตถา อทุกฺขมสุขสมฺปยุตฺตา, ทุกฺขสมฺปยุตฺตา ปน สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมาติ อิมินา นเยน อวเสสตฺติกานํ ทุกานญฺจ ตสฺส ตสฺส อนนฺตรวจเน ปโยชนํ วิภาเวตพฺพํฯ

[3] วิปากนิรุตฺติญฺจ ลภนฺตีติ เตสุ วิปากสทฺทสฺส นิรุฬฺหตํ ทสฺเสติฯ สุกฺกกณฺหาทีติ อาทิ-สทฺเทน อกณฺหอสุกฺกผสฺสาทิภาโว ปริคฺคหิโตฯ สติ ปน ปาก-สทฺทสฺส ผลปริยายภาเว รูปํ วิย น นิหีโน ปกฺกํ วิย วิสิฏฺโฐ ปาโกติ วิปาโกติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ สพฺยาปารตาติ สอุสฺสาหตาฯ สนฺตาเน สพฺยาปารตาติ เอเตน จิตฺตปฺปโยคสงฺขาเตน กิริยาภาเวน วิปากธมฺมานํ สนฺตานวิเสสมาห ‘‘ยโต ยสฺมิํ จิตฺตุปฺปาเท กุสลากุสลา เจตนา, ตํสนฺตาเน เอว ตสฺสา วิปากุปฺปตฺตี’’ติฯ เอตฺถ จ ‘‘สพฺยาปารตา’’ติ เอเตน อาวชฺชนทฺวยํ วิปากญฺจ นิวตฺเตติ, ‘‘อนุปจฺฉินฺนาวิชฺชาตณฺหามาเน’’ติ อิมินา อวสิฏฺฐํ กิริยํ นิวตฺเตติฯ อุภเยนปิ อนุสยสหายสอุสฺสาหตาลกฺขณา วิปากธมฺมธมฺมาติ ทสฺเสติฯ โลกุตฺตรกุสลานมฺปิ หิ อนุสยา อุปนิสฺสยา โหนฺติ, ยโต ‘‘กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ…เป.… ตสฺมิํ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทินา (วิภ. 342) อริยมคฺคเจตนาย อวิชฺชาอุปนิสฺสยตา ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺเค ปกาสิตาฯ นิรุสฺสาหสนฺตภาวลกฺขณา วิปากา, อุภยวิปรีตลกฺขณา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมาติฯ

อภิญฺญาทิกุสลานนฺติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อโหสิ กมฺมํ นาโหสิ กมฺมวิปาโก’’ติ (ปฏิ. ม. 1.234) อิมินา ติเกน สงฺคหิตํ คติอุปธิกาลปโยคาภาเวน อวิปากํ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ อุปปชฺชเวทนียญฺจ สงฺคณฺหาติฯ อปราปริยเวทนียํ ปน สํสารปฺปวตฺติยํ อโหสิกมฺมาทิภาวํ น ภชติฯ ภาวนาย ปหาตพฺพาทีติ อาทิ-สทฺเทน ทสฺสเนน ปหาตพฺพํ สงฺคณฺหาติฯ

อุภยมฺปิ ‘‘วิปากานุปฺปาทเน’’ติ วจนโต คติอุปธิกาลปโยคาภาเวน อนุปฺปนฺนวิปากเมว อธิปฺเปตํ ภาวนาย ปหาตพฺพสฺสปิ ปวตฺติวิปากสฺส อนุชานนโตฯ เยสํ ปน ภาวนาย ปหาตพฺพา อวิปากา, เตสํ มเตน อาทิ-สทฺเทน ทสฺสเนน ปหาตพฺพสฺส อโหสิกมฺมนฺติ เอวํปการสฺเสว ปริคฺคโหติ เวทิตพฺพํฯ

[4] ‘‘กถมาทินฺนา’’ติ อยมฺปิ ปญฺโห ลพฺภติฯ ‘‘ผลภาเวนา’’ติ หิ อาทานปฺปการวจนํฯ เกสญฺจิ โคตฺรภุปจฺจเวกฺขณาทีนํ อุเปตกิริยภูตานํ ตํกตฺตุภูตานญฺจ อตฺถานํ อุเปตพฺพสมฺพนฺธภาวโต ตทภิธายิโนปิ สทฺทา สมฺพนฺธา เอวาติ ‘‘อุเปตสทฺทสมฺพนฺธินา’’ติ วุตฺตํฯ อุเปตนฺติ หิ อุเปตพฺพตฺเถ วุจฺจมาเน อวสฺสํ อุเปตกิริยา อุเปตา จ ญายตีติฯ ‘‘รูปธาตุยา โข ปน, คหปติ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยุปาทานา, เจตโส อธิฏฺฐานา อภินิเวสา อนุสยา’’ติอาทีสุ ‘‘อุปโย’’ติ ตณฺหาทิฏฺฐิโย อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘อุปย…เป.… ทิฏฺฐีหี’’ติฯ ยถาสมฺภวนฺติ ‘‘อารมฺมณกรณวเสนา’’ติอาทินา อฏฺฐกถายํ วุตฺตอตฺเถสุ โย โย สมฺภวติ โยเชตุํ, โส โสติ อตฺโถฯ น วจนานุปุพฺเพนาติ ‘‘กิํ ปน ตํ อุเปต’’นฺติอาทินา วุตฺตวจนานุปุพฺเพน น โยเชตพฺโพฯ สพฺพปจฺจยุปฺปนฺนานนฺติ สพฺพเตภูมกปจฺจยุปฺปนฺนานํฯ นาปชฺชติ สามญฺญโชตนาย วิเสเส อวฏฺฐานโต วิเสสตฺถินา จ วิเสโส อนุปยุชฺชตีติ ตํ ปน วิเสสํ วุตฺตปฺปการํ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘โพธเนยฺยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อุเปตํ ทีเปตีติ ยถา ‘‘ปาจริโย’’ติ เอตฺถ ปคโต อาจริโย ปาจริโยติ -สทฺโท ปคตํ ทีเปติ, เอวํ อุป-สทฺโท อุเปตํ ทีเปติ เอว, น เจตฺถ คตาทิอตฺถานํ เอกนฺเตน ปจฺจตฺตวจนโยโค อิจฺฉิโตติฯ อติสทฺโท วิยาติ จ อิทํ สสาธนกิริยาทีปนสามญฺเญน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปจฺจยภาเวนาติ เอเตน ปุริมนิพฺพตฺติํ วิเสเสติฯ เตน สหชาตสฺสปิ อุปาทานสฺส สงฺคโห กโต โหติฯ สหชาโตปิ หิ ธมฺโม ปจฺจยภูโต ปุริมนิปฺผนฺโน วิย โวหรียติ ยถา ‘‘เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ ตโย มหาภูตา’’ติ, ‘‘เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.53) จฯ ธาตุกถายํ ปกาสิตนฺติ ‘‘อุปปตฺติภโว ปญฺจหิ ขนฺเธหิ เอกาทสหายตเนหิ สตฺตรสหิ ธาตูหิ สงฺคหิโตฯ กติหิ อสงฺคหิโตฯ

