[1382] อริยมคฺคปฺปวตฺติยา อุตฺตรกาลํ ปวตฺตมานํ ผลญาณํ ตํตํมคฺควชฺฌกิเลสานํ ขยปริโยสาเน ปวตฺตตฺตา ‘‘ขีณนฺเต ญาณ’’นฺติ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปน ตํ มคฺคานนฺตรํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา มคฺเคน ฐานโส ขีเณสุ กิเลเสสุ เตสํ ขีณภาวานนฺตรํ ปวตฺตมานํ ขีณภาวานํ ปฐมกาเล ปวตฺตนฺติปิ วุจฺจตีติ ทุติโย วิกปฺโป วุตฺโตฯ

ทุกนิกฺเขปกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิกฺเขปกณฺฑวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อฏฺฐกถากณฺฑํ

ติกอตฺถุทฺธารวณฺณนา

[1384] นยคมนนฺติ นียติ, เนติ, นียนฺติ วา เอเตนาติ นโย, คมฺมติ เอเตนาติ คมนํ, นโยว, นยสฺส วา คมนํ นยคมนํฯ คติ เอว วา คมนํฯ ปฐเมน อาทิ-สทฺเทน อภิธมฺมภาชนียาทิสงฺคหาสงฺคหาทิเอกกาทิสุทฺธิกสจฺฉิ กฏฺฐาทิมูลมูลาทิกา ปญฺจปกรณิกา นยคติ สงฺคยฺหติฯ อนุโลมาทีติ ปน ปจฺจนียอนุโลมปจฺจนียปจฺจนียานุโลมปการา เอกมูลาทิปฺปการา จฯ เอตฺถ อตฺเถสุ นิจฺฉิเตสูติ เอตสฺมิํ อฏฺฐกถากณฺเฑ จิตฺตุปฺปาทวเสน ภูมนฺตรวิเสสโยคโต สพฺเพสํ มาติกาปทานํ อตฺเถสุ สงฺเขปโต ววตฺถาปิเตสุฯ

ปญฺหุทฺธารนฺติอาทีสุ ‘‘สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา (ปฏฺฐา. 1.1.25) กุสลปทํ อาทิํ กตฺวา กุสลากุสลาพฺยากตนฺตา ติสฺโส กุสลาทิกา, กุสลาพฺยากตอกุสลาพฺยากตกุสลากุสลนฺตา ติสฺโส, กุสลากุสลาพฺยากตนฺตา เอกาติ กุสลาทิกา สตฺต ปุจฺฉา, ตถา อกุสลาทิกา, อพฺยากตาทิกา, กุสลาพฺยากตาทิกา, อกุสลาพฺยากตาทิกา, กุสลากุสลาทิกา, กุสลากุสลาพฺยากตาทิกาติ สตฺตนฺนํ สตฺตกานํ วเสน ธมฺมานุโลเม กุสลตฺติกํ นิสฺสาย เหตุปจฺจเย เอกูนปญฺญาส ปุจฺฉา, ตถา เสสปจฺจเยสุ เสสติเกสุ ธมฺมปจฺจนียาทีสุ จฯ ตํ สนฺธาย ‘‘เอกูนปญฺญาสาย เอกูนปญฺญาสายา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘สิยา เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา (ปฏฺฐา. 3.1.1) ‘‘เหตุํ ปฏิจฺจ เหตุ, เหตุํ ปฏิจฺจ นเหตุ, เหตุํ ปฏิจฺจ เหตุ จ นเหตุ จฯ นเหตุํ ปฏิจฺจ นเหตุ, นเหตุํ ปฏิจฺจ เหตุ, นเหตุํ ปฏิจฺจ เหตุ จ นเหตุ จฯ เหตุญฺจ นเหตุญฺจ ปฏิจฺจ เหตุ, เหตุญฺจ นเหตุญฺจ ปฏิจฺจ นเหตุ, เหตุญฺจ นเหตุญฺจ ปฏิจฺจ เหตุ จ นเหตุ จา’’ติ เอเกกสฺมิํ ทุเก เหตุปจฺจยาทีสุ เอกเมกสฺมิํ ปจฺจเย นว นว ปุจฺฉา โหนฺติฯ ตา สนฺธาย ‘‘นวสุ นวสุ ปญฺเหสู’’ติ วุตฺตํฯ

ลพฺภมานสฺสาติ กุสลตฺติเก ตาว ปฏิจฺจวาเร เหตุปจฺจเย ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา, กุสลํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา’’ติอาทินา (ปฏฺฐา. 1.1.53) กุสเลน กุสลํ, กุสเลน อพฺยากตํ, กุสเลน กุสลาพฺยากตํ, อกุสเลน อกุสลํ, อกุสเลน อพฺยากตํ, อกุสเลน อกุสลาพฺยากตํ, อพฺยากเตน อพฺยากตํ, กุสลาพฺยากเตน อพฺยากตํ, อกุสลาพฺยากเตน อพฺยากตนฺติ นวนฺนํ นวนฺนํ ปญฺหานํ อตฺถโต สมฺภวนฺตสฺส ปญฺหสฺส วิสฺสชฺชนวเสน อุทฺธรณํ, ตถา เสสปจฺจยวารตฺติกาทีสุฯ เตสุเยวาติ ยถาวุตฺเตสุ เอว ปญฺเหสุ อตฺถสมฺภวโต ยถาวิภตฺตานํ ปญฺหวิสฺสชฺชนานํ ‘‘เหตุยา นวา’’ติอาทินา คณนาฐปนํฯ ปสเฏ ธมฺเมติ ยถา เหฏฺฐา กณฺฑทฺวเย ‘‘ยสฺมิํ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺต’’นฺติอาทินา (ธ. ส. 1) วิปฺปกิณฺเณ มุตฺตปุปฺเผ วิย ผสฺสาทโย ธมฺเมฯ อวิสิฏฺฐนิทฺเทโส สามญฺญนิทฺเทโสฯ วิญฺญาตธมฺมสฺส ปุคฺคลสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ

