เมนู

อลทฺธตฺตลาภตาย อุปฺปาทาทิกฺขณํ อปฺปตฺตสฺส วิปากสฺส อนุปฺปนฺนภาโว นตฺถิภาโว ปากฏภาวาภาวโตติ วุตฺตํ ‘‘นตฺถิ นาม น โหตีติ อนุปฺปนฺโน นาม น โหตี’’ติฯ ตตฺถาติ อรูปภวงฺเคฯ

อวิปกฺกวิปากํ กมฺมํ สหการีการณสมวายาลาเภน อกโตกาสํ วิปากาภิมุขภาวาภาวโต วิปกฺกวิปากกมฺมสริกฺขกนฺติ วุตฺตํ ‘‘อลทฺโธ…เป.… เทยฺยา’’ติฯ กิจฺจนิปฺผตฺติยา อสติ อุปฺปนฺนมฺปิ กมฺมํ อนุปฺปนฺนสมานนฺติ ‘‘โอกาโส น ภเวยฺยา’’ติ เอตสฺส สมตฺถตา น สิยาติ อตฺถมาหฯ เตน อปจยคามิกมฺมกิจฺจสฺส โอกาสาภาโว ทสฺสิโตฯ ปุพฺเพ นิรตฺถกตฺตา อุปฺปตฺติยา โอกาโส น ภเวยฺยาติ ปโยชนาภาวโต กมฺมุปฺปตฺติยา โอกาสาภาโว วุตฺโตฯ ‘‘วิปากโต อญฺญสฺส ปวตฺติโอกาโส น ภเวยฺยา’’ติ อิมินา อสมฺภวโตติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ ธุววิปากสฺส กมฺมสฺส วิปาเกน นิทสฺสนมตฺตภูเตนาติ อธิปฺปาโยฯ อริยมคฺคอานนฺตริยกมฺมานํ วิย มหคฺคตกมฺมานํ นิยตสภาวตาภาวา อฏฺฐสมาปตฺตีนํ ‘‘พลววิรเห’’ติอาทินา สวิเสสนธุววิปากตา วุตฺตาฯ เอตฺถ จ ‘‘ปญฺจ อานนฺตริยกมฺมานี’’ติ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิยาปิ ธุววิปากตฺตาฯ ยสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา โย วิปาโก นิโยคโต อุปฺปชฺชิสฺสติ, โส ตสฺส อนาคตกาเลปิ อุปฺปาทิโวหารํ ลภติฯ โส จ อุปฺปาทิโวหาโร อายูหิตกมฺมวเสน วุจฺจมาโน ภาวินา อายูหิตภาเวน มคฺโค อนุปฺปนฺโนติ เอตฺถ วุตฺโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ อายูหิตํ ภวิสฺสตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[1050] อุปาทาเนหิ อาทินฺนาติ สมฺพนฺโธฯ อญฺเญติ อุปาทานารมฺมเณหิ อญฺเญ อนุปาทานิยาติ อตฺโถฯ อาทิเกน คหเณนาติ ‘‘อหํ ผลํ สจฺฉากาสิ’’นฺติ เอวํ ปจฺจเวกฺขณญาณสงฺขาเตน คหเณนฯ อิทานิ อุเปตตฺถทีปกสฺส อุป-สทฺทสฺส วเสน อุปาทินฺน-สทฺทสฺส อตฺถํ วตฺตุํ ‘‘อุปาทินฺนสทฺเทน วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ นิพฺพานสฺส อนชฺฌตฺตภาวโต ‘‘อมคฺคผลธมฺมาเยว วุตฺตา’’ติ อาหฯ อิตเรหีติ อชฺฌตฺตปทาทีหิฯ

ติกนิกฺเขปกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุกนิกฺเขปกถาวณฺณนา

[1062] เมตฺตาย อยนํ อุปคมนํ เมตฺตายนํ, ตญฺจ อตฺตโน สนฺตาเน เมตฺตาย ลาโภ อุปฺปาทนํ สตฺตานํ อนุปคโม อตฺถโต มชฺชนเมวาติ ‘‘เมตฺตา, เมทน’’นฺติ วตฺวา ‘‘สิเนหน’’นฺติ อาหฯ