น เกหิจิ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา อสงฺคหิโต’’ติ (ธาตุ. 67) เอวมาทิํ สนฺธายาหฯ ตสฺมา เอวาติ อุปาทินฺนสทฺทานเปกฺขตฺตา เอวฯ อวิเสเสตฺวาติ อุปาทินฺนานุปาทินฺนวิเสสํ อกตฺวาฯ อุปาทานานํ อารมฺมณภาวานติวตฺตนโต อุปาทาเนหิ อุปาทาตพฺพาติ วา อุปาทานิยา, อุปาทาตุํ วา อรหนฺตีติ อุปาทานิยา, อุปาทาเน นิยุตฺตาติ วา อุปาทานิยา ก-การสฺส -การํ กตฺวาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพติฯ

[5] วิพาธนํ ปีฬนํ กิลมนํ อุปตาโป ปริฬาโห อปฺปสฺสทฺธิภาโวฯ วิทูสิตา มลีนา จ ยโต เกจิ อกิเลสสภาวาปิ อนิฏฺฐผลา คารยฺหา จ ชาตาฯ

[6] ‘‘สีลมตฺตกํ, ปรํ วิย มตฺตายา’’ติอาทีสุ มตฺตา-สทฺทสฺส ปมาณวาจกตา ทฏฺฐพฺพาฯ มริยาทวาจโก วา มตฺตา-สทฺโทฯ วิจาโร เหตฺถ ฌานงฺเคสุ เหฏฺฐิมมริยาโท, น ปฐมชฺฌานอุปจารชฺฌาเนสุ วิย วิตกฺโกฯ สา ปน วิจารมริยาทตา วิตกฺกาภาเวน เอเตสํ ชาตาติ อวิตกฺกคฺคหณํ กตํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อวิตกฺกา หุตฺวา วิจารมริยาทฌานงฺเคสุ วิจารเหฏฺฐิมโกฏิกาติฯ อถ วา อีสทตฺโถ มตฺตา-สทฺโท ‘‘มตฺตาสุขปริจฺจาคา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 290) วิยฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – วิตกฺกรหิตา ภาวนาย อติสุขุมภูตวิจารตฺตา อีสํ วิจารา จ อวิตกฺกวิจารมตฺตาติฯ น หิ อิโต ปรํ วิจาโร อตฺถีติฯ ยทิ วิตกฺกวิเสสรหิตา วิจารมตฺตา, เอวํ สนฺเต อวิตกฺกวจนํ กิมตฺถิยนฺติ อาห ‘‘วิจารมตฺตวจเนนา’’ติอาทิฯ ยทิ วิจารมตฺตโต อญฺเญสมฺปิ อวิตกฺกานํ อตฺถิภาวโชตนตฺถํ อวิตกฺกวจนํ, อวิตกฺกา จ วิจารมตฺตา อวิจาราติ นิวตฺเตตพฺพา คเหตพฺพา จ, เอวํ สติ วิจารมตฺตา วิเสสนํ, อวิตกฺกา วิเสสิตพฺพาติ วิจารมตฺตาวิตกฺกาติ วตฺตพฺพนฺติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘วิเสสนวิเสสิตพฺพภาโว’’ติอาทิฯ ยถากามนฺติ วตฺตุอิจฺฉานุรูปํ ฯ เยน เยน หิ ปกาเรน ธมฺเมสุ นิวตฺเตตพฺพคเหตพฺพภาวา ลพฺภนฺติ, เตน เตน ปกาเรน วิเสสนวิเสสิตพฺพภาโว สมฺภวตีติฯ ปทานํ อนุกฺกโม ปทานุกฺกโม

อวิตกฺกา สวิตกฺกา จ สวิจารา อวิจารา จาติ อวิตกฺกาสวิจารา สวิตกฺกา อวิจาราติ โยเชตพฺพํฯ อุภเยกเทสทสฺสนมฺปิ อุภยทสฺสนนฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘ยทิ สวิตกฺกสวิจารา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อิตรมฺปิ ปกาเสตุนฺติ อิทํ ยถา สวิตกฺกสวิจาเรสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ วิตกฺโก อวิตกฺกสวิจารตาย ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺโต’’ติ วุตฺโต, เอวํ ยถาวุตฺตจิตฺตุปฺปาเทสุ วิจาโร ‘‘สวิตกฺกอวิจาโร’’ติ สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํฯ วิตกฺกาภาเวน เอเต วิจารมตฺตาติ อยมฺปิ อตฺโถ วิเสสนิวตฺติอตฺถํเยว มตฺตา-สทฺทํ คเหตฺวา วุตฺโตฯ วิจารมตฺตาติ หิ วิจารมตฺตวนฺโตติ วิญฺญายมานตฺตา ตทญฺญวิเสสวิรหสามญฺญโต นิวตฺเตตฺวา วิตกฺกวิเสสวิรหสงฺขาเต อวิตกฺก-สทฺโท สนฺนิธาปิโต วิเสเสติ ทุติยชฺฌานธมฺเมติฯ ยถาห ‘‘น วิจารโต’’ติอาทิฯ