ยทิ จิตฺตุปฺปาทรูปกณฺเฑสุ จตุภูมิจิตฺตุปฺปาทาทิวเสน วิญฺญาตธมฺมสฺส อตฺถุทฺธารเทสนา อารทฺธา, เอวํ สนฺเต อิธ กสฺมา กุสลตฺติกนิทฺเทโส วุตฺโตติ อาห ‘‘ยทิปิ กุสลตฺติกวิตฺถาโร’’ติอาทิฯ ธมฺมวิเสสนภาวโตติ ‘‘ธมฺมา’’ติ ปทสฺส ปธานภาวํ ทสฺเสติฯ อโต หิ ตทภิเธยฺยา ปุจฺฉิตพฺพา ชาตาฯ วิญฺญาตาหีติ ภูมีนํ วิเสสนลกฺขณโยคมาหฯ เอตฺถ ปธานนฺติ กิญฺจาปิ อุทฺเทเส กุสลปเทน ธมฺมา วิเสสิตพฺพา, ‘‘จตูสุ ภูมีสุ กุสล’’นฺติ อิมสฺมิํ ปน นิทฺเทเส ภูมีหิ วิเสสิตพฺพตฺตา กุสลปทํ ปธานนฺติ วิเสสนภาเวน วจนิจฺฉาย อภาวโต สติปิ วิเสสิตพฺพธมฺมานํ กามาวจราทิผสฺสาทิเภเท ตทนเปกฺขํ อนวชฺชสุขวิปากตาสงฺขาตํ อตฺตโน กุสลาการเมว คเหตฺวา ปวตฺตมานตฺตา ‘‘เอกตฺตเมว อุปาทาย ปวตฺตตี’’ติ วุตฺตํฯ สพฺเพปิ หิ กุสลา ธมฺมา อนวชฺชสุขวิปากตาย เอกสภาวาเยวาติฯ

[1385] ยถาโยคํ โยเชตพฺพนฺติ จตูหิ ภูมีหิ อาธารภูตาหิ วิเสเสตฺวา สมยผสฺสาทิเภทํ อนามสิตฺวา วิปากภาเวน เอกตฺตํ เนตฺวา ‘‘จตูสุ ภูมีสุ วิปาโก’’ติ วุตฺตนฺติ โยเชตพฺพํฯ เอส นโย ‘‘ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากต’’นฺติอาทีสุปิฯ

อุปฺปชฺชติ เอตฺถาติ อุปฺปาโท, เจตสิกาฯ เต หิ จิตฺตสฺส สพฺพถาปิ นิสฺสยาทิปจฺจยภาวโต เอตฺถ จ อุปฺปตฺติยา อาธารภาเวน อเปกฺขิตาฯ

ยถา จ เจตสิกา จิตฺตสฺส, เอวํ จิตฺตมฺปิ เจตสิกานํ นิสฺสยาทิปจฺจยภาวโต อาธารภาเวน วตฺตพฺพตํ อรหตีติ ยถาวุตฺตํ อุปฺปาทสทฺทาภิเธยฺยตํ น วินิวตฺตติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘จิตฺตุปฺปาโท’’ติ เอตฺถ อุปฺปาทสฺส วิเสสนภาเวน ปวตฺตมานมฺปิ จิตฺตํ อตฺตนิ ยถาวุตฺตอุปฺปาทอตฺถสมฺภวโต อปริจฺจตฺตวิเสสิตพฺพภาวเมว หุตฺวา ตสฺส วิเสสนภาวํ ปฏิปชฺชตีติฯ ยทาห ‘‘อวยเวน สมุทาโยปลกฺขณวเสน อตฺโถ สมฺภวตี’’ติฯ จิตฺตสมานคติกสฺส อิธ จิตฺตคฺคหเณน คเหตพฺพตาย ‘‘ทฺเวปญฺจวิญฺญาณานี’’ติ นิทสฺสเนน วกฺขมานตฺตา ‘‘จิตฺต…เป.… คหณํ กต’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อญฺญสฺสาติ รูปสฺสฯ

[1420] ปญฺจทฺวาเร วตฺตพฺพเมว นตฺถิ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณตฺตา ปญฺจทฺวาริกจิตฺตานํฯ อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณานุภวนนฺติ วิปากสฺส ปกปฺเปตฺวา อารมฺมณคฺคหณาภาวมาหฯ ตโต กมฺมานุรูปํ ปวตฺตมาโน วิปาโก ปริตฺตกมฺมวิปากตาย ปริตฺตารมฺมเณเยว ปวตฺติตุมรหติ, น มหคฺคตปฺปมาณารมฺมเณติ อธิปฺปาโยฯ สมาธิปฺปธานสฺสปิ กสฺสจิ กมฺมสฺส อปฺปนาอปฺปตฺตสฺส เอกนฺเตน สทิสวิปากตาอภาวโต ‘‘อปฺปนาปฺปตฺตสฺสา’’ติ กมฺมํ วิเสสิตํฯ วณฺณลกฺขณาทิํ อคฺคเหตฺวา โลกสญฺญานุโรเธเนว คหิเต ปถวาทิเก ปริกมฺมสญฺญาย สมุปฺปาทิตตฺตา ปฏิภาคนิมิตฺตสงฺขาตํ สญฺญาวสํ อารมฺมณํ อสฺสาติ สญฺญาวสารมฺมณํฯ ตาทิเสเนวาติ สมาธิปฺปธานตาย อปฺปนาปฺปตฺตีหิ วิย สญฺญาวสารมฺมณตาย จ นิพฺพิเสเสเนวฯ โสปีติ ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ เตเนตํ ทสฺเสติ ‘‘อตฺตโน กมฺมสฺส สมานภูมิกธมฺมารมฺมณตาย วิย ตสฺส อารมฺมณารมฺมณตายปิ วิปาโก กมฺมานุรูโปเยว นาม โหตี’’ติฯ

ยทิ เอวํ กสฺมา มหคฺคตปฺปมาณารมฺมณสฺส ปริตฺตกมฺมสฺส วิปาโก ตทารมฺมณารมฺมโณ น โหตีติ? อปฺปนาปฺปตฺตกมฺมวิปากสฺส วิย ตสฺส กมฺมารมฺมณารมฺมณตาย นิยมาภาวโต กมฺมานุรูปตาย จ อเนกรูปตฺตาฯ

ยถา อตฺตโน กมฺมสทิสสฺส มหคฺคตชวนสฺส ปริตฺตารมฺมณสฺสปิ ตทารมฺมณํ นานุพนฺธกํ ปริจยาภาวโต, เอวํ อตฺตโน กมฺมสฺส นิมิตฺตภูเตปิ ตสฺส สหการีการณาหิ อปริยาทินฺเน มหคฺคตปฺปมาเณ อารมฺมเณ ปริจยาภาวโต ปริตฺตวิปาโก น ปวตฺตติ, กมฺมนิมิตฺตารมฺมโณ ปน ชายมาโน ปริตฺเตเนว เตน โหตีติ อาห ‘‘ปฏิสนฺธิอาทิภูโต’’ติอาทิฯ ยสฺมา ปนาติอาทินา ปาฬิยาว ยถาวุตฺตมตฺถํ นิจฺฉิโนติฯ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจโย หิ เอตฺถ อธิปฺเปโต ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนานํ ภินฺนารมฺมณตาย วุตฺตตฺตาฯ น จาติอาทินา ปริตฺตวิปากา เอว อิธ ปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน วุตฺตาติ ทสฺเสติฯ อิธาติ อิมสฺมิํ อตฺถุทฺธารกณฺเฑฯ

