กสิณานญฺหิ สนฺตานํ มุญฺจิตฺวา อุปฏฺฐานํ วิเสสโต วฑฺฒิตกสิณวเสน วิญฺญายติ, ปฐมารุปฺปวิญฺญาณาภาวสฺส ปน น พหิทฺธากาโร, นาปิ อชฺฌตฺตากาโรติ อุภยาการวิธุเร ตสฺมิํ อนญฺญสาธารเณน ปวตฺติยากาเรน ปวตฺตมานํ อากิญฺจญฺญายตนเมว นวตฺตพฺพารมฺมณํ วุตฺตํ, น อิตเร อิตราการปฺปวตฺติโตติฯ กามาวจรกุสลานนฺติ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ

อากิญฺจญฺญายตนวิปากํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสฺส วิปากาทิกสฺสาติ อตฺถวเสน วิภตฺติ ปริณาเมตพฺพาฯ อภินีหาราสมฺภวโตติ สมาปตฺติจิตฺตสฺส อภินีหรณาสมฺภวโตฯ กุสลเมว วิปากสฺส อารมฺมณนฺติ กตฺวา ‘‘วิปากสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อสภาวธมฺมตฺเตปิ พหิทฺธากาเรน คหณียภาวโต กสิณานํ พหิทฺธาภาโว วิย เอกนฺตโต อิธ อชฺฌตฺตธมฺมุปาทานตาย อหนฺติ ปญฺญตฺติยา สิยา อชฺฌตฺตภาโวติ วุตฺตํ ‘‘อชฺฌตฺต’’นฺติอาทิฯ ‘‘ขนฺธาทีติ อาทิ-สทฺเทน ธาตุอายตนาทิ สงฺคยฺหตี’’ติ จ วทนฺติฯ เอส นโยติ ‘‘อรูปกฺขนฺเธ ขนฺธาติ คเหตฺวา’’ติอาทิกํ วณฺณนานีติํ อาหฯ ปเรสํ ขนฺธาทิคฺคหเณติ ปเรสํ ขนฺธาทีติ อิมสฺส ปทสฺส กถเน อุจฺจารเณฯ สพฺพํ อุปาทาปญฺญตฺติํ อาห อาทิสทฺเทนาติ สมฺพนฺโธฯ

ติกอตฺถุทฺธารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุกอตฺถุทฺธารวณฺณนา

[1473] อญฺญถาติ วุตฺตปฺปการสฺส ทสฺสเนฯ วุตฺตปฺปการสฺส ทสฺสนโต เอว หิ อฏฺฐกถายํ สสงฺขาริกานํ ถินมิทฺธวิรเห อสงฺขาริกสทิสี โยชนา น ทสฺสิตาฯ ภวราคาทีสูติ ภวราคมูลิกาทีสุ โยชนาสุฯ

[1511] ทฺเวติ อุทฺธจฺจาวิชฺชานีวรณานิฯ ตีณีติ กามจฺฉนฺทพฺยาปาทวิจิกิจฺฉาสุ เอเกเกน อุทฺธจฺจาวิชฺชานีวรณานิฯ ทฺเว วา ตีณิ วาติ ปาฬิยํ วา-สทฺทสฺส ลุตฺตนิทฺทิฏฺฐตํ อาหฯ อถ วา นิปาตสทฺทสนฺนิธาเนปิ นามปทาทีหิ เอว สมุจฺจยาทิอตฺโถ วุจฺจติ, น นิปาตปเทหิ เตสํ อวาจกตฺตาติ อนฺตเรนปิ นิปาตปทํ อยมตฺโถ ลพฺภติฯ ตถา วจนิจฺฉาย สมฺภโว เอว เหตฺถ ปมาณนฺติ ปาฬิยํ ‘‘ทฺเว ตีณี’’ติ วุตฺตํฯ