[7] เวทยมานาติ อนุภวมานาฯ สุขากาเรติ อิฏฺฐากาเร, อิฏฺฐานุภวนากาเร วาฯ อุทาสินาติ นติอปนติรหิตาฯ สุขทุกฺขานํ อวิรุทฺธา เตสํ พฺยวธายิกาภาวโตฯ สุขทุกฺขานิ วิย หิ สุขทุกฺขานํ อนนฺตรํ ปวตฺตนโต พฺยวธายิกาภูตา น เตหิ วิรุชฺฌติ, น ปน สุขทุกฺขานิ อนนฺตราปวตฺติโตฯ ‘‘อุปปตฺติโต อิกฺขตีติ อุเปกฺขา’’ติ อยํ ปนตฺโถ อิธ อุเปกฺขา-สทฺทสฺส สพฺพุเปกฺขาปริยาทานโต น วุตฺโตฯ น หิ โลภสมฺปยุตฺตาทิอุเปกฺขา อุปปตฺติโต อิกฺขตีติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ปีติสหคตาเยว น สุขสหคตา, สุขสหคตาปิ น ปีติสหคตา เอวาติ ปีติสหคตา สุขสหคตา จ อญฺญมญฺญํ ภินฺนา, ตสฺมาฯ สติปิ สุขสหคตานํ เยภุยฺเยน ปีติสหคตภาเว เยน สุเขน สมนฺนาคตา สุขสหคตา เอว โหนฺติ, น ปีติสหคตา, ตํ สุขํ นิปฺปีติกสุขนฺติ อยํ วิเสโส อิมินา ติเกน ทสฺสิโตติ อิมมตฺถํ วิภาเวนฺโต ‘‘ปีติสหคตาติ วตฺวา’’ติอาทิมาหฯ

สิทฺโธติ สาวเสสํ นิรวเสสญฺจ สุขปีติโย สงฺคเหตฺวา ปวตฺเตหิ ปฐมทุติยปเทหิ โย ปีติสหคโต ธมฺมวิเสโส, ตํ สุขํ, โย จ สุขสหคโต ธมฺมวิเสโส, สา ปีตีติ สติปิ อญฺญมญฺญํ สํสฏฺฐภาเว ปทนฺตรสงฺคหิตภาวทีปนโตสิทฺโธ ญาโต วิทิโตติ อตฺโถฯ ‘‘จตุตฺถชฺฌานสุขํ อติปณีตสุขนฺติ โอฬาริกงฺคโต นีหริตฺวา ตสฺส ปณีตภาวํ ทสฺเสตุํ อยํ ติโก วุตฺโต’’ติ เกจิ วทนฺติ, ตเทตํ สพฺเพสํ สุขเวทนาสมฺปยุตฺตธมฺมานํ อิธ ‘‘สุขสหคตา’’ติ วุตฺตตฺตา วิจาเรตพฺพํฯ

ตถา หิ ‘‘สุขภูมิยํ กามาวจเร’’ติอาทินา (ธ. ส. 1283) ‘‘กามาวจรกุสลโต จตฺตาโร โสมนสฺสสหคตจิตฺตุปฺปาทา’’ติอาทินา (ธ. ส. 1598) จ นิทฺเทโส ปวตฺโตติฯ

[8] นิพฺพานารมฺมณตํ สนฺธายาห, น นิพฺพานปฏิวิชฺฌนํ, อิตรถา โคตฺรภุสฺส ทสฺสนภาวาปตฺติ อโจทนียา สิยาติ อธิปฺปาโยฯ นนุ จ ทิสฺวา กตฺตพฺพกิจฺจกรเณน โสตาปตฺติมคฺโคว ทสฺสนนฺติ อุกฺกํสคติวิชานเนน นิพฺพานสฺส ปฏิวิชฺฌนเมว ทสฺสนนฺติ โคตฺรภุสฺส ทสฺสนภาวาปตฺติ น โจเทตพฺพาวาติ? น, ทสฺสนสามญฺญสฺเสว สุยฺยมานตฺตา ทสฺสนกตฺตพฺพกิจฺจกรณานญฺจ เภเทน วุตฺตตฺตาฯ ตตฺถ ยทิปิ ‘‘ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.182) วิย อภินฺนกาลสฺสปิ ภินฺนกาลสฺส วิย เภโทปจารทสฺสนโต เภทวจนํ ยุตฺตํ, ทสฺสนวิเสเส ปน อธิปฺเปเต ทสฺสนสามญฺญวจนํ น กตฺตพฺพนฺติ ทสฺสนสามญฺญมตฺตํ คเหตฺวา โจทนา กตาติ ‘‘นิพฺพานารมฺมณตํ สนฺธายาหา’’ติ วุตฺตํฯ ทุติยตติยมคฺคานมฺปิ ธมฺมจกฺขุปริยายสพฺภาวโต ‘‘ภาวนาภาวํ อปฺปตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ภาวนา วฑฺฒนาฯ สา จ พหุลํ อุปฺปตฺติยา โหตีติ อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ นิพฺพตฺตเนนา’’ติฯ ตถา หิ สตีติ ‘‘อุภยปฏิกฺเขปวเสนา’’ติ ปทสฺส ทสฺสนภาวนาปฏิกฺเขปวเสนาติ อตฺเถ สติฯ นนุ โลกิยสมถวิปสฺสนาปิ ยถาพลํ กามจฺฉนฺทาทีนํ ปหายกา, ตตฺร กถมิทํ วุตฺตํ, น จ อญฺโญ ปหายโก อตฺถีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘อญฺเญหี’’ติอาทิฯ

[9] อปฺปหาตพฺพเหตุมตฺเตสูติ อปฺปหาตพฺพเหตุกมตฺเตสุฯ สพฺโพ กุสลาพฺยากตธมฺโม ยถาธิปฺเปตตฺโถฯ สมาโส น อุปปชฺชติ อสมตฺถภาวโตฯ เยสนฺติ เย ตติยราสิภาเวน วุตฺตา ธมฺมา, อตฺโถ เตสํฯ อุภินฺนนฺติ วิสุํ วิสุํ โยเชตพฺพตาย ทฺเว ปหาตพฺพเหตุสทฺทาติ กตฺวา วุตฺตํฯ เอตนฺติ ‘‘เนวทสฺสเนน นภาวนาย ปหาตพฺโพ เหตุ เอเตสํ อตฺถี’’ติ เอตํ วจนํฯ เตหิ ทสฺสนภาวนาปเทหิ ยุตฺเตน ปหาตพฺพเหตุกปเทนฯ เอวญฺจ กตฺวาติ เอวํ ทสฺสนภาวนาปเทหิ ปหาตพฺพเหตุกปทสฺส วิสุํ วิสุํ โยชนโตฯ เอวญฺหิ ปุริมปททฺวย…เป.… ทสฺสนเมตํ โหตีติฯ เอวนฺติ ทสฺสนภาวนาหิ นปหาตพฺโพ เหตุ เอเตสนฺติ เอวํ อตฺเถ สติฯ