สติเวปุลฺลปฺปตฺตานํ สติวิรหิตสฺส กายกมฺมสฺส สมฺภวํ ทสฺเสตุํ ‘‘วาสนาวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ อวีตราคานํ อปริตฺเตปิ กตฺถจิ อารมฺมเณ สิยา เจตโส อุปฺปิลาวิตตฺตนฺติ ‘‘กิเลสวิรเห’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ อาทรากรณวเสเนวาติ อาทรากรณมตฺตวเสเนวาติ วิเสสนิวตฺติอตฺโถ เอว-สทฺโท ตเมว นิวตฺเตตพฺพํ วิเสสํ ทสฺเสติ, นาญฺญถาฯ โกสชฺชาทีติ อาทิ-สทฺเทน โทสาทโย สงฺคณฺหาติฯ อาทรากรณํ นิรุสฺสุกฺกตา เอวาติ อาทรํ กโรนฺตา นิรุสฺสุกฺกภาเวเนว น โหนฺติ, น ปน อาทรํ น กโรนฺติเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอกจฺเจ ปน ‘‘อกมฺมญฺญสรีรตาย อญฺญวิหิตตาย จ ขีณาสวานํ อสกฺกจฺจทานาทิปวตฺติ น อนาทรวเสนา’’ติ วทนฺติฯ

[1421] อติปคุณานนฺติ สุภาวิตานํ สุฏฺฐุตรํ วสิปฺปตฺตานํฯ เอวํ ปคุณชฺฌาเนสุปิ ปวตฺติ โหติ ตตฺถ วิจารณุสฺสาหสฺส มนฺทภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ ปุพฺเพ ทสฺสิตนฺติ ‘‘ตีณิ ลกฺขณานีติ อหนฺติ วา’’ติอาทินา ปุพฺเพ ทสฺสิตํฯ ‘‘อวิชฺชมาโน อปรมตฺถภาวโต, วิชฺชมาโน จ โลกสงฺเกตสิทฺธิยา สมฺมุติสจฺจภาวโต อตฺโถ อรียติ จิตฺเตน คมฺมติ ญายตี’’ติ อาจริยา วทนฺติฯ ยโต ตพฺพิสยา จิตฺตุปฺปาทา นวตฺตพฺพํ อารมฺมณํ เอเตสนฺติ นวตฺตพฺพารมฺมณาติ อญฺญปทตฺถสมาสวเสน วุจฺจนฺติฯ อยํ ปน วาโท เหวตฺถิกวาโท วิย โหตีติ ตสฺส อจฺจนฺตํ อวิชฺชมานตํ มญฺญนฺโต อิโต จ อญฺญถา อวิชฺชมานปญฺญตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺมุติสจฺเจ ปนา’’ติอาทิมาหฯ กถํ ปน ตสฺส อจฺจนฺตมวิชฺชมานตฺเต ตพฺพิสยานํ ธมฺมานํ ปวตฺติ นวตฺตพฺพารมฺมณภาโว จาติ อาห ‘‘อวิชฺชมานมฺปี’’ติอาทิฯ ปริตฺตาทิอารมฺมณาติ น วตฺตพฺพาติ วุตฺตาติ ปริตฺตาทโย วิย ตสฺส วิสุํ ววตฺถิตภาวํ นิเสเธติฯ

วิกฺขิปนํ นานารมฺมเณสุ จิตฺตสฺส ปวตฺตนํฯ อนวฏฺฐานํ เอกสฺมิํเยว ปวตฺติตุํ อปฺปทานํฯ

ทุติยาทิมคฺคปุเรจาริกํ ผลสมาปตฺติปุเรจาริกญฺจ กามาวจรญาณํ นิพฺพานารมฺมณตาย โลกุตฺตรจิตฺตสฺส อาวชฺชนฏฺฐานิยตาย จ ปฐมมคฺคปุเรจาริกญาเณน สมานนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘โคตฺรภุโวทาเน โคตฺรภูติ คเหตฺวา’’ติฯ

สพฺพตฺถปาทกนฺติ นิปฺผาเทตพฺเพ, ปโยชเน วา ภุมฺมํ ‘‘เจตโส อวูปสเม’’ติอาทีสุ วิยฯ เตน สพฺเพสุ วิปสฺสนาทีสุ นิปฺผาเทตพฺเพสูติ อตฺโถฯ เตเนวาห ‘‘สพฺเพสู’’ติอาทิฯ อตีตํสญาณสฺส กามาวจรตฺตา อิทฺธิวิธาทีสุ ตสฺส อคฺคหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตสฺส ปน อตีตสตฺตทิวสโต เหฏฺฐา ยาว ปจฺจุปฺปนฺนปฏิสนฺธิ, ตาว วิสโยติ วทนฺติฯ อตีตสตฺตทิวเสสุปิ ขนฺธปฏิพทฺธานํ ตสฺส วิสยภาโว ยุตฺโต วิย ทิสฺสติฯ

ปาทกชฺฌานจิตฺตํ ปริกมฺเมหิ คเหตฺวาติ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ‘‘อิทํ จิตฺตํ วิย อยํ กาโย สีฆคมโน โหตู’’ติ ปุพฺพภาคปริกมฺเมหิ รูปกายสฺส วิย ปาทกชฺฌานจิตฺตสฺสปิ คเหตพฺพตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อิทํ ปน อธิฏฺฐานํ เอวํ ปวตฺตตีติ เวทิตพฺพํฯ อธิปฺเปตฏฺฐานปาปุณนตฺถํ คนฺตุกามตํ ปุรกฺขตฺวา ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ‘‘อิทํ จิตฺตํ วิย อยํ กาโย สีฆคมโน โหตู’’ติ กรชกายารมฺมณํ ปริกมฺมํ กตฺวา ภวงฺคํ โอตริตฺวา วุฏฺฐาย ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ปุน ภวงฺเค โอติณฺเณ มโนทฺวาราวชฺชนํ รูปกายํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชติ อนุโลมานิ จฯ ตโต อธิฏฺฐานจิตฺตมฺปิ ตเมวารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชติฯ ตสฺสานุภาเวน ยถาธิปฺเปตฏฺฐานํ คโตเยว โหติฯ เอวํ อทิสฺสมาเนน กาเยน คจฺฉนฺโต ปนายํ กิํ ตสฺส อธิฏฺฐานจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ คจฺฉติ, อุทาหุ ฐิติกฺขเณ ภงฺคกฺขเณ วาติ? ตีสุ ขเณสุ คจฺฉตีติ อิจฺฉนฺติฯ จิตฺเตติ ปาทกชฺฌานจิตฺเตฯ สโมทหตีติ จิตฺตานุคติกํ จิตฺตํ วิย สีฆคมนํ กโรตีติ อตฺโถฯ ยถา หิ จิตฺตํ อิจฺฉิตกฺขเณ อติทูเรปิ วิสยํ อารพฺภ ปวตฺตติ, เอวํ รูปกายสฺสปิ ลหุปริวตฺติภาวาปาทนํ จิตฺตวเสน กายปริณามนํฯ น เจตฺถ รูปธมฺมานํ ทนฺธปริวตฺติภาวโต เอกจิตฺตกฺขเณน เทสนฺตรุปฺปตฺติ น ยุชฺชตีติ วตฺตพฺพา อธิฏฺฐานจิตฺเตน รูปกายสฺส ลหุปริวตฺติภาวสฺส อาปาทิตตฺตาฯ เตเนวาห ‘‘จิตฺตวเสน กายํ อธิฏฺฐหิตฺวา สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจ โอกฺกมิตฺวา อทิสฺสมาเนน กาเยน พฺรหฺมโลกํ คจฺฉตี’’ติ (วิสุทฺธิ. 2.397)ฯ อจินฺเตยฺโย หิ อิทฺธิมนฺตานํ อิทฺธิวิสโยติฯ

