สุเมธกถาวณฺณนา

อุปฺปนฺเน พุทฺเธ ตโต อตฺตานํ เสยฺยโต วา สทิสโต วา ทหนฺโต ฌานาภิญฺญาหิ ปริหายติ, น ตถา สุเมธปณฺฑิโต อฏฺฐาสีติ ตสฺส ฌานาภิญฺญาหิ อปริหานิ ทฏฺฐพฺพาฯ เตเนวาห ‘‘ตาปเสหิ อสโม’’ติฯ ยถา นิพฺพานํ, อญฺญํ วา นิจฺจาภิมตํ อวิปรีตวุตฺติตาย สพฺพกาลํ ตถาภาเวน ‘‘สสฺสต’’นฺติ วุจฺจติ, เอวํ พุทฺธานํ วจนนฺติ ตสฺส สสฺสตตา วุตฺตาฯ เตเนวาห ‘‘อวิปรีตเมวา’’ติฯ อุปปารมีอาทิวิภาเคน อเนกปฺปการตาฯ สมาทานาธิฏฺฐานนฺติ สมาทานสฺส อธิฏฺฐานํ ปวตฺตนํ กรณนฺติ อตฺโถฯ ญาณเตเชนาติ ปารมีปวิจยญาณปฺปภาเวนฯ มหานุภาวญฺหิ ตํ ญาณํ โพธิสมฺภาเรสุ อนาวรณํ อนาจริยกํ มหาโพธิสมุปฺปตฺติยา อนุรูปปุพฺพนิมิตฺตภูตํฯ ตถา หิ ตํ มนุสฺสปุริสภาวาทิอาธารเมว ชาตํฯ กายาทีสุ อสุภสญฺญาทิภาเวน สุทฺธโคจราฯ ‘‘อญฺญถา’’ติ ปทสฺส ปกรณปริจฺฉินฺนํ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ลีนตา’’ติ อาหฯ ลีนตาติ จ สงฺโกโจ วีริยหานิ วีริยารมฺภสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ เตนาห ‘‘เอสา เม วีริยปารมี’’ติฯ

นิทานกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

1. จิตฺตุปฺปาทกณฺฑํ

ติกมาติกาปทวณฺณนา

[1] เตนาติ เวทนาสทฺเทนฯ สพฺพปเทหีติ ตีหิ ปเทหิ ลทฺธนาโม โหติ อวยวธมฺเมนาปิ สมุทายสฺส อปทิสิตพฺพโต ยถา ‘‘สมํ จุณฺณ’’นฺติฯ โจทโก ยถาธิปฺเปตมตฺถํ อปฺปฏิปชฺชมาโน วิภตฺติอนฺตสฺเสว ปทภาวํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘นนุ สุขายา’’ติอาทินา โจเทติฯ อิตโร ‘‘อธิปฺเปตปฺปการตฺถคมกสฺสา’’ติอาทินา อตฺตโน อธิปฺปายํ วิวรติฯ เตน ‘‘วากฺยํ อิธ ปทนฺติ วุตฺต’’นฺติ ทสฺเสติฯ เหตุปทสเหตุกปทาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน นเหตุปทอเหตุกปทเหตุสมฺปยุตฺตปทานิ เหตุวิปฺปยุตฺตปทมฺปิ วา สงฺคณฺหาติฯ

อุภเยกปทวเสนาติ อุภยปทวเสน เหตุทุกสมฺพนฺโธ, เอกปทวเสน สเหตุกทุกสมฺพนฺโธฯ ตถาติ อุภเยกปทวเสนฯ เอตฺถ จ สเหตุกเหตุสมฺปยุตฺตทุกาติอาทินา ยถา เหตุโคจฺฉเก ปฐมทุกสมฺพนฺธา ทุติยตติยทุกา, ปฐมทุกทุติยทุกสมฺพนฺธา จตุตฺถฉฏฺฐทุกา, ปฐมทุกตติยทุกสมฺพนฺโธ ปญฺจโม ทุโก, เอวํ อาสวโคจฺฉกาทีสุปีติ นยํ ทสฺเสติฯ สกฺกา หิ อิมินาว นเยน เตสุปิ ทุกนฺตรสมฺพนฺโธ วิญฺญาตุํ, เกวลํ ปน อาสวโคจฺฉกาทีสุ ทุติยทุกตติยทุกสมฺพนฺโธ โอสานทุโก, กิเลสโคจฺฉเก จ ทุติยจตุตฺถทุกสมฺพนฺโธติฯ ธมฺมานํ สาวเสสนิรวเสสภาเวน ติกทุกานํ สปฺปเทสนิปฺปเทสตา วุตฺตาติ เยหิ ติกทุกา สาวเสสาติ ปทิสฺสนฺติ อปทิสฺสนฺติ, เต อสงฺคหิตธมฺมาปเทโสฯ เอวํ สติ ‘‘อสงฺคหิโต’’ติ วิเสสนํ กิมตฺถิยนฺติ? เอตสฺเสวตฺถสฺส ปากฏกรณตฺถํ ทฏฺฐพฺพํฯ อถ วา ปทิสฺสติ เอเตน สมุทาโยติ ปเทโส, อวยโวฯ ‘‘สามญฺญโชตนา วิเสเส อวติฏฺฐตี’’ติ ยถาธิปฺเปตํ วิเสสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อสงฺคหิโต’’ติ อาหฯ

อนวชฺชตฺโถ อวชฺชวิรหตฺโถฯ นามํ สญฺญา, กิริยา กรณํ, ปโยชนํ รถรถงฺควิภาวเนน เตสํ ปการโต โยชนํฯ กุเสน ญาเณน ลาตพฺพาติ กุสลาติ อยมตฺโถ ญาณสมฺปยุตฺตานํ ตาว โหตุ, ญาณวิปฺปยุตฺตานํ กถนฺติ อาห ‘‘ญาณวิปฺปยุตฺตานมฺปี’’ติอาทิฯ