เมนู

การณการเณปิ การเณ วิย โวหาโร โหติ ‘‘โจเรหิ คาโม ทฑฺโฒ’’ติ ยถาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภูต…เป.… ตฺตนโต’’ติ อาหฯ อิทานิ ปรมฺปรา วินา นิปฺปริยายโต อุปฺปาทาทีนํ ภูตปฏิพทฺธภาวํ สห นิทสฺสเนน ทสฺเสตุํ ‘‘อปิ จา’’ติอาทิมโวจฯ วิการปริจฺเฉทาปิ อุปาทายรูปวิการาทิภาเว ภูตปฏิพทฺธภาวาวินิวตฺติโต เอกสฺมิํ กลาเป เอเกกาว วิการาทโยติ ชีวิตินฺทฺริยํ วิย กลาปานุปาลกํ กลาปวิการาทิภาวโต จ ‘‘อุปาทายรูปานิ’’อิจฺเจว วุจฺจนฺตีติ อาห ‘‘เอวํ วิกา…เป.… โยเชตพฺพานี’’ติฯ

อสงฺขตภาวนิวารณตฺถํ ปรินิปฺผนฺนตา วุตฺตาติ อิทํ อปรินิปฺผนฺนสภาววโต อนุปลพฺภมานตาย สสวิสาณํ วิย เกนจิ น สงฺขตนฺติ อสงฺขตํ นาม สิยาติ อิมิสฺสา อาสงฺกาย นิวตฺตนวเสน วุตฺตํฯ อถ วา รูปวิการาทิภาวโต รูปภาโว วิย รูเป สติ สนฺติ, อสติ น สนฺตีติ สิทฺธาย ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนตาย สาธิตา ปรินิปฺผนฺนตา เตสํ สงฺขตภาวํ สาเธนฺตี อสงฺขตภาวํ นิวารณตฺถํ ชายตีติ วุตฺตํ ‘‘อสงฺขตภาวนิวารณตฺถํ ปรินิปฺผนฺนตา วุตฺตา’’ติฯ

ปกิณฺณกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

รูปกณฺฑวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. นิกฺเขปกณฺฑํ

ติกนิกฺเขปกถาวณฺณนา

[985] ยถาวุตฺตผสฺสปญฺจมกาทิราสิกิจฺจรหิตตฺตา เกจิ ธมฺเม วิสุํ ฐเปตฺวา โสวจสฺสตาทิอวุตฺตวิเสสสงฺคณฺหนตฺถญฺจ, เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน วา ฉนฺทาทโย ‘‘เยวาปนา’’ติ วุตฺตาติ เยวาปนกานํ ปทุทฺธาเรน นิทฺเทสานรหตาย การณํ วุตฺตนฺติ หทยวตฺถุสฺส ตถา นิทฺเทสานรหตาย การณํ วทนฺโต ‘‘สุขุมุปา…เป.… หิตสฺสา’’ติ อาหฯ สุขุมภาเวปิ อินฺทฺริยาทิสภาวานิ อุปาทายรูปานิ อาธิปจฺจาทิวเสน ปากฏานิ โหนฺติ, น อตํสภาวํ สุขุมุปาทายรูปนฺติ หทยวตฺถุสฺส ปทุทฺธาเรน กุสลตฺติกปทภาชเน นิทฺเทสานรหตา วุตฺตาฯ สุขุมภาวโตเยว หิ ตํ มหาปกรเณปิ ‘‘ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนธาตุ จ มโนวิญฺญาณธาตุ จ วตฺตนฺตี’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.8) นิสฺสิตธมฺมมุเขน ทสฺสิตนฺติฯ เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน วา หทยวตฺถุ ปทุทฺธาเรน น ทสฺสิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เยน ปน อธิปฺปาเยน รูปกณฺเฑ หทยวตฺถุ ทุวิเธน รูปสงฺคหาทีสุ น วุตฺตํ, โส รูปกณฺฑวณฺณนาย วิภาวิโต เอวาติฯ นิกฺขิปิตฺวาติ ปทสฺส ปกฺขิปิตฺวาติ อตฺโถติ อธิปฺปาเยน ‘‘วิตฺถารเทสนํ อนฺโตคธํ กตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ มูลาทิวเสน หิ เทสิตา กุสลาทิธมฺมา ตํตํจิตฺตุปฺปาทาทิวเสนปิ เทสิตา เอว นาม โหนฺติ ตํสภาวานติวตฺตนโตติฯ

มูลวเสนาติ สุปฺปติฏฺฐิตภาวสาธนวเสนฯ เอตานิ เหตุปทาทีนิ หิโนติ ผลํ เอตสฺมา ปวตฺตตีติ เหตุ, ปฏิจฺจ เอตสฺมา เอตีติ ปจฺจโย, ชเนตีติ ชนโก, นิพฺพตฺเตตีติ นิพฺพตฺตโกติ เสสานํ วจนตฺโถฯ ‘‘มูลฏฺฐสฺส…เป.… วุตฺต’’นฺติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ‘‘ปีฬนฏฺโฐ’’ติอาทีสุ วิย มูลภาโว มูลฏฺโฐ, ตีณิ กุสลมูลานีติ อยญฺจ มูลโต นิกฺเขโปติ? น, มูลสฺส อตฺโถ มูลฏฺโฐ , โส เอว มูลฏฺโฐติ สุปฺปติฏฺฐิตภาวสาธนฏฺเฐน มูลสภาวานํ อโลภาทิธมฺมานํ กุสลธมฺเมสุ กิจฺจวิเสสสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ เตเนวาห ‘‘อตฺโถติ ธมฺมกิจฺจ’’นฺติฯ อถ วา อตฺถวเสนาติ ‘‘ตีณิ กุสลมูลานี’’ติ วุตฺตานํ เตสํ มูลานํ สภาวสงฺขาตอตฺถวเสน, น คาถาย วุตฺตอตฺถวเสนฯ