จิตฺตสนฺตานํ รูปกาเย สโมทหิตนฺติ ยตฺตเกหิ จิตฺเตหิ ทิสฺสมาเนน กาเยน ยถาธิปฺเปตฏฺฐานปฺปตฺติ, ตตฺตกานํ จิตฺตานํ ปพนฺธสฺส ทนฺธคมนกรณโต อิมสฺส อธิฏฺฐานสฺส กรชกาเย อาโรปิตํ ตทนุคุณนฺติ อตฺโถฯ อิทมฺปิ อธิฏฺฐานปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ‘‘อยํ กาโย วิย อิทํ จิตฺตํ ทนฺธคมนํ โหตู’’ติ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐิตชฺฌานจิตฺตารมฺมณํ ปริกมฺมํ กตฺวา ภวงฺคํ โอตริตฺวา ภวงฺคโต วุฏฺฐาย ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ปุน ภวงฺเค โอติณฺเณ มโนทฺวาราวชฺชนํ ปาทกชฺฌานํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชติ อนุโลมานิ จฯ ตโต อธิฏฺฐานจิตฺตมฺปิ ตเมวารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชติฯ ตสฺสานุภาเวน อนฺตรา ปญฺจวิญฺญาณาทีสุ อุปฺปนฺเนสุปิ อปตนฺโต อิจฺฉิตฏฺฐานํ คจฺฉติฯ เอวํ คจฺฉนฺโต จ สเจ อิจฺฉติ, ปถวีกสิณวเสน อากาเส มคฺคํ นิมฺมินิตฺวา ปทสา คจฺฉติฯ สเจ อิจฺฉติ, วาโยกสิณวเสน วายุํ อธิฏฺฐหิตฺวา ตูลปิจุ วิย วายุนา คจฺฉติฯ อปิจ คนฺตุกามตาว เอตฺถ ปมาณํฯ สติ หิ คนฺตุกามตาย เอวํ กตาธิฏฺฐาโน อธิฏฺฐานเวคกฺขิตฺโตเวโส อิสฺสาสปกฺขิตฺโต สโร วิย ทิสฺสมาโน คจฺฉตีติฯ ตตฺถ อากาเส มคฺคํ นิมฺมินิตฺวา คจฺฉนฺโต วินาปิ อภิญฺญาญาเณน ปกติปถวิยํ วิย คจฺฉติฯ เตเนว ‘‘ปทสา คจฺฉตี’’ติ วุตฺตํฯ วายุํ อธิฏฺฐหิตฺวา คจฺฉนฺโต อภิญฺญาญาณสมุฏฺฐิตวาโยธาตุปรมฺปราย คจฺฉติฯ อุภยตฺถาปิ อนฺตรา วนรามณียกาทีนิ เปกฺขมาโน อาปาถคเต สทฺเท จ สุณมาโน คจฺฉตีติ วทนฺติฯ เกจิ ปน ‘‘อทิสฺสมาเนน กาเยน เอกจิตฺตกฺขเณเนว อิจฺฉิตฏฺฐานคมเน ทิสฺสมาเนน กาเยน ปทสา วายุนา จ คมเน อภิญฺญาจิตฺตสมุฏฺฐิตกายวิญฺญตฺติวิปฺผาเรน คมน’’นฺติ วทนฺติฯ อปเร ‘‘อภิญฺญาจิตฺตสฺส วิญฺญตฺตินิพฺพตฺตนกิจฺจํ นตฺถี’’ติ วทนฺติฯ

อธิฏฺฐานทฺวยนฺติ จิตฺตกายวเสน กายจิตฺตปริณามนภูตํ รูปกายปาทกชฺฌานจิตฺตารมฺมณํ อุภยํ อธิฏฺฐานํฯ ตํสมฺปยุตฺตายาติ ยถาวุตฺตอธิฏฺฐานทฺวยสมฺปยุตฺตายฯ สุขสญฺญาลหุสญฺญาภาวโตติ สุขสญฺญาลหุสญฺญาสพฺภาวโต, ตพฺภาวํ อาปชฺชนโตติ อตฺโถฯ สุขสญฺญาติ เจตฺถ อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตา สญฺญาฯ อุเปกฺขา หิ ‘‘สนฺตํ สุข’’นฺติ วุตฺตาฯ สาเยว จ สญฺญา นีวรเณหิ เจว วิตกฺกาทีหิ ปจฺจนีเกหิ จ วิมุตฺตตฺตา ‘‘ลหุสญฺญา’’ติปิ เวทิตพฺพาฯ ตาหิ สโมกฺกนฺตาหิ รูปกาโยปิ ตูลปิจุ วิย สลฺลหุโก โหติฯ

โส เอวํ วาตกฺขิตฺตตูลปิจุนา วิย สลฺลหุเกน เอกจิตฺตกฺขเณน อทิสฺสมาเนน จ กาเยน ยถารุจิ คจฺฉตีติฯ

‘‘มุตฺโต วตมฺหิ ตาย อนตฺถสํหิตาย ทุกฺกรการิกาย, สาธุ วตมฺหิ สมฺมาสมฺโพธิํ สมฺพุชฺฌ’’นฺติ (สํ. นิ. 1.137) ปวตฺตํ ภควโต เจโตปริวิตกฺกมญฺญาย มาโร ‘‘อมุตฺตภาวมสฺส กริสฺสามี’’ติ,