‘‘เหตุ…เป.… สิยา’’ติ เอตสฺส ‘‘ปุริมสฺมิญฺหิ อตฺเถ’’ติอาทินา อเหตุกานํ อคฺคหิตภาวทสฺสนวเสน อตฺถํ วตฺวา อิทานิ ‘‘อถ วา’’ติอาทินา ทุติยสฺเสว อตฺถสฺส ยุตฺตภาวํ วิภาเวนฺโต ‘‘คเหตพฺพตฺถสฺเสวา’’ติอาทิมาหฯ โส หิ ‘‘เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ’’ติ วุตฺตตฺตา คเหตพฺพตฺโถฯ

[10] อญฺญถาติ อารมฺมณกรณมตฺเต อธิปฺเปเตฯ กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ ‘‘อารมฺมณํ กตฺวาติ เอเตน จตุกิจฺจสาธกํ อารมฺมณกรณํ วุจฺจตี’’ติ? สามญฺญโชตนาย วิเสเส อวฏฺฐานโต อริยมคฺคธมฺมานํเยว จ อปจยคามิภาวโตฯ ‘‘จตฺตาโร มคฺคา อปริยาปนฺนา อปจยคามิโน’’ติ (ธ. ส. 1021) หิ วุตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘อริยมคฺคานํ เอตํ อธิวจน’’นฺติฯ เอเตเนว วา วิเสสุปลกฺขณเหตุภูเตน วจเนน ยถาวุตฺโต อารมฺมณกรณวิเสโส วิญฺญายติฯ อุกฺกํสคติวิชานเนน วา อยมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปจฺจเวกฺขณาทีนนฺติ โวทานาทโย สงฺคณฺหาติฯ เหตุภาเวนาติ สมฺปาปกเหตุภาเวนฯ ญาปโก การโก สมฺปาปโกติ ติวิโธ หิ เหตุ, ตถา ญาเปตพฺพาทิภาเวน ผลํฯ ยถา นิรยาทิมนุสฺสภาวาทิคามิปฏิปทาภาวโต อกุสลโลกิยกุสลจิตฺตุปฺปาทา ‘‘อาจยคามิโน ธมฺมา’’ติ วุตฺตา, น มิจฺฉาทิฏฺฐิอาทิโลกิยสมฺมาทิฏฺฐิอาทิธมฺมา เอว, เอวํ นิพฺพานคามิปฏิปทาภาวโต โลกุตฺตรกุสลจิตฺตุปฺปาทา ‘‘อปจยคามิโน’’ติ ทฏฺฐพฺพา, น อริยมคฺคธมฺมา เอวาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุริมปจฺฉิมาน’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ อริยมคฺคสฺเสว นิพฺพานคามิปฏิปทาภาโว ปริพฺยตฺโตติ ตสฺเสว อปจยคามิภาโว ยุตฺโต, ตทนุวตฺตกตฺตา ปน เสสธมฺเม สงฺคเหตฺวา วุตฺตํฯ อปจเย ทุกฺขปริชานนาทินา สาติสยํ คมนํ เยสนฺเต อปจยคามิโนติ ‘‘มคฺคา เอว อปจยคามิโน’’ติ วุตฺตํฯ ปุริมปจฺฉิมานนฺติ จ อิมสฺมิํ ติเก ปฐมปททุติยปทสงฺคหิตานํ อตฺถานนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ชยํ เวรํ ปสวติ (ธ. ป. 201), จรํ วา ยทิ วา ติฏฺฐ’’นฺติอาทีสุ (อิติวุ. 86, 110; สุ. นิ. 195) วิย สานุนาสิโก อาจย-สทฺโทติ ‘‘อนุนาสิกโลโป กโต’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ ‘‘อาจิน’’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘อาจย’’นฺติ พฺยตฺตยวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อาจยา หุตฺวา คจฺฉนฺตีติ เอเตน อปจินนฺตีติ อปจยา, อปจยา หุตฺวา คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ อยมตฺโถ นยโต ทสฺสิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[11] โลกิเยสุ อเสกฺขภาวานาปตฺติ ทฏฺฐพฺพาติ กสฺมา เอวํ วุตฺตํ, นนุ –

‘‘สิกฺขตีติ โข ภิกฺขุ ตสฺมา เสกฺโขติ วุจฺจติฯ กิญฺจ สิกฺขติ, อธิสีลมฺปิ สิกฺขติ อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺขติ อธิปญฺญมฺปิ สิกฺขติฯ สิกฺขตีติ โข ภิกฺขุ ตสฺมา เสกฺโขติ วุจฺจติ (อ. นิ. 3.86)ฯ โยปิ กลฺยาณปุถุชฺชโน อนุโลมปฏิปทาย ปริปูรการี สีลสมฺปนฺโน อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โภชเน มตฺตญฺญู ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโต ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ โพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ ‘อชฺช วา สฺเว วา อญฺญตรํ สามญฺญผลํ อธิคมิสฺสามี’ติ, โสปิ สิกฺขตีติ เสกฺโข’’ติ –