[1065] ตสฺมิํ ตสฺมิํ วิสเย จิตฺตํ สํรญฺชตีติ จิตฺตสฺส สํรญฺชนํฯ ตณฺหาวิจริตาทีติ อาทิ-สทฺเทน เอสนาทโย สงฺคหิตาฯ ตณฺหาย วิปุลตา วิสยวเสน ปวตฺติวเสน วา เวทิตพฺพาฯ อนิจฺจาทิสภาวสฺส รูปาทิกสฺส นิจฺจาทิโต คหณํ อภินิเวโส วิเสสโต ตณฺหาวเสน โหติ ตณฺหารหิตาย ทิฏฺฐิยา อภาวาติ อุปจารวเสน นิมิตฺตสฺส กตฺตุภาวมาห ‘‘นิจฺจาทิโต คณฺหนฺตี วิสํวาทิกา โหตี’’ติฯ ปากเฏน สทฺเทน ลพฺภมานตฺตา ยถารุตวิญฺญายมานตฺตา จ วิสตฺติกาสทฺทสฺส วิสตสภาโว ‘‘ปธาโน อตฺโถ’’ติ วุตฺโตฯ ‘‘อนฺตลิกฺขจโร ปาโส, ยฺวายํ จรติ มานโสฯ เตน ตํ พาธยิสฺสามี’’ติอาทิวเสน (สํ. นิ. 1.151; มหาว. 33) มาเรน คหิตตาย

[1066] อนตฺถจรณาทิอนภิสนฺธานกตาย อฏฺฐานภูเตสุ จ วสฺสวาตาทิสงฺขาเรสุ อุปฺปนฺนโกโป วิย สตฺเตสุ อตฺถาจรณาทินา อาโรปนาธิปฺปาเยสุเยว ตทชฺฌาโรปนวเสน ปวตฺโต ยทิปิ อนายตนุปฺปตฺติยา อฏฺฐานาฆาโตเยว โหติ, สตฺตวิสยตฺตา ปน สติ จิตฺตสฺส เอกนฺตพฺยาปตฺติยํ กมฺมปถเภโท โหติเยวาติ สกฺกา วิญฺญาตุํ, อฏฺฐานุปฺปตฺติยํ ปนสฺส น สิยา กมฺมปถเภโทติ อาห ‘‘สตฺเตสุ อุปฺปนฺโน อฏฺฐานโกโป กโรตี’’ติฯ ปฏิฆาทิปทานํ ฆฏฺฏนาปุริมยามวิการุปฺปตฺติสมญฺญาทีสุปิ ทสฺสนโต ‘‘ปฏิวิโรธาทิปทานิ เตสํ วิเสสนตฺถานี’’ติ วุตฺตํฯ

[1091] ทฺเว ธมฺมา ตโย ธมฺมาติ สทฺทนฺตรสนฺนิธาเนน ปริจฺเฉทวโต พหุวจนสฺส ทสฺสนโต ‘‘อปริจฺเฉเทน พหุวจเนนา’’ติ วุตฺตํฯ อุทฺเทโส กโตติ อิติ-สทฺโท เหตุอตฺโถฯ เตน พหุวจเนน อุทฺเทสกรณํ พหุวจเนน ปุจฺฉาย การณนฺติ ทีเปติฯ อุทฺเทสานุวิธายินี หิ ปุจฺฉาติฯ

ตถา หิ สงฺขาปริจฺฉินฺเน อุทฺเทเส ‘‘กตเม วา ตโย’’ติ สงฺขาปริจฺฉินฺนาว ปุจฺฉา กรียตีติฯ อุทฺเทเสน ธมฺมานํ อตฺถิตามตฺตวจนิจฺฉายํ สภาวภูมิการณผลาทิปริจฺเฉโท วิย สงฺขาปริจฺเฉโทปิ น กาตพฺโพติ อธิปฺปาเยน ‘‘อนิทฺธาริตปริจฺเฉเท’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘อปจฺจยา ธมฺมา’’ติ ปทโต ปน เหฏฺฐา อเนกเภทภินฺนา ธมฺมา อปริจฺเฉเทน พหุวจเนเนว อุทฺทิฏฺฐา, อุทฺธญฺจ ตถา อุทฺทิสียนฺตีติ ตํ โสตปติตตาย เภทาภาเวปิ ปรมตฺถโต อปฺปจฺจยธมฺมสฺส อสงฺขตธมฺมสฺส จ โสปาทิเสสนิรุปาทิเสสราคกฺขยาทิอสงฺขตาทิวจนวจนียภาเวน อุปจริตเภเทคหิเต ปททฺวเยน อตฺถิ กาจิ เภทมตฺตาติ อปริจฺเฉเทน พหุวจเนน อุทฺเทโส กโตติ ยุตฺตํ สิยาฯ อุทฺเทสานุสารีนิ ปุจฺฉานิคมนานีติ ตานิปิ ตถา ปวตฺตานิฯ นิทฺเทโส ปน ยถาธิปฺเปตสภาวาทิปริจฺเฉทวิภาวนวเสเนว กาตพฺโพติ อสงฺขตา ธาตุ อิจฺเจว กโต ปรมตฺถโต เภทาภาวทีปนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ กเถตุกามตาวเสน ปุจฺฉนฺโต ยสฺส กเถติ, เตน กาตพฺพปุจฺฉาย กรณโต ตคฺคตํ อชานนํ สํสยํ วา อนุวิธายเยว ปุจฺฉตีติ ‘‘สภาว…เป.… อชานนฺตสฺส วเสน ปุจฺฉา กรียตี’’ติ วุตฺตํฯ นิทฺเทสโต ปุพฺเพติอาทินา อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ ปุจฺฉานุสนฺธิํเยว วิภาเวติฯ