‘‘ตโปกมฺมา อปกฺกมฺม, ยํ น สุชฺฌนฺติ มาณวา;

อสุทฺโธ มญฺญสิ สุทฺโธ, สุทฺธิมคฺคา อปรทฺโธ’’ติฯ (สํ. นิ. 1.137) –

อาหาติ เอวมาทิํ สนฺธาย ‘‘มาราทีนมฺปิ ภควโต จิตฺตชานนํ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ นิพฺพานปจฺจเวกฺขณญฺจ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน นิพฺพานา…เป.… ญาเตสุ ปวตฺตตีติ สมฺพนฺโธฯ นิพฺพานา…เป.… ญาเตสูติ อิทํ อภิญฺญาญาณสฺส ปรโต ปวตฺตมานํ ปจฺจเวกฺขณํ อภิญฺญาญาณสฺส วิสเย วิย อภิญฺญาญาณวิสยวิสเยปิ กทาจิ ปวตฺติตุํ อรหตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ อปฺปมาณารมฺมณตนฺติ อปฺปมาณขนฺธารมฺมณตนฺติ อตฺโถฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณสฺส นิพฺพานารมฺมณภาวทีปโก โกจิ ปาโฐ นตฺถิ, ตสฺมาฯ ปจฺจเวกฺขณกิจฺเจ วุจฺจมาเนติ รุฬฺหิํ อคฺคเหตฺวา มคฺคาทีนํ อตีตานํ ปติ ปติ อเวกฺขนํ อนุสฺสรณํ ปจฺจเวกฺขณนฺติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณสฺส กิจฺจํเยว ปจฺจเวกฺขณนฺติ วุจฺจมาเนติ อตฺโถฯ อนุญฺญาตาติ ทิสฺสตีติ ‘‘มคฺคผลนิพฺพานปจฺจเวกฺขณโต’’ติ อิทเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน นิพฺพานารมฺมเณ ขนฺเธ ทิสฺวา ‘‘อิเม ธมฺมา กิํ นุ โข อารพฺภ ปวตฺตา’’ติ อาวชฺเชนฺตสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ นิพฺพานารมฺมเณ ปวตฺตตีติฯ อนาคตํสญาเณปิ เอเสว นโยฯ

ยทิ เอวํ กสฺมา ปริตฺตตฺติเก ‘‘อปฺปมาโณ ธมฺโม มหคฺคตสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 2.12.58) เอตฺถ ‘‘อปฺปมาณา ขนฺธา เจโตปริยญาณสฺส ปุพฺเพนิวาสอนาคตํสญาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ อชฺฌตฺตตฺติเก จ ‘‘พหิทฺธาธมฺโม พหิทฺธาธมฺมสฺส, พหิทฺธาธมฺโม อชฺฌตฺตสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอเตสํ วิภงฺเคสุ ‘‘พหิทฺธา ขนฺธา อิทฺธิวิธญาณสฺส เจโตปริยปุพฺเพนิวาสยถากมฺมูปคอนาคตํสอาวชฺชนาย อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 2.20.29) เอตฺตกเมว วุตฺตํ, น วุตฺตํ นิพฺพานนฺติฯ เจโตปริยอิทฺธิวิธาทิญาเณหิ สห วุตฺตตฺตาติ เจ, เอวมฺปิ วิสุํ วิภชิตพฺพํ สิยาฯ น หิ วิสุํ วิภชนารหํ สห วิภชตีติ? น, อวจนสฺส อญฺญการณตฺตาฯ ยานิ หิ ปุถุชฺชนานํ ปุพฺเพนิวาสอนาคตํสญาณานิ, เตสํ อวิสโย เอว นิพฺพานํฯ อริยานํ ปน มคฺคผลปจฺจเวกฺขเณหิ สจฺฉิกตนิพฺพานานํ อิเมหิ ญาเณหิ ปจฺจกฺขกรเณ ปโยชนํ นตฺถีติ สาธารเณน อิทฺธิวิธญาณาทีนํ คหิตตฺตา นิพฺพานํ น วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ ฯ นิพฺพตฺตกฺขนฺธชานนมาห, น นิพฺพตฺตกกฺขนฺธชานนํฯ ยถากมฺมูปคญาณกิจฺจญฺหิ ตนฺติฯ อตฺโถ สมฺภวตีติ อิทํ อนาคตํสญาณสฺสปิ อนิพฺพานารมฺมณตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

[1429] มคฺคารมฺมณตฺติเก ยสฺมา จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ โพธิเตสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ เอกนฺตโต มคฺคารมฺมณาเยว เกจิ นตฺถิ, มคฺคารมฺมณาเยว ปน กทาจิ มคฺคาธิปติโน โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘กตเม ธมฺมา มคฺคารมฺมณา’’ติ เอกเมว ปุจฺฉํ กตฺวา ตโยปิ โกฏฺฐาสา ลพฺภมานวเสน วิภตฺตาฯ อิมินา นเยน ปรโตปิ เอวรูเปสุ ฐาเนสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ‘‘จิตฺตุปฺปาทา’’ติ, ‘‘มคฺคารมฺมณา’’ติ จ วุตฺตธมฺมานํเยว มคฺคเหตุกตฺตาภาวํ สาเธตุํ ‘‘อสหชาตตฺตา’’ติ อิทํ เหตุวจนนฺติ ‘‘อสมฺปยุตฺตตฺตาติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘น หิ อรูปธมฺมาน’’นฺติอาทิฯ ‘‘อญฺญธมฺมารมฺมณกาเล เอวา’’ติ อวธารณสฺส อคฺคหิตตฺตา ครุํ อกตฺวา มคฺคารมฺมณกาเลปิ มคฺคาธิปติภาเวน น วตฺตพฺพาติ อยมฺปิ อตฺโถ อฏฺฐกถายํ ปริคฺคหิโตเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขณกาเล’’ติ หิ วุตฺตตฺตา ครุํ อกตฺวา ปจฺจเวกฺขณกาเลปิ อตฺถิ เอวฯ ตทา จ มคฺคาธิปติภาเวน น วตฺตพฺพา เต ธมฺมาติ ภิยฺโยปิ สิทฺโธวายมตฺโถฯ