ยสฺมา ปน โส มูลฏฺโฐเยว จ โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อโลภาทีน’’นฺติอาทิฯ อโลภาทโย วิย เวทนากฺขนฺธาทโยปิ อธิกตตฺตา ตํ-สทฺเทน ปฏินิทฺทิสิตพฺพาติ วุตฺตํ ‘‘เต กุสลมูลา ตํสมฺปยุตฺตา’’ติฯ เตหิ อโลภาทีหีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน วา เวทนากฺขนฺธาทโยปิ สงฺคหิตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เต กุสลมูลา ตํสมฺปยุตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ

‘‘กตเม ธมฺมา กุสลา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ผสฺสาทิเภทโต จตฺตาโร ขนฺเธ ทสฺเสตฺวา ‘‘อิเม ธมฺมา กุสลา’’ติ (ธ. ส. 1) วุตฺตตา ขนฺธา จ กุสลนฺติ วุตฺตํ ‘‘ขนฺเธหิ สภาวโต กุสเล ปริยาทิยตี’’ติฯ เวทนากฺขนฺโธ วาติ กุสลํ…เป.… วิญฺญาณกฺขนฺโธ วาติฯ อญฺญสฺส อตฺตโน ผลสฺสฯ มูเลหิ กุสลานํ อนวชฺชตาย เหตุํ ทสฺเสตีติ อิทํ น มูลานํ กุสลสฺส อนวชฺชภาวสาธกตฺตา วุตฺตํ, อถ โข ตสฺส อนวชฺชตาย สุปฺปติฏฺฐิตภาวสาธกตฺตาฯ ยทิ หิ มูเลหิ กโต กุสลานํ อนวชฺชภาโว ภเวยฺย, ตํสมุฏฺฐานรูปสฺสปิ โส ภเวยฺย, มูลานํ วา เตสํ ปจฺจยภาโว น สิยา, โหติ จ โสฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘เหตู เหตุ…เป.… ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.1.)ฯ กิญฺจ ภิยฺโย กุสลานํ วิย อกุสลาพฺยากตานมฺปิ ตพฺภาโว มูลปฏิพทฺโธ ภเวยฺย, ตถา สติ อเหตุกานํ อกุสลาพฺยากตานํ ตพฺภาโว น สิยา, ตสฺมา กุสลาทีนํ โยนิโสมนสิการาทิปฏิพทฺโธ กุสลาทิภาโว, น มูลปฏิพทฺโธ, มูลานิ ปน กุสลาทีนํ สุปฺปติฏฺฐิตภาวสาธนานีติ เวทิตพฺพํฯ สเหตุกา หิ ธมฺมา วิรุฬฺหมูลา วิย ปาทปา สุปฺปติฏฺฐิตา ถิรา โหนฺติ, น ตถา อเหตุกาติฯ ตํสมฺปโยคกตํ อนวชฺชสภาวนฺติ อิทมฺปิ น อนวชฺชสภาวสฺส ตํสมฺปโยเคน นิปฺผาทิตตฺตา วุตฺตํ, อนวชฺชสภาวํ ปน วิเสเสตฺวา ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ อโลภาทิสมฺปโยคโต หิ กุสลาทีนํ ขนฺธานํ อนวชฺชภาโว สุปฺปติฏฺฐิโต ชายติ, น อเหตุกาพฺยากตานํ วิย น สุปฺปติฏฺฐิโตติฯ ยทิ เอวํ น เตสํ ขนฺธานํ กุสลาทิภาโว ทสฺสิโต สิยา? น, อธิการโต กุสลภาวสฺส วิญฺญายมานตฺตาฯ กมฺม-สทฺโท วิย วิปากธมฺมตาวาจิโน น มูลกฺขนฺธสทฺทา, โส จ อิธ อวิเสสโต วุตฺโตติ อาห ‘‘กมฺเมหิ สุขวิปากตํ ทสฺเสตี’’ติฯ

อาทิกลฺยาณตํ กุสลานํ ทสฺเสตีติ โยชนาฯ อนวชฺชเหตุสภาวสุขวิปากภาวนิทานาทิสมฺปตฺติโย ทฏฺฐพฺพา, โยนิโสมนสิการอวชฺชปฏิปกฺขตาอิฏฺฐวิปากตาวเสนปิ นิทานาทิสมฺปตฺติโย โยเชตพฺพาฯ โยนิโสมนสิการโต หิ กุสลา อโลภาทิมูลกา, อโลภาทิสมฺปโยคโต จ โลภาทิปฏิปกฺขสุขวิปากาว ชาตาติฯ