[1101] ภินฺทิตฺวาติ วิภชิตฺวาฯ รูปาว…เป.… วิญฺเญยฺยาติ กามาวจรกุสลมหากิริยวิญฺญาเณน มหคฺคตธมฺมานํ สมฺมสนวเสน ยถาโยคํ มหคฺคตปฺปมาณธมฺมานํ ปจฺจเวกฺขณาทิวเสน รูปราคารูปราคสมฺปยุตฺเตน อกุสลมโนวิญฺญาเณน มหคฺคตธมฺมานํ อภินิเวสนอสฺสาทนวเสน ตํตํปญฺญตฺติยญฺจ ตํตํโวหารวเสน ปวตฺเตน อาวชฺชเนน จ ยถาวุตฺตวิญฺญาณานํ ปุเรจาริเกน กามาวจรธมฺมา น วิญฺเญยฺยาฯ อิตเรนาติ ปริตฺตารมฺมเณนฯ กามาวจรานเมว อารมฺมณานนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํฯ รูปารมฺมณาทีหิ วิญฺญาเณหิ ตตฺถ รูปารมฺมเณน วิญฺญาเณนปิ สทฺทาทีนํ อวิญฺเญยฺยตา รูปสฺส จ วิญฺเญยฺยตาฯ เอวํ เสเสสุปิ โยชนา ทฏฺฐพฺพาฯ จกฺขุทฺวาริเกน สทฺทาทีนํ อวิญฺเญยฺยตา รูปสฺส วิญฺเญยฺยตาติอาทินา ทฺวารเภทวเสน โยเชตพฺพํฯ อิตรนฺติ อิฏฺฐมชฺฌตฺตํ อนิฏฺฐมนิฏฺฐมชฺฌตฺตญฺจฯ รูปาวจราทโย กามาวจรวิปากาทีหีติ รูปาวจรารูปาวจรโลกุตฺตรปญฺญตฺติโย กามาวจรวิปาเกหิ โลกุตฺตรา กามาวจรโต ญาณวิปฺปยุตฺตกุสลกิริเยหิ อกุสเลหิ จ อวิญฺเญยฺยาติ โยเชตพฺพํฯ นิพฺพานสฺส อวิชานนสภาโว เอว อตฺตสมฺภโว