[1434] อตีตารมฺมณาวาติ อุทฺธฏํ, ‘‘อตีตารมฺมณา’’ติ ปน อฏฺฐกถาปาโฐ พหูสุ โปตฺถเกสุ ทิสฺสติฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺควณฺณนายํ (วิภ. อ. 227) ‘‘มรณสมเย ญาตกา ‘อยํ, ตาต, ตวตฺถาย พุทฺธปูชา กรียติ, จิตฺตํ ปสาเทหี’ติ วตฺวา’’ติอาทินา ปญฺจทฺวาเร รูปาทิอารมฺมณูปสํหรณํ ตตฺถ ตทารมฺมณปริโยสานานํ จุทฺทสนฺนํ จิตฺตานํ ปวตฺติญฺจ วตฺวา ตสฺมิํเยว เอกจิตฺตกฺขณฏฺฐิติเก อารมฺมเณ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณภาวํ ปฏิสนฺธิยา วกฺขติ, ตสฺมาติ อตฺโถฯ ทฺเว ภวงฺคานิ อาวชฺชนํ มรณสฺสาสนฺนภาเวน มนฺทีภูตเวคตฺตา ปญฺจ ชวนานิ ทฺเว ตทารมฺมณานิ จุติจิตฺตนฺติ เอกาทส จิตฺตกฺขณา อตีตาติ อาห ‘‘ปญฺจจิตฺตกฺขณาวสิฏฺฐายุเก’’ติฯ อิตรตฺถาติ อญฺญตทารมฺมณาย จุติยาฯ อิทานิ ตเมว ‘‘อิตรตฺถา’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘ยทา หี’’ติอาทิมาหฯ จุติยา ตทารมฺมณรหิตตฺตา ปฏิสนฺธิยา จ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตฺตา ‘‘รูปา…เป.… ชฺชนฺตสฺสา’’ติ อุทาหฏํฯ ฉ ภวงฺคานิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณานิ โหนฺติ, นว จิตฺตกฺขณา อตีตาติ สตฺตจิตฺตกฺขณาวสิฏฺฐายุเก คตินิมิตฺเต ปฏิสนฺธิยา ปวตฺตตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

วิชฺชมานเมว กายํ อารมฺมณํ กโรตีติ เอเตน สุขลหุสญฺโญกฺกมเนน ปจฺจุปฺปนฺนสฺเสว ภูตุปาทายรูปสงฺฆาตสฺส ลหุปริวตฺติภาวาปาทนํ, น ภาวิโนติ ทสฺเสติฯ

เอตฺถนฺตเรติ อปากฏกาลโต ปฏฺฐาย ยาว ปากฏกาโล, เอตสฺมิํ อนฺตเรฯ ยสฺมา ปน กสฺสจิ กิญฺจิ สีฆํ ปากฏํ โหติ, กสฺสจิ ทนฺธํ, ตสฺมา ‘‘เอกทฺเวสนฺตติวารา’’ติ อนิยเมตฺวา วุตฺตํฯ ‘‘วจนสิลิฏฺฐตาวเสน วุตฺต’’นฺติ เอเก, เกจิ ปน ‘‘เอตฺถนฺตเร ปวตฺตา รูปธมฺมา อรูปธมฺมา จ ปจฺจุปฺปนฺนาติ คหิเต เอโก สนฺตติวาโร โหติ, ตํ ปน ทฺวิธา วิภชิตฺวา อปากฏกาลํ อาทิํ กตฺวา เยภุยฺเยน ปากฏกาลโต โอรภาโว เอโก โกฏฺฐาโส เยภุยฺเยน ปากฏกาลํ อาทิํ กตฺวา ยาว สุปากฏกาโล เอโกติ เอเต ทฺเว สนฺตติวาราฯ อิมินา นเยน เสสสนฺตติวารเภทาปิ เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ กาลวเสน สพฺเพสํ สมานภาวํ อคฺคเหตฺวา ธมฺมานํ สทิสปฺปวตฺติวเสน สนฺตติปริจฺเฉโท ทีปิตพฺโพ’’ติ วทนฺติฯ กิญฺจิ กิญฺจิ กาลํ สทิสํ ปวตฺตมานาปิ หิ อุตุจิตฺตาทิสมุฏฺฐานา รูปธมฺมา สนฺตติวาราติ วุจฺจนฺติฯ ยทาห ‘‘อติปริตฺตา’’ติอาทินา, อรูปสนฺตติปิ เจตฺถ ยถาวุตฺตรูปสนฺตติปริจฺฉินฺนา สงฺคหิตาเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ สํหีรตีติ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ อากฑฺฒนียฏฺฐานภาเวน วุตฺตํฯ

‘‘โย จาวุโส, มโน เย จ ธมฺมา’’ติ วิสยิวิสยภูตา เอกภวภูตา จ เอกสนฺตติปริยาปนฺนา ธมฺมา วิภาคํ อกตฺวา คยฺหมานา อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ โหติ, สติ ปน วิภาคกรเณ ขณสนฺตติปจฺจุปฺปนฺนตา ลพฺภตีติ อาห ‘‘อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ โหนฺตํ เอตํ อุภยํ โหตี’’ติฯ

ตสฺสาติ มหาชนสฺสฯ อตีตาทิวิภาคํ อกตฺวาติ อาวชฺชนาทีนํ สมานาการปฺปวตฺติยา อุปายํ ทสฺเสติฯ สิทฺธํ โหตีติ ขณปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตฺเตปิ ปริกมฺมเจโตปริยญาณานํ อยํ ปาฬิ สุฏฺฐุ นีตา โหตีติ อตฺโถฯ อตีตตฺติโก จ เอวํ อภินฺโน โหตีติ เอวํ ขณปจฺจุปฺปนฺเนเยว ธมฺเม อิธ ปจฺจุปฺปนฺโนติ คยฺหมาเน อญฺญปทสงฺคหิตสฺเสว อนนฺตรปจฺจยภาวํ ปกาเสนฺโต อตีตตฺติโก จ ปฏฺฐาเน อเภทโต สมฺมา อตฺถสฺส อุทฺธฏตฺตา อวินาสิโต โหติฯ อถ วา อตีตตฺติโกติ ปฏฺฐาเน อตีตตฺติกปาฬิ, อิมาย อตีตตฺติกปาฬิยา ยถาวุตฺตการณโตเยว อภินฺโน อวิสิฏฺโฐ อญฺญทตฺถุ สํสนฺทติ สเมตีติ อตฺโถฯ