ยตฺถ สหุปฺปตฺตีติอาทินา ‘‘ทฺเว ตีณี’’ติ ลกฺขณวจนนฺติ สพฺพสาธารณมตฺถมาหฯ ตถา หิ ‘‘เอวญฺจ กตฺวา กิเลสโคจฺฉเก จา’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺสายมธิปฺปาโย – กิเลสทฺวยสหิตสฺเสว จิตฺตุปฺปาทสฺส อภาเวปิ ปาฬิยํ ทฺวิคฺคหณํ กตํ, กิเลสานญฺจ สมฺภวนฺตานํ สพฺเพสํ สรูเปน คหณํ น กตนฺติ ทฺเว ตโยติ ลกฺขณกรณนฺติ วิญฺญายตีติฯ

ยทิ สพฺพากุสเล อุปฺปชฺชนกสฺสปิ อุทฺธจฺจสฺส เอโก เอว จิตฺตุปฺปาโท วิสยภาเวน วุจฺจติ, อวิชฺชานีวรณสฺสปิ ตถา วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘กสฺมา วุตฺต’’นฺติอาทินา โจเทติฯ อิตโร อุทฺธจฺจนีวรณสฺเสว ตถา วตฺตพฺพตํ อวิชฺชานีวรณสฺส ตถา วตฺตพฺพตาภาวญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘สุตฺตนฺเต’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สุตฺตนฺเต วุตฺเตสุ ปญฺจสุ นีวรเณสูติ อุทฺธจฺจสหคเต อุทฺธจฺจสฺส อวิชฺชานีวรเณน นีวรณสหิตตํ อาสงฺกิตฺวา วุตฺตํฯ นนุ จ สุตฺตนฺเตปิ ‘‘อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตาน’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 2.124) อวิชฺชา ‘‘นีวรณ’’นฺติ วุตฺตาติ? สจฺจเมตํ, ฌานงฺคานํ ปฏิปกฺขภาเวน ปน สุตฺตนฺเต พหุลํ กามจฺฉนฺทาทโย ปญฺเจว นีวรณานิ วุตฺตานีติ เยภุยฺยวุตฺติวเสน เอตํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เกจิ ปน ‘‘ยถา นิกฺเขปกณฺเฑ กุสลปฏิปกฺขภูตานิ ทุพฺพลานิปิ นีวรณานิ ปฏฺฐาเน วิย ทสฺสิตานิฯ ตถา หิ ปฏฺฐาเน (ปฏฺฐา. 3.8.1) ‘นีวรณํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นีวรโณ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ น ปุเรชาตปจฺจยาฯ อรูเป กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปฏิจฺจ ถินมิทฺธนีวรณํ อุทฺธจฺจนีวรณ’นฺติอาทิ วุตฺตํ, น เอวํ อฏฺฐกถากณฺเฑฯ อฏฺฐกถากณฺเฑ ปน ฌานปฏิปกฺขภูตานิเยว นีวรณานิ นิทฺทิฏฺฐานีติ ‘อุทฺธจฺจนีวรณํ อุทฺธจฺจสหคเต จิตฺตุปฺปาเท อุปฺปชฺชตี’ติ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน อุทฺธจฺจนีวรณสฺส กามจฺฉนฺทาทีหิ เอกโต อุปฺปตฺติทสฺสนํ นิกฺเขปกณฺฑานุสาเรน กตํ เอกโต อุปฺปตฺติยา ปเภททสฺสนตฺถํฯ ตตฺถ หิ ปาฬิยํเยว ตานิ วิตฺถารโต วุตฺตานี’’ติ วทนฺติฯ อยญฺจ วาโท ‘‘อุทฺธจฺจนีวรณํ อุทฺธจฺจสหคเต จิตฺตุปฺปาเท อุปฺปชฺชตี’’ติ อิทเมว วจนํ ญาปกนฺติ กตฺวา วุตฺโตฯ อญฺญถา อวิชฺชานีวรณํ วิย วตฺตพฺพํ สิยาฯ