[1102] รูปารูปาวจรกมฺมูปปตฺติภเว ทิฏฺฐิรหิโต โลโภ ภวาสโวติ ยถาวุตฺตวิสโย ทิฏฺฐิสหิโต สพฺพกามาวจรธมฺมวิสโย จ โลโภ กามาสโว ภวิตุํ ยุตฺโตติ วุตฺตํ ‘‘ภวาสวํ…เป.… สิยา’’ติฯ กามาสวภวาสววินิมุตฺตสฺส หิ โลภสฺส อภาวํ สยเมว วกฺขตีติฯ ปาฬิยนฺติ อฏฺฐกถากณฺฑปาฬิยํฯ ตตฺถ ยถา ‘‘กามาสโว อฏฺฐสุ โลภสหคตจิตฺตุปฺปาเทสุ อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ, เอวํ ‘‘ภวาสโว อฏฺฐสุ โลภสหคตจิตฺตุปฺปาเทสุ อุปฺปชฺชตี’’ติ อวตฺวา ‘‘จตูสุทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺตโลภสหคตจิตฺตุปฺปาเทสุ อุปฺปชฺชตี’’ติ (ธ. ส. 1465) วุตฺตตฺตา ‘‘ภวาสโว…เป.… ยุตฺเตสุ เอว อุปฺปชฺชตี’’ติ ปาฬิยํ วุตฺโตติ สาวธารณํ วุตฺตํฯ ตถา จ วกฺขติ ‘‘ภวาสโว จตูสุ ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺเตสุ อวิชฺชาสเวน สทฺธิํ เอกธาว เอกโต อุปฺปชฺชตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1473)ฯ โสปิ ราโคติ สสฺสตทิฏฺฐิสหคโต ราโคฯ กามภวปตฺถนา วิย กามาสโวติ ยุตฺตํ วตฺตุํฯ สสฺสตทิฏฺฐิสหคตราคกามภวปตฺถนานมฺปิ หิ ภวาสโวติ วตฺตพฺพปริยาโย อตฺถีติ ‘‘สสฺสตทิฏฺฐิสหคโต ราโค ภวราควเสน ปตฺถนา ภวาสโว นามา’’ติ วุตฺตํ, น เตสํ อิธ อธิปฺเปตภวาสวภาวทสฺสนตฺถนฺติ อฏฺฐกถายํ อธิปฺปาโย ทฏฺฐพฺโพฯ ตถา หิ ‘‘รูปารูปสงฺขาเต กมฺมโต จ อุปปตฺติโต จ ทุวิเธปิ ภเว อาสโว ภวาสโว’’ติ วุตฺตนฺติฯ ตตฺถ กามภวปตฺถนาย ตาว กามาสวภาโว โหตุ, รูปารูปภเวสุ สสฺสตาภินิเวสสหคตราคสฺส กถนฺติ? โสปิ ยถาวุตฺตวิสเย กามนวเสน ปวตฺติโต กามาสโวเยว นามฯ สพฺเพปิ หิ เตภูมกา ธมฺมา กมนียฏฺเฐน กามาติฯ น เจตฺถ อนิฏฺฐปฺปสงฺโค ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตโลภสฺส ภวาสวภาเวน วิสุํ อุทฺธฏตฺตาฯ อวสฺสญฺเจตเมวํ วิญฺญาตพฺพํ, อิตรถา รูปารูปภเวสุ อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคตสฺสปิ โลภสฺส ภวาสวภาโว อาปชฺเชยฺยาติฯ กามาสวาทโย เอว ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกาสวภาเวน ทฺวิธา วุตฺตาฯ

[1103] อิธ ปาฬิยาปิ ภวาสววินิมุตฺตโลภสฺส กามาสวภาโว น น สกฺกา โยเชตุนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘กามาสวนิทฺเทเส จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ธมฺมจฺฉนฺโท สทฺธา’’ติ เกจิฯ

[1105] อุปาทานกฺขนฺเธสฺเวว ปวตฺตติ ตพฺพินิมุตฺตสฺส ธมฺมสฺส ชีวคฺคหณวิสยสฺส ปรมตฺถโต อภาวาฯ รูเป…เป.… วิญฺญาเณ วา ปน น ปติฏฺฐาติ รูปาทีนํ อวิปรีตสภาวมตฺเต อฏฺฐตฺวา สยํ สมาโรปิตสฺส เตสุ ปริกปฺปนามตฺตสิทฺธสฺส กสฺสจิ อาการสฺส อภินิเวสนโตฯ เตเนวาห ‘‘ตโต อญฺญํ กตฺวา’’ติฯ ตโต อุปาทานกฺขนฺธโตฯ เวทนาทโยปิ หิ เกจิ ทิฏฺฐิคติกา อนิจฺจาติ ปสฺสนฺตีติฯ ตโตติ วา สรีรสงฺขาตรูปกฺขนฺธโตฯ ‘‘อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีร’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ โหตีติ ภวติ สสฺสตํ อตฺตาติ อตฺโถฯ อญฺญนฺติ พฺรหฺมอิสฺสราทิโต อญฺญํฯ