ยถาสมฺภวนฺติ อาวชฺชนาย อนาคตารมฺมณตา, ชวนานํ ปจฺจุปฺปนฺนาตีตารมฺมณตา อนาคตปจฺจุปฺปนฺนาตีตารมฺมณตาติ โยเชตพฺพํฯ นานารมฺมณตา น สิยา อทฺธาวเสน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ อยญฺจ อตฺโถ เอกิสฺสา ชวนวีถิยา เอกสฺมิํเยว จิตฺเต ปวตฺติยํ อาวชฺชนาทีนํ อนาคตาทิอารมฺมณตา สมฺภวตีติ สมฺภวทสฺสนวเสน วุตฺโตติ ยถาธิปฺเปตสฺส อภิญฺญาจิตฺตสฺส ขณปจฺจุปฺปนฺเน ปวตฺติํ โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘เตนา’’ติอาทิมาหฯ ตีณีติ ‘‘อตีตารมฺมโณ ธมฺโม อตีตารมฺมณสฺส ธมฺมสฺส อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย, อนาคตารมฺมโณ ธมฺโม อนาคตารมฺมณสฺส ธมฺมสฺส, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณสฺส ธมฺมสฺส อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 2.19.34) ปทนฺตรสงฺคหิตธมฺมานเปกฺขา ธมฺมา ตีณิ ปญฺหวิสฺสชฺชนานีติ อตฺโถฯ อนาเสวนํ นตฺถีติ อาเสวนลาเภ สติ ยถาธมฺมสาสเน อวจนสฺส การณํ นตฺถีติ อวจเนน ตตฺถ อิตเรสํ ปญฺหานํ ปฏิเสโธ วิญฺญายตีติ อธิปฺปาโยฯ

เอตสฺส วาทสฺสาติ ‘‘อาวชฺชนชวนานํ อนาคตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตฺเตปิ เจโตปริยญาณํ สิทฺธ’’นฺติ วาทสฺสฯ นิสฺสยภาโวติ อตฺถสมฺภวโต ยถาวุตฺตนยสฺส โชตกภาโวฯ ยนฺติ จิตฺตํฯ

ตสฺสาติ อาวชฺชนชวนานํ ขณปจฺจุปฺปนฺนนิรุทฺธารมฺมณตาวจนสฺสฯ เอตฺถ จ กาลวิเสสํ อามสติ, อนาคตาเยว จ อาวชฺชนา ปวตฺตตีติ นยิทํ ยุชฺชมานกํฯ อถ ‘‘ยํ อิมสฺส จิตฺตํ ภวิสฺสติ, ตํ ชานามี’’ติ อาโภคํ กโรติ, เอวํ สติ ปริกมฺมาภิญฺญาจิตฺตานมฺปิ อนาคตารมฺมณตฺตเมวาติ สพฺพตฺถ อาวชฺชนชวนานํ อนาคตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตา น สิชฺฌตีติ อาห ‘‘ปวตฺติ…เป.… วุตฺตตฺตา’’ติฯ โทสาปตฺติยาติ โทสาปชฺชเนน, โทสาปตฺติโต วาฯ ราสิเอกเทสาวชฺชนปฏิเวเธติ ยถารุตวเสเนว ปุริมวาทิปกฺขมาห, สมฺปตฺตสมฺปตฺตาวชฺชนชานเนติ อตฺตนา นิทฺธาริตปกฺขํฯ ปุริมวาทิโน นานุชาเนยฺยุนฺติ อทฺธาสนฺตติปจฺจุปฺปนฺนปทตฺถตา อภิธมฺมมาติกายํ อาคตปจฺจุปฺปนฺนปทสฺส นตฺถีติ อธิปฺปาเย ฐตฺวา นานุชาเนยฺยุํฯ เอตฺถ จ สติปิ สภาวเภเท อาการเภทาภาวโต เอกตฺตนยวเสน อาวชฺชนปริกมฺมาภิญฺญาจิตฺตานํ นานารมฺมณตาโทโส นตฺถีติ ขณปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตา เจโตปริยญาณสฺส ปุริมวาทีนํ อธิปฺปายวิภาวนมุเขน ทสฺสิตาฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘สภาวเภเท สติ นานารมฺมณตาโทสาภาโว นตฺถิ เอวาติ เอกสฺมิํ เอว จิตฺเต อทฺธาสนฺตติวเสน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตา วิภาวิตา’’ติ ทฺวีสุปิ วาเทสุ ยํ ยุตฺตํ, ตํ วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํฯ

เตเนวาติ ยสฺมา อตีตตฺติเก อุปฺปนฺนตฺติเก จ เจโตปริยญาณสฺส วตฺตมานธมฺมารมฺมณภาวโชตโน ปาโฐ น ทิสฺสติ, เตเนว การเณนฯ ทฺวีสุ ญาเณสูติ ปุพฺเพนิวาสเจโตปริยญาเณสุ ฯ กมฺมมุเขน คยฺหนฺตีติ สติปิ อารมฺมณภาเว จตฺตาโร ขนฺธา ยถากมฺมูปคญาเณน กมฺมทฺวาเรน กุสลากุสลา อิจฺเจว คยฺหนฺติ, น ปน วิภาคโสติ ทสฺเสติฯ โลภาทิสมฺปโยควิเสเสน ทุจฺจริตภาโว, อโลภาทิสมฺปโยควิเสเสน จ สุจริตภาโว ลกฺขียตีติ ทุจฺจริตสุจริตานิ วิภาเวนฺตํ โลภาทโยปิ วิภาเวติเยว นาม โหตีติ อาห ‘‘ทุจฺจริต…เป.… ภาวนํ โหตี’’ติฯ

[1435] อสภาวธมฺมสฺส ‘‘อห’’นฺติอาทิปญฺญตฺติยา อชฺฌตฺตธมฺมุปาทานตาย สิยา โกจิ อชฺฌตฺตปริยาโย, น ปน สภาวธมฺมสฺส อสตฺตสนฺตาเนว ตสฺสาติ วุตฺตํ ‘‘สภาว…เป.… อโหนฺต’’นฺติฯ

ตถา หิ ‘‘อตฺตโน ขนฺธาทีนิ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสา’’ติ เอตฺถ ‘‘อชฺฌตฺตารมฺมณา’’ติ ปทสฺส อตฺถวิวรณวเสน ‘‘อชฺฌตฺตํ คยฺหมานํ อหนฺติ ปญฺญตฺติํ อาทิ-สทฺเทน คณฺหาตี’’ติ วกฺขติฯ ยทิ เอวํ ตสฺส อชฺฌตฺตตฺติเกปิ อชฺฌตฺตภาโว วตฺตพฺโพ สิยา? น, พหิทฺธาภาวสฺส วิย อชฺฌตฺตภาวสฺสปิ อชฺฌตฺตตฺติเก นิปฺปริยายวเสน อธิปฺเปตตฺตาติฯ ยทาห ‘‘อสภา…เป.… น วุตฺต’’นฺติฯ อากิญฺจญฺญายตนาทีติ อาทิ-สทฺเทน สาวชฺชนานิ ตสฺส ปุเรจาริกอุปจารจิตฺตานิ ตสฺส อารมฺมเณน ปวตฺตนกปจฺจเวกฺขณอสฺสาทนาทิจิตฺตานิ จ สงฺคณฺหาติฯ