วจนโต ยถาวุตฺตกลฺยาณปุถุชฺชนสฺสปิ สีลาทิธมฺมา เสกฺขาติ วุจฺจนฺตีติ? น, ปริยายภาวโตฯ นิปฺปริยาเยน หิ เสกฺขาเสกฺขภาโว ยถาสมฺภวํ มคฺคผลธมฺเมสุ เอวาติ โลกิเยสุ เสกฺขภาวาสงฺกาภาวโต อเสกฺขภาวานาปตฺติ วุตฺตาฯ เตเนวาห ‘‘สีลสมาธี’’ติอาทิฯ อรหตฺตผลธมฺมาปิ สิกฺขาผลภาเวน ปวตฺตนโต เหฏฺฐิมผลธมฺมา วิย สิกฺขาสุ ชาตาติอาทิอตฺเถหิ เสกฺขา สิยุํ, เหฏฺฐิมผลธมฺมาปิ วา สิกฺขาผลภาเวน ปวตฺตนโต อรหตฺตผลธมฺมา วิย อเสกฺขาติ โจทนํ มนสิกตฺวา ‘‘ปรินิฏฺฐิตสิกฺขากิจฺจตฺตา’’ติ วุตฺตํ, ตถา ‘‘เหฏฺฐิมผเลสุ ปนา’’ติอาทิฯ ‘‘ตํ เอว สาลิํ ภุญฺชามิ, สา เอว ติตฺติรี, ตานิ เอว โอสธานี’’ติอาทีสุ ตํสทิเสสุ ตพฺโพหาโร ทฏฺฐพฺโพฯ เอเตน จ เสกฺขสทิสา อเสกฺขา ยถา ‘‘อมนุสฺโส’’ติ วุตฺตํ โหตีติ อญฺเญฯ อญฺญตฺถ ‘‘อริฏฺฐ’’นฺติอาทีสุ วุทฺธิอตฺเถปิ อ-กาโร ทิสฺสตีติ วุทฺธิปฺปตฺตา เสกฺขา อเสกฺขาติ อยมฺปิ อตฺโถ วุตฺโตฯ

[12] กิเลสวิกฺขมฺภนสมตฺถตายาติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ วิตกฺกาทิวิกฺขมฺภนสมตฺถตาปิ เหตฺถ ลพฺภตีติฯ อกุสลวิทฺธํสนรสตฺตา วา กุสลานํ ตตฺถ สาติสยกิจฺจยุตฺตตํ ปริตฺตธมฺเมหิ มหคฺคตานํ ปกาเสตุํ ‘‘กิเลสวิกฺขมฺภนสมตฺถตายา’’ติ วุตฺตํฯ

วิปากกิริเยสุ ทีฆสนฺตานตาว, น กิเลสวิกฺขมฺภนสมตฺถตา วิปุลผลตา จาติ อตฺโถฯ ‘‘วิปุลํ ผลํ วิปุลผล’’นฺติ เอวํ ปน อตฺเถ คยฺหมาเน วิปาเกสุปิ วิปุลผลตา ลพฺภเตวฯ โสปิ เอกเสสนเยน อฏฺฐกถายํ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ มหนฺเตหิ คตา ปฏิปนฺนาติ อยํ ปนตฺโถ ติณฺณมฺปิ สาธารโณติฯ คุณโต อยํ เอตฺตโกติ สตฺตานํ ปมาณํ กโรนฺตา วิย ปวตฺตนฺตีติ โอฬาริกา กิเลสา ‘‘ปมาณกรา’’ติ วุตฺตาฯ เตหิ ปริโต ขณฺฑิตา ปริจฺฉินฺนาติ ปริตฺตาฯ สติปิ เกหิจิ ปริจฺฉินฺนตฺเต มหาปมาณภาเวน คตา ปวตฺตาติ มหคฺคตา ฯ ปริจฺเฉทกรานํ กิเลสานํ สุขุมานมฺปิ อโคจรภาวโต เตหิ น กถญฺจิปิ ปริจฺฉินฺนา วีติกฺกนฺตาติ อปริจฺฉินฺนา อปฺปมาณา, ยโต เต ‘‘อปริยาปนฺนา’’ติปิ วุจฺจนฺติฯ

[14] ติตฺติํ น ชเนนฺติ สนฺตตรตาย อเสจนกภาวโตฯ เอตฺถ จ ‘‘ปมาณกเรหี’’ติอาทิโก อตฺถวิกปฺโป ‘‘อตปฺปกตฺเถนา’’ติอาทิกาย หีนตฺติกปทวณฺณนาย ปรโต พหูสุ โปตฺถเกสุ ลิขียติ, ยถาฐาเน เอว ปน อาเนตฺวา วตฺตพฺโพฯ

[15] โลกิยสาธุชเนหิปิ อติชิคุจฺฉนีเยสุ อานนฺตริยกมฺมนตฺถิกวาทาทีสุ ปวตฺติ วินา วิปลฺลาสพลวภาเวน น โหตีติ ‘‘วิปริยาสทฬฺหตายา’’ติ วุตฺตํฯ เอเตนาติ ‘‘วิปากทาเน สตี’’ติอาทินา สติปิ กาลนิยเม วิปากุปฺปาทเน สาสงฺกวจเนนฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ยถาวุตฺตนเยน นิยตตาย อติปฺปสงฺโค ทุนฺนิวาโร, ตสฺมาฯ พลวตา…เป.… ปวตฺตีติ เอเตน อสมานชาติเกน อนิวตฺตนียวิปากตํ, สมานชาติเกน จ วิปากานุปฺปาทเนปิ อนนฺตรํ วิปากุปฺปาทนสมตฺถตาย อวิหนฺตพฺพตํ อนนฺตริกานํ ทสฺเสติฯ ยโต เตสํ วิปากธมฺมตา วิย สภาวสิทฺธา นิยตานนฺตริยตาฯ อญฺญสฺส…เป.… ทานโตติ อิมินาปิ อสมานชาติกาทีหิ อนิวตฺตนียผลตํ เอว วิภาเวติฯ

โจทโก อธิปฺปายํ อชานนฺโต ‘‘นนู’’ติอาทินา อติปฺปสงฺคเมว โจเทติฯ อิตโร ‘‘นาปชฺชตี’’ติอาทินา อตฺตโน อธิปฺปายํ วิวรติฯ เอกนฺเตติ อวสฺสมฺภาวินิฯ สนฺนิยตตฺตาติ สมฺปาทเน ชนเน นิยตภาวโตฯ อุปรตา อวิปจฺจนสภาวาสงฺกา เยสุ ตานิ อุปรตาวิปจฺจ…เป.… สงฺกานิ, ตพฺภาโว อุป…เป.… สงฺกตฺตํ, ตสฺมาฯ

‘‘น สมตฺถตาวิฆาตตฺตาติ พลวตาปิ อานนฺตริเยน อนุปหนฺตพฺพตํ อาหฯ อุปตฺถมฺภกานิ อนุพลปฺปทายกานิ โหนฺติ อุปฺปตฺติยา สนฺตานสฺส วิเสสิตตฺตาฯ เตน เนสํ วิปากานุปฺปาทเนปิ อโมฆวุตฺติตํ อาหฯ