น ติ อิโต อญฺญํ ปริยุฏฺฐานปฏฺฐายีนิเยว นีวรณานิ อตฺถุทฺธารกณฺเฑ อธิปฺเปตานีติ อิมสฺส อตฺถสฺส สาธกํ วจนํ อตฺถิ, อิทํ วจนํ ทฺเวตีณิวจนสฺส สามญฺเญน สพฺพนีวรณสงฺคาหกตฺตา ยถาวุตฺตวจนสฺส วิสยวิเสสปฺปกาสนสงฺขาเตน ปโยชนนฺตเรน วุตฺตภาวสฺส ทสฺสิตตฺตา จ ญาปกํ น ภวตีติ ทิสฺสติ, ตสฺมา วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํฯ

อคฺคเหตฺวาติ ยถารุตวเสเนว อตฺถํ อคฺคเหตฺวา ยถา นิกฺเขปกณฺฑปฏฺฐานาทีหิ น อิมิสฺสา ปาฬิยา วิโรโธ โหติ, เอวํ อธิปฺปาโย คเวสิตพฺโพติ ยถาวุตฺตเมวตฺถํ นิคเมติฯ

[1577] เตสนฺติ โลภาทิโต อญฺเญสํฯ ทสฺสิตาติ กถํ ทสฺสิตา? มาโน ตาว โลภโมหอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, โลภโมหถินอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, ตถา ทิฏฺฐิ, วิจิกิจฺฉา โมหอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, ถินํ โลภโมหทิฏฺฐิอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, โลภโมหมานอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, โลภโมหอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, โทสโมหอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, อุทฺธจฺจํ โลภโมหทิฏฺฐิอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, โลภโมหทิฏฺฐิถินอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, โลภโมหมานอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, โลภโมหมานถินอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, โลภโมหถินอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, โลภโมหอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, โทสโมหอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, โทสโมหถินอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, โมหวิจิกิจฺฉาอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, โมหอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ เอกโต อุปฺปชฺชติฯ

ยถา จ อุทฺธจฺจํ, เอวํ อหิริกาโนตฺตปฺปานิ จ โยเชตฺวา เวทิตพฺพานิฯ กถํ? อหิริกํ โลภโมหทิฏฺฐิอุทฺธจฺจาโนตฺตปฺเปหิ, โลภโมหทิฏฺฐิถินอุทฺธจฺจาโนตฺตปฺเปหิ, โลภโมหมานอุทฺธจฺจาโนตฺตปฺเปหิ, โลภโมหมานถินอุทฺธจฺจาโนตฺตปฺเปหิ, โลภโมหถินอุทฺธจฺจาโนตฺตปฺเปหิ, โลภโมหอุทฺธจฺจาโนตฺตปฺเปหิ, โทสโมหอุทฺธจฺจาโนตฺตปฺเปหิ, โทสโมหถินอุทฺธจฺจาโนตฺตปฺเปหิ, โมหวิจิกิจฺฉาอุทฺธจฺจาโนตฺตปฺเปหิ , โมหอุทฺธจฺจาโนตฺตปฺเปหิ จ เอกโต อุปฺปชฺชติฯ

อโนตฺตปฺปํ โลภโมหทิฏฺฐิอุทฺธจฺจาหิริเกหิ, โลภโมหทิฏฺฐิถินอุทฺธจฺจาหิริเกหิ, โลภโมหมานอุทฺธจฺจาหิริเกหิ, โลภโมหมานถินอุทฺธจฺจาหิริเกหิ, โลภโมหถินอุทฺธจฺจาหิริเกหิ, โลภโมหอุทฺธจฺจาหิริเกหิ, โทสโมหอุทฺธจฺจาหิริเกหิ, โทสโมหถินอุทฺธจฺจาหิริเกหิ, โมหวิจิกิจฺฉาอุทฺธจฺจาหิริเกหิ , โมหอุทฺธจฺจาหิริเกหิ จ เอกโต อุปฺปชฺชตีติ เอวเมตฺถ มานาทีนมฺปิ เอกโต อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพาฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

อฏฺฐกถากณฺฑวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ ธมฺมสงฺคณีมูลฏีกาย ลีนตฺถปทวณฺณนา

ธมฺมสงฺคณี-อนุฏีกา สมตฺตาฯ