อากิญฺจญฺญายตนํ ตํ-สทฺเทน อากฑฺฒิตฺวา วทติ, น ปน ตํ สพฺพนฺติ วุตฺตํ, ยญฺจ ตสฺส ปุเรจาริกนฺติ อตฺโถฯ เลสวจนนฺติ เอกเทสสารุปฺเปน สมานารมฺมณภาเวน เอกเทสสฺเสว วจนํฯ ลิสฺสติ สิลิสฺสติ เอกเทเสน อลฺลียตีติ หิ เลโสฯ เยสนฺติ กามาวจรกุสลากุสลมหากิริยาวชฺชนจิตฺตานํ กุสลกิริยาเภทสฺส รูปาวจรจตุตฺถสฺส จฯ เอวํ อุเปกฺขาสหคตนิทฺเทสาทีสูติ เยสํ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตตา วุตฺตา, เตสุ เอกเมว อุเปกฺขาสหคตนิทฺเทสํ วตฺวา อิตรํ น วตฺตพฺพํ สิยาติ อตฺโถฯ อาทิ-สทฺเทน เหตุสมฺปยุตฺตกามาวจราทินิทฺเทเส สงฺคณฺหาติฯ ตตฺถาปิ หิ ปริตฺตสเหตุกาทิภาเวน วุตฺเตสุ ธมฺเมสุ เอกเมว วตฺวา อิตรํ น วตฺตพฺพํ สิยาติฯ อภาวนานิฏฺฐปฺปวตฺติยาติ อภาวนานิฏฺฐปฺปวตฺติยา อภาวนาการสฺส อุกฺกํสปฺปวตฺติยาติ อตฺโถ, อภาวสฺส วา อุกฺกํสปฺปวตฺติยาฯ นวตฺตพฺพํ ชาตํ อชฺฌตฺตารมฺมณาทิภาเวนาติ อธิปฺปาโยฯ ตานีติ อากิญฺจญฺญายตเนน สมานารมฺมณานิ อาวชฺชนาทีนิฯ ยทิ เอวํ ‘‘อภาวนาสามญฺเญ’’ติ กสฺมา วุตฺตํฯ น หิ อากิญฺจญฺญายตนารมฺมณสฺส ปจฺจเวกฺขณอสฺสาทนาทิวเสน ปวตฺตจิตฺตานํ อภาวนากาเรน ปวตฺติ อตฺถีติ? น, อภาเวตพฺพตาย อธิปฺเปตตฺตาฯ น ภาวียตีติ หิ อภาวนํ, น น ภาเวตีติฯ

คหณวิเสสนิมฺมิตานีติอาทีสุ อยมธิปฺปาโย – ยทิปิ ภาวนาญาณนิมฺมิตาการมตฺเตสุ สภาวโต อวิชฺชมาเนสุ วิสเยสุ เยภุยฺเยน มหคฺคตา ธมฺมา ปวตฺตนฺติ, พหิทฺธาการคฺคหณวเสน ปน กสิณาทีนํ พหิทฺธาภาโวติ ตทารมฺมณธมฺมา พหิทฺธารมฺมณาติ วุตฺตํฯ

กสิณานญฺหิ สนฺตานํ มุญฺจิตฺวา อุปฏฺฐานํ วิเสสโต วฑฺฒิตกสิณวเสน วิญฺญายติ, ปฐมารุปฺปวิญฺญาณาภาวสฺส ปน น พหิทฺธากาโร, นาปิ อชฺฌตฺตากาโรติ อุภยาการวิธุเร ตสฺมิํ อนญฺญสาธารเณน ปวตฺติยากาเรน ปวตฺตมานํ อากิญฺจญฺญายตนเมว นวตฺตพฺพารมฺมณํ วุตฺตํ, น อิตเร อิตราการปฺปวตฺติโตติฯ กามาวจรกุสลานนฺติ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ

อากิญฺจญฺญายตนวิปากํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสฺส วิปากาทิกสฺสาติ อตฺถวเสน วิภตฺติ ปริณาเมตพฺพาฯ อภินีหาราสมฺภวโตติ สมาปตฺติจิตฺตสฺส อภินีหรณาสมฺภวโตฯ กุสลเมว วิปากสฺส อารมฺมณนฺติ กตฺวา ‘‘วิปากสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อสภาวธมฺมตฺเตปิ พหิทฺธากาเรน คหณียภาวโต กสิณานํ พหิทฺธาภาโว วิย เอกนฺตโต อิธ อชฺฌตฺตธมฺมุปาทานตาย อหนฺติ ปญฺญตฺติยา สิยา อชฺฌตฺตภาโวติ วุตฺตํ ‘‘อชฺฌตฺต’’นฺติอาทิฯ ‘‘ขนฺธาทีติ อาทิ-สทฺเทน ธาตุอายตนาทิ สงฺคยฺหตี’’ติ จ วทนฺติฯ เอส นโยติ ‘‘อรูปกฺขนฺเธ ขนฺธาติ คเหตฺวา’’ติอาทิกํ วณฺณนานีติํ อาหฯ ปเรสํ ขนฺธาทิคฺคหเณติ ปเรสํ ขนฺธาทีติ อิมสฺส ปทสฺส กถเน อุจฺจารเณฯ สพฺพํ อุปาทาปญฺญตฺติํ อาห อาทิสทฺเทนาติ สมฺพนฺโธฯ

ติกอตฺถุทฺธารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุกอตฺถุทฺธารวณฺณนา

[1473] อญฺญถาติ วุตฺตปฺปการสฺส ทสฺสเนฯ วุตฺตปฺปการสฺส ทสฺสนโต เอว หิ อฏฺฐกถายํ สสงฺขาริกานํ ถินมิทฺธวิรเห อสงฺขาริกสทิสี โยชนา น ทสฺสิตาฯ ภวราคาทีสูติ ภวราคมูลิกาทีสุ โยชนาสุฯ

[1511] ทฺเวติ อุทฺธจฺจาวิชฺชานีวรณานิฯ ตีณีติ กามจฺฉนฺทพฺยาปาทวิจิกิจฺฉาสุ เอเกเกน อุทฺธจฺจาวิชฺชานีวรณานิฯ ทฺเว วา ตีณิ วาติ ปาฬิยํ วา-สทฺทสฺส ลุตฺตนิทฺทิฏฺฐตํ อาหฯ อถ วา นิปาตสทฺทสนฺนิธาเนปิ นามปทาทีหิ เอว สมุจฺจยาทิอตฺโถ วุจฺจติ, น นิปาตปเทหิ เตสํ อวาจกตฺตาติ อนฺตเรนปิ นิปาตปทํ อยมตฺโถ ลพฺภติฯ ตถา วจนิจฺฉาย สมฺภโว เอว เหตฺถ ปมาณนฺติ ปาฬิยํ ‘‘ทฺเว ตีณี’’ติ วุตฺตํฯ