[16] มคฺคกิจฺจํ ปริญฺญาทิฯ อฏฺฐงฺคิกมคฺคสมฺมาทิฏฺฐิมคฺคสมฺปยุตฺตาโลภาโทสสงฺขาเตหิ มคฺคเหตูหิ มคฺคสมฺปยุตฺตขนฺธเสสมคฺคงฺคสมฺมาทิฏฺฐีนํ สเหตุกภาวทสฺสนโต ติณฺณํ นยานํ อสงฺคหิตสงฺคณฺหนวเสนาติ วุตฺตํฯ เหตุพหุตาวเสนาติ พหุเหตุกสฺส ปฐมนยสฺส อนนฺตรํ พหุเหตุกตาสามญฺเญน นิกฺเขปกณฺฑปาฬิยํ ตติยํ วุตฺตนโย อิธ อฏฺฐกถายํ ทุติยํ วุตฺโตฯ ยถาสกํ ปจฺจเยหิ ปวตฺตมาเนสุ นิรีหเกสุ ธมฺเมสุ เกสญฺจิ อนุวตฺตนียภาโว น เกวลํ ธมฺมสภาวโตเยว, อถ โข ปุริมธมฺมานํ ปวตฺติวิเสเสนปิ โหตีติ อาห ‘‘ปุพฺพาภิสงฺขารวเสนา’’ติฯ ปวตฺติวิเสโส หิ ปุริมปุริมานํ จิตฺตเจตสิกานํ อุตฺตรุตฺตเรสุ วิเสสาธานํ ภาวนาปุพฺพาภิสงฺขาโรติฯ อนุวตฺตยมาโนติ ครุการยมาโนฯ อุทาหรณวเสนาติ นิทสฺสนวเสน, น นิรวเสสทสฺสนวเสนฯ ยสฺมา ปนาติอาทินา ยถาวุตฺตํ อตฺถํ ปาฐนฺตเรน สาเธติฯ ตตฺถ หิ อธิปติปจฺจยสฺส ปจฺจนีเย ฐิตตฺตา มคฺโค อธิปติ มคฺคาธิปตีติ อยมตฺโถ ลพฺภตีติฯ สมานสทฺทตฺถวเสนาติ สติปิ อญฺญปทตฺถสมานาธิกรณสมาสตฺถเภเท มคฺคาธิปติสทฺทตฺถเภทาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

[17] อุปฺปนฺน-สทฺโท อุปฺปาทาทิํ ปฏิปชฺชมาโน, ปตฺวา วิคโต จาติ ทุวิเธสุ อตฺเถสุ อุภเยสมฺปิ วาจโก, น ปุริมานํเยวาติ ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนุปฺปนฺนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุปฺปนฺนภาโว อุปฺปาทาทิปฺปตฺตตาฯ เตน อตีตาปิ สงฺคหิตา โหนฺติฯ เตเนวาห ‘‘สพฺโพ อุปฺปนฺนภาโว’’ติฯ อุปฺปนฺนธมฺมภาโว ‘‘อุปฺปนฺนา ธมฺมา’’ติ ปเทน คหิตธมฺมภาโว, วตฺตมานธมฺมภาโวติ อตฺโถฯ โย วา อุปฺปาทาทิปฺปตฺโต อตฺตโน จ สภาวํ ธาเรติ ปจฺจเยหิ จ ธารียติ, โส อุปฺปนฺนธมฺโมติ ปจฺจุปฺปนฺนภาโว อุปฺปนฺนธมฺมภาโวติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อุปฺปนฺนธมฺเม วตฺวา ‘‘อนุปฺปนฺนา’’ติ วจนํ น ยถาธิคตปฏิเสธนนฺติ กถมิทํ ปจฺเจตพฺพนฺติ อาห ‘‘ยทิ หี’’ติอาทิฯ เกจิ ปเนตฺถ ‘‘อุปฺปนฺนาติ ปเทน อตีตาปิ สงฺคหิตาฯ

ยทิ น สงฺคหิตา, นิพฺพานํ วิย เตปิ นวตฺตพฺพาติ วตฺตพฺพํ สิยา , น จ ตถา วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ ปน เตสํ มติมตฺตเมวฯ อยํ ปน ติโก ทฺวินฺนํ อทฺธานํ วเสน ปูเรตฺวา ทสฺสิโตติ อฏฺฐกถายํ วกฺขตีติฯ เอวํ สนฺเต กสฺมา อตีตา นวตฺตพฺพาติ น วุตฺตาติ? ธมฺมวเสน อสงฺคหิตตฺตาภาวโตฯ ธมฺมวเสน หิ อสงฺคหิตํ นิพฺพานํ ตตฺถ นวตฺตพฺพํ ชาตํ, น จ นิโยคโต อตีตา นาม ธมฺมา เกจิ อตฺถิ, เย อิธ อสงฺคหิตตฺตา นวตฺตพฺพา สิยุนฺติฯ ผลนิพฺพตฺติโต การณสฺส ปุเรตรํ นิพฺพตฺติ อิธ ปรินิฏฺฐิตสทฺเทน วุจฺจติ, น ตสฺส หุตฺวา วิคตภาโวติ อาห ‘‘อนาคเต วา’’ติฯ ยโต เมตฺเตยฺยสฺส ภควโต อุปฺปชฺชนกผลมฺปิ ‘‘อุปฺปาที’’ติ วุจฺจติฯ

[20] ยสฺส ฌานา วุฏฺฐหิตฺวาติอาทินา ‘‘เตนานนฺทา’’ติอาทิปาฬิยา เหฏฺฐาปาฬิํ อตฺถวเสน ทสฺเสติฯ อยญฺหิ ตตฺถ ปาฬิ –

‘‘กถญฺจานนฺท , ภิกฺขุ อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สณฺฐเปติ สนฺนิสาเทติ เอโกทิํ กโรติ สมาทหติฯ อิธานนฺท, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว…เป.… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ เอวํ โข…เป.… สมาทหติฯ โส อชฺฌตฺตํ สุญฺญตํ มนสิ กโรติ, ตสฺส อชฺฌตฺตํ สุญฺญตํ มนสิกโรโต สุญฺญตาย จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ…เป.… มุจฺจติฯ เอวํ สนฺตเมตํ, อานนฺท, ภิกฺขุ เอวํ สมฺปชานาติ อชฺฌตฺตํ โข เม สุญฺญตํ มนสิกโรโต อชฺฌตฺตํ สุญฺญตาย จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ…เป.… มุจฺจตีติ, อิติห ตตฺถ สมฺปชาโน โหติฯ โส พหิทฺธา สุญฺญตํ…เป.… อชฺฌตฺตพหิทฺธา สุญฺญตํ…เป.… โส อาเนญฺชํ มนสิ กโรติ, ตสฺส อาเนญฺชํ มนสิกโรโต อาเนญฺชาย จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ…เป.… มุจฺจตีติ, อิติห ตตฺถ สมฺปชาโน โหติฯ เตนานนฺท, ภิกฺขุนา’’ติ (ม. นิ. 3.188)ฯ