[986] ‘‘กสฺมา วุตฺต’’นฺติ อนุยุญฺชิตฺวา โจทโก ‘‘นนู’’ติอาทินา อตฺตโน อธิปฺปายํ วิวรติฯ อิตโร ยถาวุตฺตโมหสฺส อิธ สมฺปยุตฺต-สทฺเทน อวุจฺจมานตํ ‘‘สจฺจเมต’’นฺติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘เตนา’’ติอาทินา ปริหารมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ‘‘ตํสมฺปยุตฺตา’’ติปเทน กิญฺจาปิ ยถาวุตฺตโมโห ปธานภาเวน น คหิโต, นานนฺตริยกตาย ปน คุณภาเวน คหิโตติฯ อญฺญตฺถ อภาวาติ ยถาวุตฺตสมฺปยุตฺตโต อญฺญตฺถ อภาวาฯ น หิ วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสหคโต โมโห วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจาทิธมฺเมหิ วินา โหตีติฯ

[987] อุปฺปาทาทิสงฺขตลกฺขณวินิวตฺตนตฺถํ ‘‘อนิจฺจทุกฺขอนตฺตตา’’ติ วุตฺตํฯ อุปฺปาทาทโย ปน ตทวตฺถธมฺมวิการภาวโต ตํตํธมฺมคฺคหเณน คหิตาเยวฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ชรามรณํ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิต’’นฺติ (ธาตุ. 71), ‘‘รูปสฺส อุปจโย’’ติ จ อาทิฯ เกสกุมฺภาทิ สพฺพํ นามํ นามปญฺญตฺติ, รูปเวทนาทิอุปาทานา พฺรหฺมวิหาราทิโคจรา อุปาทาปญฺญตฺติ สตฺตปญฺญตฺติ, ตํตํภูตนิมิตฺตํ ภาวนาวิเสสญฺจ อุปาทาย คเหตพฺโพ ฌานโคจรวิเสโส กสิณปญฺญตฺติฯ ปรมตฺเถ อมุญฺจิตฺวา โวหริยมานาติ อิมินา วิหารมญฺจาทิปญฺญตฺตีนํ สตฺตปญฺญตฺติสทิสตํ ทสฺเสติ, ยโต ตา สตฺตปญฺญตฺติคฺคหเณน คยฺหนฺติฯ หุตฺวา อภาวปฏิปีฬนอวสวตฺตนาการภาวโต สงฺขตธมฺมานํ อาการภาวโต สงฺขตธมฺมานํ อาการวิเสสภูตานิ ลกฺขณานิ วิญฺญตฺติอาทโย วิย วตฺตพฺพานิ สิยุํ, ตานิ ปน นิสฺสยานเปกฺขํ น ลพฺภนฺตีติ ปญฺญตฺติสภาวาเนว ตชฺชาปญฺญตฺติภาวโตติ น วุตฺตานิ, สตฺตฆฏาทิโต วิเสสทสฺสนตฺถํ ปน อฏฺฐกถายํ วิสุํ วุตฺตานีติฯ น หิ โก…เป.… วตฺตุํ ยุตฺตํ กุสลตฺติกสฺส นิปฺปเทสตฺตาฯ

[988] ภวติ เอตฺถาติ ภูมิ, นิสฺสยปจฺจยภาวโต สุขสฺส ภูมิ สุขภูมิฯ สุขเวทนาสหิตํ จิตฺตํฯ

ตสฺส ภูมิเภเทน นิทฺธารณตฺถํ ตํนิสฺสยภูตา สมฺปยุตฺตธมฺมา ‘‘กามาวจเร’’ติ วุตฺตาฯ ตสฺส วา เอกเทสภูตสฺส สมุทายภาวโต อาธารณภาเวน อเปกฺขิตฺวา ตํสมานภูมิ ‘‘กามาวจเร’’ติ วุตฺตาฯ ตตฺถ ‘‘สุขภูมิยํ กามาวจเร’’ติ ทฺเวปิ ภุมฺมวจนานิ ภินฺนาธิกรณภาเวน อฏฺฐกถายํ วุตฺตานีติ อุภเยสมฺปิ สมานาธิกรณภาเวน อตฺถโยคํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุขภูมีติ กามาวจราทโยปิ ยุชฺชนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ยเถว หิ จิตฺตํ, เอวํ สพฺเพปิ ปริตฺตสุเขน สมฺปยุตฺตา ธมฺมา ตสฺส นิสฺสยภาวโต ภูมิ กามาวจราติฯ อฏฺฐกถายมฺปิ วา อยมตฺโถ วุตฺโตเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘จิตฺต’’นฺติ หิ จิตฺตุปฺปาโทปิ วุจฺจติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ เอตฺถ จิตฺตเมว อคฺคเหตฺวา ปโรปณฺณาสกุสลธมฺเมหิ สทฺธิํเยว จิตฺตํ คหิต’’นฺติฯ เอวญฺจ กตฺวาติ สุขภูมิยนฺติ จิตฺตุปฺปาทสฺส วิญฺญายมานตฺตาฯ วิภาคทสฺสนํ วิเสสทสฺสนํฯ ภาสิตพฺพํ ภาสิตํ, ตเทว อตฺโถติ ภาสิตตฺโถฯ อภิเธยฺยตฺโถฯ ตทตฺถวิญฺญาปเนนาติ ติกทุกานํ กุจฺฉิตานํ สลนาทิอตฺถทีปเกนฯ