อรูปภโว วิย รูปราคปฺปหาเนน รูปภโว กามราคปฺปหาเนน ปตฺตพฺโพฯ รูปีพฺรหฺมานญฺจ ปญฺจกามคุณิโก ราโค ปหียติ, น วิมานาทีสุ ราโคติ โส อกามราโคติ กตฺวา กามาสโว น โหตีติ อฏฺฐกถายํ ปฏิกฺขิตฺตํฯ ฏีกากาเรหิ ปน กามาสวภวาสววินิมุตฺตโลภาภาวทสฺสเนน รูปีพฺรหฺมานํ วิมานาทิราคสฺสปิ กามจฺฉนฺทาทิภาวโต ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตรูปารูปภวราควินิมุตฺโต สพฺโพ โลโภ กามาสโวติ ทสฺสิโตฯ ตตฺถ ยุตฺตํ วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํฯ สิยา อาสวสมฺปยุตฺโต กามราเคน ภวราเคน วา สหุปฺปตฺติยํ, สิยา อาสววิปฺปยุตฺโต ตทญฺญราเคน สหุปฺปตฺติยํ, ‘‘จตูสุ ทิฏฺฐิคตา’’ติอาทิปาฬิยา อภาวทสฺสเนน กามาสวภวาสววินิมุตฺตโลภาภาวํ ทสฺเสตฺวา ‘‘กามาสโว’’ติอาทิปาฬิทสฺสเนน ทิฏฺฐิราคสฺส กามาสวภาวํ สาเธติฯ ปหาตพฺพทสฺสนตฺถนฺติ ปหาตพฺพตาทสฺสนตฺถํฯ ปหาเนติ ปหานนิมิตฺตํฯ

[1121] ชาติยาติ ขตฺติยสภาวาทิชาติสมฺปตฺติยาฯ โคตฺเตนาติ โคตมโคตฺตาทิอุกฺกฏฺฐโคตฺเตนฯ โกลปุตฺติเยนาติ มหากุลภาเวนฯ วณฺณโปกฺขรตายาติ วณฺณสมฺปนฺนสรีรตายฯ ‘‘โปกฺขร’’นฺติ หิ สรีรํ วุจฺจตีติฯ มานํ ชปฺเปตีติ มานํ ปวตฺเตติ กโรติฯ ปวตฺโต มาโน ปวตฺตมาโนฯ ปุคฺคลวิเสสนฺติ เสยฺยสฺส เสยฺโยติอาทิเภทํ ปุคฺคลวิเสสํฯ เสยฺยํ ภินฺทิตฺวา ปวตฺตมาโน เสยฺยมาโนฯ ติณฺณนฺติ เสยฺยสฺส เสยฺยาทีนํ ติณฺณํ ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทินา อญฺญํ ปุคฺคลํ อนิสฺสาย วุตฺตานํฯ เสยฺยาทิวเสน อตฺตโน มนนํ ปคฺคโห มาโน, ตสฺส กรณํ เสยฺโยหมสฺมีติอาทิปวตฺติเยวาติ วุตฺตํ ‘‘เสยฺโยติ อาทิกิจฺจกรณ’’นฺติฯ

[1140] สพฺโพปิ โลโภ อภิชฺฌาสภาโวติ อภิชฺฌา อาสวทฺวยสภาวา, กามราโค กามาสวสภาโว เอวาติ อาสวทฺวยเอกาสวภาโว อภิชฺฌากามราคานํ วิเสโส วุตฺโตฯ น อภิชฺฌา จ ธมฺมา ฐเปตฺวา ทิฏฺฐิํ อวิชฺชญฺจ โนอาสวสภาวาฯ อภิชฺฌา จ อาสวทฺวยสภาวา เอว, นอภิชฺฌาสภาโว จ โลโภ นตฺถีติ อธิปฺปาเยน ‘‘โนอาสวโลภสฺส สพฺภาโว วิจาเรตพฺโพ’’ติ อาหฯ คณนาย เหตุยา สตฺตาติ วุตฺตนฺติ ปญฺหาวารปาฐํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตตฺถ หิ ‘‘อาสโว ธมฺโม อาสวสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยฯ อาสโว ธมฺโม โนอาสวสฺส ธมฺมสฺสฯ อาสโว ธมฺโม อาสวสฺส จ โนอาสวสฺส จฯ โนอาสโว ธมฺโม โนอาสวสฺสฯ โนอาสโว ธมฺโม อาสวสฺสฯ โนอาสโว ธมฺโม อาสวสฺส จ โนอาสวสฺส จฯ อาสโว จ โนอาสโว จ ธมฺมา โนอาสวสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 3.3.16) อิเมสํ วารานํ วเสน ‘‘คณนาย สตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยทิ โนอาสวสภาโวปิ โลโภ สิยา, ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตจิตฺตสฺส วเสน ‘‘อาสโว จ โนอาสโว จ ธมฺมา โมหยถาวุตฺตโลภา อาสวสฺส ธมฺมสฺส ทิฏฺฐิยา เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ สตฺตโม, ปาฬิยํ อาคตํ สตฺตมํ อฏฺฐมํ กตฺวา ‘‘อาสโว จ โนอาสโว จ ธมฺมา อาสวสฺส จ โนอาสวสฺส จ ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ นวโม ปญฺโห วุจฺเจยฺย, น ปน วุตฺโตติฯ เอวํ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตโลภสฺส โนอาสวภาวาภาวํ ทสฺเสตฺวา อิตรสฺสปิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺเต จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[1162] ยถารูเป รูปปฺปพนฺเธ วตฺตมาเน ปุคฺคโล คจฺฉติ ติฏฺฐติ นิสีทตีติ วุจฺจติ, ตถา วิสทรูปสฺส อุปฺปาทกํ จิตฺตํ อิริยาปถูปตฺถมฺภกํฯ ตํ ปน กุสลโต กิริยโต จ ปญฺจมชฺฌานจิตฺตํ อภิญฺญาปฺปตฺตํ อปฺปตฺตญฺจ ภินฺทิตฺวา สตฺตปญฺญาส ชวนานิ โวฏฺฐพฺพนญฺจาติ อฏฺฐปญฺญาสวิธํฯ สหชาตธมฺมานํ อกมฺมญฺญภาวกรตฺตา ถินมิทฺธสหคตจิตฺตํ วิสทานิ รูปานิ น สมุฏฺฐเปติ น อุปตฺถมฺเภติ จาติ วุตฺตํ ‘‘อิริยาปถํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺต’’นฺติฯ