ตตฺถ อชฺฌตฺตสุญฺญตาทีสูติ อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา อชฺฌตฺตพหิทฺธา จ สุญฺญตาย อาเนญฺเช จฯ ปฐมชฺฌานาทิสมาธินิมิตฺเตติ ปาทกภูตปฐมชฺฌานาทิสมาธินิมิตฺเตฯ อปคุณปาทกชฺฌานโต วุฏฺฐิตสฺส หิ อชฺฌตฺตํ สุญฺญตํ มนสิกโรโต ตตฺถ จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติฯ ตโต ‘‘ปรสฺส สนฺตาเน นุ โข กถ’’นฺติ พหิทฺธา มนสิ กโรติ, ตตฺถปิ น ปกฺขนฺทติฯ

ตโต ‘‘กาเลน อตฺตโน สนฺตาเน, กาเลน ปรสฺส สนฺตาเน นุ โข กถ’’นฺติ อชฺฌตฺตพหิทฺธา มนสิ กโรติ, ตตฺถปิ น ปกฺขนฺทติฯ ตโต อุภโตภาควิมุตฺโต โหตุกาโม ‘‘อรูปสมาปตฺติยํ นุ โข กถ’’นฺติ อาเนญฺชํ มนสิ กโรติ, ตตฺถปิ น ปกฺขนฺทติฯ ‘‘อิทานิ เม จิตฺตํ น ปกฺขนฺทตี’’ติ วิสฺสฏฺฐวีริเยน น ภวิตพฺพํ, ปาทกชฺฌานเมว ปน สาธุกํ ปุนปฺปุนํ มนสิ กาตพฺพํ, เอวมสฺส รุกฺขํ ฉินฺทโต ผรสุมฺหิ อวหนฺเต ปุนปฺปุนํ นิสิตนิสิตํ กาเรตฺวา ฉินฺทนฺตสฺส ฉิชฺเช ผรสุ วิย กมฺมฏฺฐาเน มนสิกาโร วหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺมิํเยวา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติฯ

อตฺถโต จ อสมานตฺตาติ อิทํ กสฺมา วุตฺตํฯ นนุ เยสุ อตฺเถสุ อชฺฌตฺต-สทฺโท วตฺตติ, เต สพฺเพ ทสฺเสตฺวา อิธาธิปฺเปตตฺถนิทฺธารณตฺถํ อตฺถุทฺธารวเสเนตํ วุตฺตํฯ จกฺขาทีสุ จ อชฺฌตฺติก-สทฺโท อชฺฌตฺตานํ อพฺภนฺตรตาวิเสสมุปาทาย ปวตฺตติ, ยโต เต อชฺฌตฺตอชฺฌตฺตาติ วุจฺจนฺติฯ อปิจ ‘‘ฉ อชฺฌตฺติกานี’’ติ อิทํ อชฺฌตฺติก-สทฺทสฺส จกฺขาทีนํ อชฺฌตฺตภาววิภาวนสพฺภาวโต อิธ อุทาหรณวเสน วุตฺตํฯ เตเนว หิ อฏฺฐกถายํ อชฺฌตฺติกทุเก ‘‘อชฺฌตฺตาว อชฺฌตฺติกา’’ติ วุตฺตํฯ เอวญฺจ สติ น เอตฺถ สทฺทโต อสมานตาปิ สิยา, ตสฺมาเยว ยถาวุตฺตโจทนํ วิโสเธนฺโต ‘‘อยํ ปเนตฺถา’’ติอาทิมาหฯ เตนาติ ตสฺมาฯ ตํวาจกสฺสาติ อชฺฌตฺตชฺฌตฺตวาจกสฺส สกฺกา วตฺตุํ ตทตฺถสฺส อชฺฌตฺตภาวสพฺภาวโตฯ

‘‘น โข, อานนฺท, ภิกฺขุ โสภติ สงฺคณิการาโม สงฺคณิการโต สงฺคณิการามตํ อนุยุตฺโต’’ติอาทินา (ม. นิ. 3.186) ปพฺพชิตาสารุปฺปสฺส เนกฺขมฺมสุขาทินิกามลาภิตาย อภาวสฺส จ ทสฺสเนน สงฺคณิการามตาย, ‘‘นาหํ, อานนฺท, เอกํ รูปมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยตฺถ รตฺตสฺส ยถาภิรตสฺส รูปสฺส วิปริณามญฺญถาภาวา น อุปฺปชฺเชยฺยุํ โสกปริ…เป.… อุปายาสา’’ติ (ม. นิ. 3.186) เอวํ รูปาทิรติยา จ อาทีนวํ วตฺวา สเจ โกจิ ทุปฺปญฺญชาติโก ปพฺพชิโต วเทยฺย ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ เขตฺเต ปวิฏฺฐา คาวิโย วิย อมฺเหเยว คณโต นีหรติ, เอกีภาเว นิโยเชติ, สยํ ปน ราชราชมหามตฺตาทีหิ ปริวุโต วิหรตี’’ติ, ตสฺส วจโนกาสุปจฺเฉทนตฺถํ จกฺกวาฬปริยนฺตาย ปริสาย มชฺเฌ นิสินฺโนปิ ตถาคโต เอกโกวาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อยํ โข ปนา’’ติ เทสนา อารทฺธาติ อาห ‘‘ตปฺปฏิปกฺขวิหารทสฺสนตฺถ’’นฺติฯ