[994] โก ปน วาโท ขนฺธารมฺมณสฺสาติ ปุพฺพาปรภาเวน วตฺตมาเน อรหโต ขนฺเธ เอกตฺตนยวเสน สนฺตานโต ‘‘อมฺหากํ มาตุลตฺเถโร’’ติอาทินา อาลมฺพิตฺวา ปวตฺตมานํ อุปาทานํ ตสฺส อุปาทานกฺขนฺเธเยว คณฺหาติฯ สติปิ ตํสนฺตติปริยาปนฺเน โลกุตฺตรกฺขนฺเธ ตตฺถ ปวตฺติตุํ อสมตฺถภาวโต กา ปน กถา ขนฺเธ อารพฺภ ปวตฺตมาเนฯ เอเตน นตฺถิ มคฺโค วิสุทฺธิยา, นตฺถิ นิพฺพานนฺติ เอวมาทิวเสน ปวตฺตา มิจฺฉาทิฏฺฐิอาทโย น มคฺคาทิวิสยา ตํตํปญฺญตฺติวิสยาติ ทีปิตํ โหติฯ

[998] เอวํ สํ…เป.… เลสิกาติ อนุปาทานิเยหิ อสํกิเลสิกานํ เภทาภาวมาหฯ

[1006] อวิชฺชมาโน จ โส นิจฺจาทิวิปริยาสากาโร จาติ อวิ…เป.… สากาโรติ ปทจฺเฉโทฯ

ทิฏฺฐิยา นิจฺจาทิอวิชฺชมานากาเรน คยฺหมานตฺเตปิ น ตทากาโร วิย ปรมตฺถโต อวิชฺชมาโน, อถ โข วิชฺชมาโน กาโย สกฺกาโยติ อวิชฺชมานนิจฺจาทิวิปริยาสาการโต วิเสสนนฺติ โลกุตฺตรา น อิทํ วิเสสนํ อรหนฺติ ‘‘สนฺโต วิชฺชมาโน กาโย สกฺกาโย’’ติฯ วตฺถุ อวิเสสิตํ โหตีติ อิทํ ‘‘สตี กาเย’’ติ เอตฺถ กาย-สทฺโท สมูหตฺถตาย อนามสิตวิเสสํ ขนฺธปญฺจกํ วทตีติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํฯ ปสาทกาโย วิย กุจฺฉิตานํ ราคาทีนํ อุปฺปตฺติฏฺฐานตาย กาโยติ วุจฺจตีติ เอวํ ปน อตฺเถ สติ ทิฏฺฐิยา วตฺถุ วิเสสิตเมว โหตีติ โลกุตฺตราปิ อปนีตาฯ น หิ โลกุตฺตรา ขนฺธา อุปฺปตฺติฏฺฐานตาย ‘‘กาโย’’ติ วุจฺจนฺตีติฯ สุทฺธิยา อเหตุภูเตนาติ โคสีลาทินา, โลกิยสีเลน วา โลกุตฺตรสีลสฺส อปทฏฺฐาเนนฯ ‘‘อวีติกฺกมนียตาสตตํจริตพฺพตาหิ วา สีลํ, ตโปจรณภาเวน สมาทินฺนตาย วตํฯ อตฺตโน ควาทิภาวาธิฏฺฐานํ สีลํ, คจฺฉนฺโตเยว ภกฺขนาทิควาทิกิริยากรณํ วตํฯ อกตฺตพฺพาภิมตโต นิวตฺตนํ วา สีลํ, ตํสมาทานวโต เวสโภชนกิจฺจจรณาทิวิเสสปฏิปตฺติ วต’’นฺติ จ สีลพฺพตานํ วิเสสํ วทนฺติฯ

[1007] อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตีติ อุปฺปาโทติ น ชนนมตฺตํ อธิปฺเปตํ, อถ โข อนิโรโธปีติ ‘‘อวิฆาตํ ชนสทฺโท วทตี’’ติ อาหฯ ตตฺถายํ ชน-สทฺเท นโย, ชนิตาติ ชนา, อวิหตาติ อตฺโถฯ ปุถู ชนา เอเตสนฺติ ปุถุชฺชนาติ ปุถุสตฺถุมานิโน สตฺตาฯ อภิสงฺขรณาทิอตฺโถ วา ชน-สทฺโท อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํฯ ขนฺธายตนาทีนํ สวนาธีนตฺตา ปญฺญาจกฺขุปฏิลาภสฺส เตสํ สวนาภาวทีปกํ ‘‘อสฺสุตวา’’ติ อิทํ ปทํ อนฺธตํ วทติฯ