[1163] วิปกฺเขปิ ภาวโต อเนกนฺติกตฺตา รูปตฺตาสาธกตฺตํครุภาวปฺปตฺติ ลหุตาวิรโห ทฏฺฐพฺโพฯ

สติปิ อญฺเญสมฺปิ อกุสลาทีนํ ลหุตาวิรเห ถินมิทฺธานํ เอกนฺตโต ลหุตาปฏิปกฺขตฺตา การณานุรูปตฺตา จ ผลสฺส ‘‘ถินมิทฺธสมุฏฺฐิตรูเปหี’’ติ วุตฺตํฯ น ชาคร…เป.… สนฺตตินฺติ เอเตน นามกาเย สุปนสฺส อสิทฺธตํ ทสฺเสติฯ มิทฺธสฺส ผลตฺตาติ เอตฺถ มิทฺธํเยว นิทฺทาการณนฺติ นายํ นิยโม อิจฺฉิโต, นิทฺทาการณเมว ปน มิทฺธนฺติ นิยโม อิจฺฉิโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ ตถา หิ ขีณาสวานํ นิทฺทาย มิทฺธโต อญฺญํ การณํ กรชกายสฺส ทุพฺพลภาโว อฏฺฐกถายํ ทสฺสิโตติฯ

ฉาทนํ , อวตฺถรณํ วา โอนาโห, โส รูปสฺเสว สภาโวติ ปรสฺส อาสงฺกํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘เตน สห วุตฺตา โอนาหปริโยนาหา จา’’ติฯ อสงฺโกจวเสน วิสทา ปวตฺติ วิปฺผาริกภาโวอาวรณภาโว วิยาติ เอเตน อาวรณสภาวตฺเตปิ มิทฺธสฺส ตพฺพิธุโร อนญฺญสาธารณตฺตา โอนหนาทิภาโวติ ทสฺเสติฯ สามญฺญญฺหิ ปญฺจนฺนมฺปิ กามจฺฉนฺทาทีนํ อาวรณสภาโวติ อาวรณภาวสทิสสฺส โอนหนาทิภาวสฺส นามกาเย ลพฺภมานสฺส คหิตตาติ เอตฺถาธิปฺปาโยฯ

ปานนฺติ อนุโยโคติ จ ตํกิริยาสาธิกา เจตนา อธิปฺเปตาติ สุราปานสฺส สุรา…เป.… โยคสฺส จ อกุสลภาเวน อุปกฺกิเลสทุพฺพลีกรณภาโว ยุตฺโตติ วุตฺโตฯ ‘‘สุราเมรยสฺส อชฺโฌหรณํ ปานํ ปมาทฏฺฐานานุโยโค จา’’ติ ปรสฺส อธิปฺปาโยฯ นีวรณํ หุตฺวา วาติอาทินา อิทํ ทสฺเสติ ‘‘นีวรณสภาวานํ นีวรณสมฺปยุตฺตภาวทสฺสนปราย โจทนาย นีวรณนฺติ กตฺถจิ อทิฏฺฐปโยคสฺส อสมฺปยุตฺตสฺส รูปสฺส ยถาลาภโต คหณํ ญาโยเยว น โหติ, สิทฺธนีวรณภาวสมฺปยุตฺตสภาวานํเยว ปน คหณนฺติ ตํสภาวา อรูปธมฺมาเยว ทสฺสิตา, น รูปนฺติ ถินํ วิย มิทฺธมฺปิ อรูปเมวาติ วิญฺญายตี’’ติฯ นฺติ เยน วจเนนฯ อสมฺภววจนโตติ อสมฺภววจนภาวโตฯ