ตตฺถ สพฺพนิมิตฺตานนฺติ รูปาทีนํ สงฺขตนิมิตฺตานํ อชฺฌตฺตนฺติ วิสยชฺฌตฺตํฯ สุญฺญตนฺติ อนตฺตานุปสฺสนานุภาวนิพฺพตฺตผลสมาปตฺติํฯ เตเนวาห ‘‘อชฺฌตฺต’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ทุติเย วิกปฺเป ฐาน-สทฺโท การณปริยาโย ทฏฺฐพฺโพฯ สจฺจกสุตฺเตนาติ มหาสจฺจกสุตฺเตนฯ ตตฺถ หิ –

‘‘อภิชานามิ โข ปนาหํ, อคฺคิเวสฺสน, อเนกสตาย ปริสาย ธมฺมํ เทเสตา, อปิสฺสุ มํ เอกเมโก เอวํ มญฺญติ ‘มเมวารพฺภ สมโณ โคตโม ธมฺมํ เทเสตี’ติฯ น โข ปเนตํ, อคฺคิเวสฺสน, เอวํ ทฏฺฐพฺพํฯ ยาวเทว วิญฺญาปนตฺถาย ตถาคโต ปเรสํ ธมฺมํ เทเสตีติฯ โส โข อหํ, อคฺคิเวสฺสน, ตสฺสาเยว กถาย ปริโยสาเน ตสฺมิํเยว ปุริมสฺมิํ สมาธินิมิตฺเต อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สณฺฐเปมิ สนฺนิสาเทมิ, เอโกทิํ กโรมิ, สมาทหามิ ‘เยน สุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี’’ติ (ม. นิ. 1.387) –

อาคตนฺติฯ

[22] อญฺเญหิ อนิทสฺสเนหิ อญฺญํ วิย กตฺวา ยถา ‘‘สิลาปุตฺตกสฺส สรีร’’นฺติฯ ธมฺมสภาวสามญฺเญนาติอาทินา กิญฺจาปิ รูปายตนโต อญฺโญ นิทสฺสนภาโว นาม นตฺถิ, ธมฺมสภาโว ปน อตฺถิฯ ตโต จ รูปายตนสฺส วิเสโส นิทสฺสนภาเวน กโตติ ตทญฺญธมฺมวิเสสกโร นิทสฺสนภาโว รูปายตนโต อนญฺโญปิ อญฺโญ วิย กตฺวา อุปจริโตติ ทสฺเสติฯ อตฺถวิเสโส สามญฺญวิเสสตฺถเภโทฯ สยํ สมฺปตฺตานํ โผฏฺฐพฺพธมฺมานํ, นิสฺสยวเสน สมฺปตฺตานํ ฆานชิวฺหากายานํ คนฺธรสานญฺจ, อิตเรสํ อสมฺปตฺตานํฯ อญฺญมญฺญปตนํ อญฺญมญฺญสฺส โยคฺยเทเส อวฏฺฐานํ, เยน ปฏิหนนภาเวนฯ พฺยาปาราทีติ จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผารวเสน อกฺขิปฏลาทีนํ เหฏฺฐา อุปริ จ สํสีทนลงฺฆนาทิปฺปวตฺติมาหฯ วิการุปฺปตฺติ วิสทิสุปฺปตฺติ, วิสยสฺส อิฏฺฐานิฏฺฐภาเวน อนุคฺคโห อุปฆาโต จาติ อตฺโถฯ

ติกมาติกาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุกมาติกาปทวณฺณนา

[1-6] สมานเทสคฺคหณานํ เอกสฺมิํเยว วตฺถุสฺมิํ คเหตพฺพานํ, เอกวตฺถุวิสยานํ วาฯ อถ วา สมานเทสานํ เอกวตฺถุกตฺตา สมานคเหตพฺพภาวานํ เอกุปฺปาทิโตติ อตฺโถฯ เย ธมฺมา เหตุสหคตา, เต เหตูหิ สห สงฺคยฺหนฺติฯ โย จ เตสํ สเหตุกภาโว, โส สหชาตาทีหิ เหตูหิ กโตติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘สมา…เป.… สพฺภาว’’นฺติฯ อาทิ-สทฺเทน เจตฺถ สุปฺปติฏฺฐิตภาวสาธนาทิเหตุพฺยาปาเร ปริคฺคณฺหาติฯ เอกีภาวูปคมนนฺติ เอกกลาปภาเวน ปวตฺตมานานํ จิตฺตเจตสิกานํ สํสฏฺฐตาย สมูหฆนภาเวน ทุวิญฺเญยฺยนานากรณตํเยว สนฺธาย วุตฺตํฯ ธมฺมนานตฺตาภาเวปีติ สภาวตฺถเภทาภาเวปิฯ ปทตฺถนานตฺเตนาติ นานาปทาภิเธยฺยตาเภเทนฯ เอเตน ปการนฺตราเปกฺขํ ทุกนฺตรวจนนฺติ ทสฺเสติฯ อเนกปฺปการา หิ ธมฺมาฯ เตเนว ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺตี’’ติ (มหานิ. 156; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 85) วุตฺตํฯ อยญฺจ อตฺโถ ติเกสุปิ ทฏฺฐพฺโพฯ เยสํ วิเนยฺยานํ เยหิ ปการวิเสเสหิ ธมฺมานํ วิภาวเน กเต ปฏิเวโธ โหติ, เตสํ ตปฺปการเภเทหิ ธมฺมานํ วิภาวนํฯ เยสํ ปน เยน เอเกเนว ปกาเรน วิภาวเน ปฏิเวโธ โหติ, เตสมฺปิ ตํ วตฺวา ธมฺมิสฺสรตฺตา ตทญฺญนิรวเสสปฺปการวิภาวนญฺจ เทสนาวิลาโสติ อาห ‘‘เทเสตพฺพปฺปการชานน’’นฺติอาทิฯ นนุ เอเกน ปกาเรน ชานนฺตสฺส ตทญฺญปฺปการวิภาวนํ อผลํ โหตีติ? น โหติ ปฏิสมฺภิทาปฺปเภทสฺส อุปนิสฺสยตฺตาฯ เต ปการา เอเตสนฺติ ตปฺปการา, ตพฺภาโว ตปฺปการตาฯ อิมินา ธมฺมานํ วิชฺชมานสฺเสว ปการวิเสสสฺส วิภาวนํ เทสนาวิลาโสติ ทสฺเสติฯ

อญฺญตฺถาปีติ ‘‘อเหตุกา เจว ธมฺมา น จ เหตู’’ติอาทีสุฯ