กตํ ชานนฺตีติ อตฺตนา ปเรหิ จ กตํ กุสลากุสลํ เตหิ นิปฺผาทิตํ สุขทุกฺขํ ยาถาวโต ชานนฺติฯ ปเรสํ อตฺตนา, อตฺตโน จ ปเรหิ กตํ อุปการํ ยถาวุตฺตากาเรน ปากฏํ กโรนฺติฯ พฺยาธิอาทีหิ ทุกฺขิตสฺส อุปฏฺฐานาทิกาตพฺพํ, สํสารทุกฺขทุกฺขิตสฺเสว วา ยถาวุตฺตากาเรน กาตพฺพํ กโรนฺติฯ อริยกรธมฺมา อริยสจฺจานีติ ปุริมสจฺจทฺวยวเสน วุตฺตํ ‘‘วิปสฺสิยมานา อนิจฺจาทโย’’ติฯ ปริญฺญาทิวิเสเสน วา ปสฺสิยมานาติ อตฺเถ สติ อนิจฺจาทโยติ อาทิ-สทฺเทน นิจฺจมฺปิ นิพฺพานํ คหิตนฺติ จตุสจฺจวเสนปิ โยเชตพฺพํ, อนิจฺจตฺตาทโย วา ‘‘อนิจฺจาทโย’’ติ วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อวเสสกิเลสา กิเลสโสตํญาณนฺติ ยาถาวโต ชานนํฯ

ยถาภูตาวโพเธน หิ ตสฺส ตานิ อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาทิตตาย สนฺตาเน อปฺปเวสารหานิ ‘‘สํวุตานิ ปิหิตานี’’ติ จ วุจฺจนฺติฯ ตถาติ สพฺพสงฺขารานํ วิปฺปการสฺส ขมนากาเรนฯ อวิปรีตธมฺมา เอตาย นิชฺฌายํ ขมนฺตีติ ปญฺญา ขนฺตีติฯ อทุฏฺฐสฺเสว ติติกฺขาภาวโต ตถาปวตฺตา ขนฺธาติ อโทสปฺปธานา ขนฺธา วุตฺตาติ ‘‘อโทโส เอว วา’’ติ ตติโย วิกปฺโป วุตฺโตฯ สติปฏิปกฺขตฺตา อภิชฺฌาโทมนสฺสานํ ‘‘มุฏฺฐสฺสจฺจ’’นฺติ วุตฺตาฯ อกฺขนฺติ โทโสฯ สสฺสตาทิอนฺตวินิมุตฺตา ธมฺมฏฺฐิตีติ สสฺสตุจฺเฉทาทิคาโห ตปฺปฏิโลมภาโว วุตฺโตฯ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาโท นิพฺพาเน ปฏิโลมภาโวฯ จริมานุโลมญาณวชฺฌตณฺหาทิโก กิเลโสติ วุตฺโต, ปฏิปทาญาณทสฺสนญาณทสฺสนานิ วิย โคตฺรภุญาณํ กิเลสานํ อปฺปวตฺติกรณภาเวน วตฺตติ, กิเลสวิสยาติลงฺฆนภาเวน ปน ปวตฺตตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘สงฺขาร…เป.… ปหาน’’นฺติฯ

ทิฏฺฐิยาทีนํ สมุทยสภาคตา กมฺมสฺส วิกุปฺปาทเน สหการีการณภาโว, ทสฺสนาทิพฺยาปารํ วา อตฺตานญฺจ ทสฺสนาทิกิจฺจํ จกฺขาทีนนฺติ เอวญฺหิ ยถาตกฺกิตํ อตฺตานํ รูปนฺติ คณฺหาติฯ ยถาทิฏฺฐนฺติ ตกฺกทสฺสเนน ยโถปลทฺธนฺติ อธิปฺปาโยฯ น หิ ทิฏฺฐิคติโก รูปายตนเมว อตฺตาติ คณฺหาตีติฯ อิมิสฺสาปวตฺติยาติ สามญฺเญน รูปํ อตฺตาติ สพฺพสงฺคาหกภูตาย ปวตฺติยาฯ รูเป…เป.… มานนฺติ จกฺขาทีสุ ตํสภาโว อตฺตาติ ปวตฺตมานํ อตฺตคฺคหณํฯ อนญฺญตฺตาทิคฺคหณนฺติ อนญฺญตฺตํ อตฺตนิยอตฺตนิสฺสิตอตฺตาธารตาคหณํฯ วณฺณาทีนนฺติ วณฺณรุกฺขปุปฺผมณีนํฯ นนุ จ รุกฺขปุปฺผมณิโย ปรมตฺถโต น วิชฺชนฺติ? สจฺจํ น วิชฺชนฺติ, ตทุปาทานํ ปน วิชฺชตีติ ตํ สมุทิตาทิปฺปการํ อิธ รุกฺขาทิปริยาเยน วุตฺตนฺติ รุกฺขาทินิทสฺสเนปิ น โทโส ฉายารุกฺขาทีนํ วิย รูปสฺส อตฺตโน จ สํสามิภาวาทิมตฺตสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ

[1008] ชาติอาทิสภาวนฺติ ชาติภวาทีนํ นิพฺพตฺตินิพฺพตฺตนาทิสภาวํ, อุปฺปาทนสมตฺถตา ปจฺจยภาโวฯ