เตนาติ เตน รูปารมฺมณสฺส ฉนฺทราคสฺส ปหานวจเนนฯ รูปปฺปหานโต อญฺโญติ กตฺวา รูเป ฉนฺทราคปฺปหานํ ‘‘อญฺโญ กาโร’’ติ วุตฺตํฯ ยํ อฏฺฐกถายํ ‘‘อญฺญถา’’ติ วุตฺตํฯ อิทนฺติอาทินา ‘‘ตํ ปชหถา’’ติ ปาฬิยา น นิปฺปริยายปฺปหานํ อธิปฺเปตนฺติ ทสฺเสติฯ

อรูปสฺเสว ยุชฺชตีติ สุทุทฺทสํ ทูรงฺคมาทิปฺปวตฺตกํ จิตฺตํ ตํสมฺปยุตฺโต อรูปธมฺโมเยว วิพนฺธิตุํ สมตฺโถติ ทสฺเสติฯ เจตโส ปริยุฏฺฐานนฺติ กุสลจิตฺตสฺส คหณํฯ นีวรณานิ หิ อุปฺปชฺชมานานิ อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทาเนน กุสลวารํ คณฺหนฺตีติ วุจฺจนฺติฯ คหณญฺเจตฺถ ปริยุฏฺฐานํ ‘‘โจรา มคฺเค ปริยุฏฺฐิํสู’’ติอาทีสุ วิยฯ

[1176] อุทฺธจฺจํ กุกฺกุจฺจญฺจ สห วุตฺตนฺติ อุทฺเทสปุจฺฉานิคมเน สนฺธาย วุตฺตํฯ ยํ ปน อฏฺฐกถายํ อุทฺธจฺจสฺส กุกฺกุจฺเจน วินาภาวการณํ วตฺวา ‘‘ภินฺทิตฺวา วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ ‘‘นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จา’’ติ ปทสฺส นิทฺเทเส อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจานํ วิสุํ นิทฺทิฏฺฐตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ กามจฺฉนฺทสฺส อุกฺกฏฺฐนีวรณตา โอรมฺภาคิยภาโวฯ โส หิ รูปราคารูปราคปฺปการกามจฺฉนฺทํ อุปาทาย ตโต ติพฺพกิจฺจตาย ‘‘อุกฺกฏฺฐนีวรณ’’นฺติ วุจฺจติฯ กามจฺฉนฺทนีวรณนฺเตฺวว โลโภ วุตฺโต, น ภินฺทิตฺวาฯ กามจฺฉนฺทนีวรณสฺส จ อนวเสสโต อนาคามิมคฺเคน ปหาเน วุจฺจมาเน จตุตฺถมคฺควชฺโฌ โลโภ อนีวรณสภาโว อาปชฺชตีติ อาห ‘‘ยทิ…เป.… สิยา’’ติฯ โนนีวรโณ รูปราคารูปราคปฺปกาโร โลภธมฺโม นีวรณสฺส อวิชฺชาทิกสฺสฯ อาทิ-สทฺเทน ‘‘โนนีวรโณ ธมฺโม นีวรณสฺส จ โนนีวรณสฺส จ ธมฺมสฺสฯ นีวรโณ จ โนนีวรโณ จ ธมฺมา นีวรณสฺส ธมฺมสฺสฯ นีวรโณ จ โนนีวรโณ จ ธมฺมา โนนีวรณสฺส ธมฺมสฺสฯ นีวรโณ จ โนนีวรโณ จ ธมฺมา นีวรณสฺส จ โนนีวรณสฺส จ ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 3.8.25) อิเม ปญฺเห สงฺคณฺหาติฯ จตฺตารีติ วุตฺตํ นีวรณปทมูลกานํ ติณฺณํ โนนีวรณมูลกสฺส เอกสฺส วเสนฯ นีวรณโนนีวรณตทุภยมูลกานํ ปน ติณฺณํ ติณฺณํ วเสน นวาติ วุตฺตํฯ ตสฺมาติ ยถาทสฺสิตนยาย ปาฬิยา อภาวา โนนีวรณโลภาภาวาฯ