[1009] สามญฺเญน ‘‘ตเทกฏฺฐา กิเลสา’’ติ (ธ. ส. 1010), ปรโต ‘‘อวเสโส โลโภ’’ติอาทิวจนโต (ธ. ส. 1011) ปาริเสสโต สามตฺถิยโต วา ลพฺภมานตาย สติปิ อาคตตฺเต สรูเปน ปเภเทน วา ทิฏฺฐิอาทโย วิย อนาคตตฺตา โลภาทโย ‘‘อนาคตา’’ติ วุตฺตาติ อาห ‘‘อิธ …เป.… สฺเสตุ’’นฺติฯ อตฺถโต วิญฺญายติ โลภาทีหิ สหชาตา หุตฺวา ทิฏฺฐิยา เอว ปาฬิยํ วุตฺตกิเลสภาวโตฯ อิติปิ อตฺโถ ยุชฺชติ สํโยชนกิเลสานมฺปิ ปฏินิทฺเทสารหตฺตา สมฺปยุตฺตสมุฏฺฐานภาวโต จฯ สํโยชนรหิเตหีติ สํโยชนภาวรหิเตหิ ถินอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, ถินอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ วาฯ

[1013] เอกเท…เป.… วทติ อวยเวนปิ สมุทาโย วุจฺจตีติฯ เหตุ เอเตสํ อตฺถีติ วา เหตุกาฯ อนิยโตติ น อวธาริโตฯ ปุริมปทาวธารณวเสน คเหตพฺพตฺถตฺตา วิวรณียตฺถวาอตฺถโต นิกฺขิปิตุนฺติ ‘‘ตโย กุสลเหตู อโลโภ อโทโส อโมโห’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 1060) วิย ปุริมนเยน ทสฺสิตธมฺเมเยว เหตุปหาตพฺพเหตุกเภทโต อตฺถทสฺสนวเสน นิทฺทิสิตุนฺติ อตฺโถฯ

[1029] อภิญฺญายุตฺตวชฺชานํ มหคฺคตานํ ปริตฺตารมฺมณตฺตาภาวา ‘‘มหคฺคตา วา อิทฺธิวิธาทโย’’ติ วุตฺตํฯ อตีตํสญาณสฺส กามาวจรตฺตา ‘‘เจโต…เป.… ญาณสมฺปยุตฺตา’’ติ อาหฯ

[1035] อนนฺตเร นิยุตฺตานีติ จุติอนนฺตรํ ผลํ อนนฺตรํ, ตสฺมิํ นิยุตฺตานิ ตํ เอกนฺเตน นิปฺผาทนโต อนติกฺกมนกานีติ อตฺโถฯ วุตฺตปฺปการสฺส อนนฺตรสฺส กรณํ อนนฺตรํ, ตํ สีลานีติ โยเชตพฺพํฯ อเนเกสุ อานนฺตริเยสุ กเตสุ กิญฺจาปิ พลวโตเยว ปฏิสนฺธิทานํ, น อิตเรสํ, อตฺตนา ปน กาตพฺพกิจฺจสฺส เตเนว กตตฺตา ตสฺส วิปากสฺส อุปตฺถมฺภนวเสน ปวตฺตนโต น อิตรานิ เตน นิวาริตผลานิ นาม โหนฺติ, โก ปน วาโท ปฏิปกฺเขสุ กุสเลสูติ วุตฺตํ ‘‘ปฏิปกฺเขน อนิวารณียผลตฺตา’’ติฯ ‘‘อเนกสฺมิมฺปิ…เป.… นตฺถี’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ อเนเกสุ อานนฺตริเยสุ กเตสุ พลวํเยว ปฏิสนฺธิทายกนฺติ เตน อิตเรสํ วิปาโก ปฏิพาหิโต โหตีติ อาห ‘‘น จ เตส’’นฺติอาทิฯ ตญฺจ เตสํ อญฺญมญฺญํ อปฺปฏิพาหกตฺตํ มาติกาวณฺณนายํ วิตฺถาเรน วิจาริตเมวฯ

อตฺถโต อาปนฺนํ อคฺคเหตฺวา ยถารุตวเสเนว ปาฬิยา อตฺถํ คเหตฺวา เตสํ วาทานํ ตปฺปรภาเวน ปวตฺติํ สนฺธาย อเหตุกวาทาทีนํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุริมวาโท’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อนิยฺยานิกนิยฺยานิกเภทํ ปน สมฺภารกมฺมํ พนฺธโมกฺขเหตูติ พนฺธโมกฺขเหตุํ ปฏิเสเธนฺโตปิ กมฺมํ ปฏิเสเธติฯ สุมงฺคลวิลาสินิยํ ปน วิปากสฺส กมฺมกิเลสสมาธิปญฺญานํ เหตุภาวโต วิปาโกปิ พนฺธโมกฺขเหตูติ ‘‘นตฺถิ เหตูติ วทนฺโต อุภยํ ปฏิพาหตี’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.170-172) วุตฺตํฯ ตตฺถ กมฺมํ ปฏิเสเธนฺเตนปิ วิปาโก ปฏิเสธิโต โหติ, วิปากํ ปฏิเสเธนฺเตนปิ กมฺมนฺติ ตโยปิ เอเต วาทา อตฺถโต อุภยปฏิเสธกาติ เวทิตพฺพาฯ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐินฺติ อเหตุกวาทาทิปฏิสํยุตฺเต อสทฺธมฺเม อุคฺคหปริปุจฺฉาวินิจฺฉยปสุตสฺส ‘‘นตฺถิ เหตู’’ติอาทินา รโห นิสีทิตฺวา จินฺเตนฺตสฺส ตสฺมิํ อารมฺมเณ มิจฺฉาสติ สนฺติฏฺฐติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, ชวนานิ ชวนฺติฯ ปฐมชวเน สเตกิจฺโฉ โหติ, ตถา ทุติยาทีสุฯ สตฺตเม อเตกิจฺฉภาวํ ปตฺโต นาม โหติฯ ยา เอวํ ปวตฺตา ทิฏฺฐิ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิ’’นฺติฯ ตโต ปุริมภาวา อนิยตาฯ

[1039] สหชาต อญฺญมญฺญ นิสฺสย อตฺถิ อวิคตาทิวิสิฏฺฐภาเวปิ มคฺคปจฺจยสฺส สมฺปโยควิสิฏฺฐตาทีปเนเนว สหชาตาทิวิสิฏฺฐตาปิ วิญฺญายตีติ ปาฬิยํ ‘‘สมฺปยุตฺโต’’ติ วุตฺตนฺติ ‘‘สมฺปโยควิสิฏฺเฐนา’’ติ วุตฺตํฯ มคฺค…เป.… ทสฺเสตุํ, น ปน มคฺคงฺคานํ อญฺญมญฺญํ มคฺคปจฺจยภาวาภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ เอวํ สตีติ ยทิ มคฺคงฺคานํ มคฺคปจฺจยลาภิตาย ปกาสโน ปฐมนโย, เอวํ สนฺเตฯ มคฺคงฺคานิปิ เวทนาทโย วิย มคฺคเหตุกภาเวน วตฺตพฺพตฺตา อมคฺคสภาวานํ อโลภาทีนํ ตทญฺเญสํ ตทุภยสภาวานํ ธมฺมานํ ปจฺจยภาวทีปเน ตติยนเย วิย น ฐเปตพฺพานีติ อาห ‘‘ฐเปตฺวาติ น วตฺตพฺพํ สิยา’’ติฯ ปุพฺเพติ ปุริมนเยฯ

ทุติยนเยปีติ ปิ-สทฺเทน ปฐมนยํ สมฺปิณฺเฑติฯ เตน สมฺมาทิฏฺฐิยา ปุริมสฺมิํ นยทฺวเย ฐปิตตฺตา ตสฺส สเหตุกภาวทสฺสโน ตติยนโย อารทฺโธติ ทสฺเสติฯ ตติยนเย สมฺมาทิฏฺฐิยา สเหตุกภาวทสฺสนํ อนิจฺฉนฺโต โจทโก ‘‘กถํ ทสฺสิโต’’ติ โจเทตฺวา ‘‘นนู’’ติอาทินา อตฺตโน อธิปฺปายํ วิวรติฯ

อิตโร ‘‘ยถา หี’’ติอาทินา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุภาเวน วุตฺตานมฺปิ โลภาทีนํ อญฺญมญฺญํ สหเชกฏฺฐสมฺปยุตฺตสงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนโต ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกสงฺคโห วิย มคฺคเหตุภาเวน วุตฺตายปิ สมฺมาทิฏฺฐิยา มคฺคเหตุกภาโวปิ ยุชฺชติ มคฺคเหตุสมฺปยุตฺตสงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนภาวโตติ ทสฺเสติฯ

ตโต อญฺญสฺเสวาติ ตโต สมฺมาทิฏฺฐิสงฺขาตเหตุโต อญฺญสฺส อโลภาโทสสฺเสวฯ อญฺเญนาติ ‘‘มคฺโค เหตู’’ติ อิโต อญฺเญนฯ อโลภาโทสานํเยว อธิปฺเปตตฺตา เตสํเยว อาเวณิเกน มคฺคเหตูติ อิมินา ปริยาเยนฯ สาธารเณน ปริยาเยนาติ ติณฺณมฺปิ เหตูนํ อธิปฺเปตตฺตา มคฺคามคฺคสภาวานํ สาธารเณน มคฺคเหตุมคฺคเหตูติ อิมินา ปริยาเยนฯ เตสนฺติ เหตูนํฯ อญฺเญสนฺติ เหตุสมฺปยุตฺตานํฯ อตฺถวิเสสวเสนาติ ‘‘มคฺคเหตุกา’’ติ ปาฬิยา อตฺถวิเสสวเสนฯ อโมเหน อโลภาโทสาโมเหหิ จ เสสธมฺมานํ สเหตุกภาวทสฺสนวเสน ปวตฺตา ทุติยตติยนยา ‘‘สรูปโต เหตุเหตุมนฺตทสฺสน’’นฺติ วุตฺตาฯ ตถาอทสฺสนโตติ สรูเปน อทสฺสนโตฯ อตฺเถน…เป.… คมนโตติ ‘‘มคฺคงฺคานิ ฐเปตฺวา ตํสมฺปยุตฺโต’’ติ (ธ. ส. 1039) วจนโต มคฺคสภาวานํ ธมฺมานํ มคฺคปจฺจยตาสงฺขาโต สมฺปยุตฺตานํ เหตุภาโว สรูปโต ทสฺสิโตฯ มคฺคเหตุภูตาย ปน สมฺมาทิฏฺฐิยา สมฺปยุตฺตานํ เหตุเหตุภาโว อตฺถโต ญาปิโต โหตีติ อตฺโถฯ