[1219] เตเนวาติ ปุริมทิฏฺฐิอากาเรเนว อุปฺปชฺชมาเนนฯ ทิฏฺฐิคติเกหิ วุจฺจมานานํ ‘‘นิจฺจํ สุภ’’นฺติ เอวมาทิวจนานํ, ทิฏฺฐิรหิเตหิ วุจฺจมานานํ คคนกุสุมาทิโลกโวหารวจนานญฺจ วตฺถูนิ วาจาวตฺถุมตฺตานีติ อาห ‘‘วาจา…เป.… วา’’ติฯ

[1221] จิตฺเตน ปรโลเก ฐิโตติ ยสฺมิํ โลเก นิพฺพตฺติวเสน สยํ ฐิโต, ตโต อญฺญํ โลกํ ปรโลโกติ จิตฺเตน คเหตฺวา ฐิโตฯ

[1236] น หิ ปุริเมหีติอาทินา ปฐมมคฺคาทีหิ สมุคฺฆาฏิตอปายคมนียภาวาทิกา เอว ราคาทโย ทุติยมคฺคาทีหิ ปหียนฺตีติ ทสฺเสติฯ

[1287] อุปฏฺฐิเตปิ ทุคฺคตินิมิตฺตาทิเก น ตถา ติพฺโพ โลโภ อุปฺปชฺชติ, ยถา สุคตินิมิตฺตาทิเกติ อาห ‘‘พลวนิกนฺติวิรเหนา’’ติฯ

[1301] เอกสฺมิํ จิตฺตุปฺปาเท อุปฺปนฺนานํ วิย เอกสฺมิํ สนฺตาเน อุปฺปนฺนานมฺปิ สหปวตฺติปริยาโย อตฺถีติ ปหาเนกฏฺเฐน ราครเณน วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสหคตโมหสฺส สรณตา วุตฺตาฯ อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาหิ โย โมโห สหชาโต ภเว, โสปิ ราเคน สรโณ ปหาเนกฏฺฐภาวโตติ ฯ โลภโทสโมหตเทกฏฺฐกิเลสตํสมฺปยุตฺตกฺขนฺธตํสมุฏฺฐานกมฺมเภทโต สพฺพสฺสปิ อกุสลสฺส สงฺคหณวเสน ปวตฺโต สรณปทนิทฺเทโส อรณวิภงฺคสุตฺเตนปิ อญฺญทตฺถุ สํสนฺทตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อรณวิภงฺคสุตฺเต’’ติอาทิมาหฯ ยํ ปน อฏฺฐกถายํ สมฺปโยคปฺปหาเนกฏฺฐภาวทีปเนน ราคาทีนํ สพฺเพสํ วา อกุสลธมฺมานํ สรณภาวทสฺสนํ, ตํ ปาฬิยา ยถาทสฺสิตธมฺมานํ อญฺญมญฺญสรณภาวทสฺสนปรํ, ตทญฺญธมฺมานํ สรณภาวปฏิเสธนปรนฺติ อรณวิภงฺคสุตฺตวิโรโธติ ทฏฺฐพฺพํฯ สุตฺตนฺตเทสนาย วา ปริยายกถาภาวโต นิปฺปริยายโต สรณภาโว วิย อรณภาโวปิ อกุสลธมฺมานํเยวาติ ตถาปวตฺตาย อฏฺฐกถาย น โกจิ สุตฺตวิโรโธติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สุตฺตนฺติกทุกนิกฺเขปกถาวณฺณนา

[1313] อหํ-สทฺเทน เหตุภูเตน โย อตฺโถติ เอตฺถ อหํ-สทฺโท อตฺโถติ อธิปฺเปโตฯ อตฺถาวโพธนตฺโถ หิ สทฺทปฺปโยโคฯ อตฺถปราธีโน เกวโล อตฺถปทตฺถโก, โส ปทตฺถวิปริเยสการินา ปน อิติ-สทฺเทน ปรโต ปยุตฺเตน สทฺทปทตฺถโก ชายติ ยถา คาวีติ อยมาหาติ โค-สทฺทํ อาหาติ วิญฺญายติฯ เตน วิญฺญตฺติวิการสหิโต สทฺโท ปญฺญตฺตีติ ทสฺเสติฯ