[1040] อสภาวธมฺโม ครุกาตพฺโพ น โหตีติ ‘‘สภาวธมฺโม’’ติ วุตฺตํฯ เตเนว ปฏฺฐานวณฺณนายํ (ปฏฺฐา. อฏฺฐ. 1.3) ‘‘อารมฺมณาธิปติ ชาติเภทโต กุสลากุสลวิปากกิริยรูปนิพฺพานวเสน ฉพฺพิโธ’’ติ วกฺขติฯ มคฺคาทีนิ ฐเปตฺวาติ มคฺคาทีนิ ปหายฯ อญฺเญสนฺติ มคฺคาทิโต อญฺเญสํฯ อธิ…เป.… วสฺสาติ อารมฺมณาธิปติปจฺจยภาวสฺสฯ ปญฺญุตฺตรตฺตา กุสลานํ โลกุตฺตรกถาย จ ปญฺญาธุรตฺตา วีมํสาธิปติสฺส เสสาธิปตีนํ ปธานตา เวทิตพฺพาฯ

[1041] ปเทสสตฺตวิสยตฺตา ปฐมวิกปฺปสฺส สกลสตฺตวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘กปฺปสหสฺสาติกฺกเมปิ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ลทฺโธกาสํ ยํ ภวิสฺสตีติ ลทฺโธกาสํ ยํ กมฺมํ ปาปุณิสฺสติฯ กปฺปสหสฺสาติกฺกเม อวสฺสํ อุปฺปชฺชนวิปากตฺตา ตทปิ…เป.… วุจฺจตีติฯ

อลทฺธตฺตลาภตาย อุปฺปาทาทิกฺขณํ อปฺปตฺตสฺส วิปากสฺส อนุปฺปนฺนภาโว นตฺถิภาโว ปากฏภาวาภาวโตติ วุตฺตํ ‘‘นตฺถิ นาม น โหตีติ อนุปฺปนฺโน นาม น โหตี’’ติฯ ตตฺถาติ อรูปภวงฺเคฯ

อวิปกฺกวิปากํ กมฺมํ สหการีการณสมวายาลาเภน อกโตกาสํ วิปากาภิมุขภาวาภาวโต วิปกฺกวิปากกมฺมสริกฺขกนฺติ วุตฺตํ ‘‘อลทฺโธ…เป.… เทยฺยา’’ติฯ กิจฺจนิปฺผตฺติยา อสติ อุปฺปนฺนมฺปิ กมฺมํ อนุปฺปนฺนสมานนฺติ ‘‘โอกาโส น ภเวยฺยา’’ติ เอตสฺส สมตฺถตา น สิยาติ อตฺถมาหฯ เตน อปจยคามิกมฺมกิจฺจสฺส โอกาสาภาโว ทสฺสิโตฯ ปุพฺเพ นิรตฺถกตฺตา อุปฺปตฺติยา โอกาโส น ภเวยฺยาติ ปโยชนาภาวโต กมฺมุปฺปตฺติยา โอกาสาภาโว วุตฺโตฯ ‘‘วิปากโต อญฺญสฺส ปวตฺติโอกาโส น ภเวยฺยา’’ติ อิมินา อสมฺภวโตติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ ธุววิปากสฺส กมฺมสฺส วิปาเกน นิทสฺสนมตฺตภูเตนาติ อธิปฺปาโยฯ อริยมคฺคอานนฺตริยกมฺมานํ วิย มหคฺคตกมฺมานํ นิยตสภาวตาภาวา อฏฺฐสมาปตฺตีนํ ‘‘พลววิรเห’’ติอาทินา สวิเสสนธุววิปากตา วุตฺตาฯ เอตฺถ จ ‘‘ปญฺจ อานนฺตริยกมฺมานี’’ติ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิยาปิ ธุววิปากตฺตาฯ ยสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา โย วิปาโก นิโยคโต อุปฺปชฺชิสฺสติ, โส ตสฺส อนาคตกาเลปิ อุปฺปาทิโวหารํ ลภติฯ โส จ อุปฺปาทิโวหาโร อายูหิตกมฺมวเสน วุจฺจมาโน ภาวินา อายูหิตภาเวน มคฺโค อนุปฺปนฺโนติ เอตฺถ วุตฺโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ อายูหิตํ ภวิสฺสตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[1050] อุปาทาเนหิ อาทินฺนาติ สมฺพนฺโธฯ อญฺเญติ อุปาทานารมฺมเณหิ อญฺเญ อนุปาทานิยาติ อตฺโถฯ อาทิเกน คหเณนาติ ‘‘อหํ ผลํ สจฺฉากาสิ’’นฺติ เอวํ ปจฺจเวกฺขณญาณสงฺขาเตน คหเณนฯ อิทานิ อุเปตตฺถทีปกสฺส อุป-สทฺทสฺส วเสน อุปาทินฺน-สทฺทสฺส อตฺถํ วตฺตุํ ‘‘อุปาทินฺนสทฺเทน วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ นิพฺพานสฺส อนชฺฌตฺตภาวโต ‘‘อมคฺคผลธมฺมาเยว วุตฺตา’’ติ อาหฯ อิตเรหีติ อชฺฌตฺตปทาทีหิฯ

ติกนิกฺเขปกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุกนิกฺเขปกถาวณฺณนา