[652] เอกนฺตนจิตฺตสมุฏฺฐานาทีติ อาทิ-สทฺเทน เอกนฺตอนุปาทินฺนุปาทานิยาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ปุริมานมฺปีติ ‘‘ยํ วา ปนญฺญมฺปี’’ติ เอตสฺมา วจนโต ปุริมานํ อนุปาทินฺนานํ สทฺทายตนกายวิญฺญตฺติอาทีนํ นจิตฺตสมุฏฺฐานานญฺจ จกฺขายตนโสตายตนาทีนํฯ นกมฺมสฺสกตตฺตาภาวาทิกนฺติ นกมฺมสฺสกตตฺตาภาวํ นจิตฺตสมุฏฺฐานภาวนฺติ เอวมาทิกํฯ เอกนฺตากมฺมชาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน เอกนฺตาจิตฺตชํ คยฺหติฯ ตา ชรตาอนิจฺจตาฯ อเนกนฺเตสุ น คหิตาติ เอกนฺตโต อกมฺมเชสุ สทฺทายตนาทีสุ อจิตฺตเชสุ จ จกฺขายตนาทีสุ คเหตฺวา จตุสมุฏฺฐานิกตฺตา อเนกนฺเตสุ รูปายตนาทีสุ น คหิตาติ อตฺโถฯ

[666] อนิปฺผนฺนตฺตาติ อญฺญํ อนเปกฺขิตฺวา สภาวโต อสิทฺธตฺตํฯ ตสฺสาติ วิญฺญตฺติทฺวยสฺสฯ

โนอุปาทาภาชนียกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา

[966] ‘‘สพฺพํ รูปํ มนสา วิญฺญาต’’นฺติ วจนโต ยทิ วิญฺญาตโต อญฺญํ ทิฏฺฐาทิ น โหตีติ ‘‘กตมํ ตํ รูปํ ทิฏฺฐ’’นฺติอาทินา ปุจฺฉา น กตา, เอวํ สนฺเต จตุกฺกภาโว กถนฺติ อนุโยคํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ทสฺสนาทิคฺคหณวิเสสโต’’ติฯ ทสฺสนํ สวนํ มินิตฺวา ชานนํ วิชานนญฺจาติ เอตสฺมา ทสฺสนาทิคฺคหณวิเสสโตฯ เอเตน คาหกเภเทน คเหตพฺพเภโทติ ทสฺเสติฯ อิทานิ สมุเขนปิ คเหตพฺพเภโท ลพฺภตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ทิฏฺฐา…เป.… ภาวโต’’ติ วุตฺตํฯ

ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา

[969] ตทิทํ นยกรณํ ฉพฺพิธาทีสุ ตีสุ สงฺคเหสุ โยชิตํฯ

ปกิณฺณกกถาวณฺณนา

[975] เอกนฺตโต นีวรณตฺตา มิทฺธสฺส ‘‘นตฺถิ นีวรณา’’ติ วจเนน คหณนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘มิทฺธสฺสปิ นีวรณสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ น จ รูปํ ปหาตพฺพํ นิปฺปริยายปฺปหานสฺส อิธ อธิปฺเปตตฺตาฯ เอตฺถ เกจิ ‘‘นามกายรูปกายเคลญฺญสภาวโต ทุวิธํ มิทฺธํฯ ตตฺถ ปุริมํ ‘นีวรณา’ติ วจเนน วุตฺตํ, อิตรํ รูปสภาว’’นฺติ วทนฺติฯ ตตฺถ ยํ ตํ อรูปโต อญฺญํ มิทฺธํ ปริกปฺปิตํ, ตมฺปิ นีวรณํ มิทฺธสภาวโต อิตรํ มิทฺธํ วิยาติ ปริกปฺปิตมิทฺธสฺสปิ น สกฺกา นีวรณภาวํ นิวตฺเตตุนฺติ เตสํ วจนสฺส นีวรณปฺปหานวจเนน วิโรธํ ทสฺเสนฺโต ‘‘น จ รูปกาย’’นฺติอาทิมาหฯ อถ วา ขีณาสวานํ โสปฺปนสภาวโต โสปฺปสฺส จ มิทฺธเหตุกตฺตา อตฺถิ มิทฺธรูปนฺติ วาทํ สนฺธาย อุตฺตรมาห ‘‘น จ รูปกายเคลญฺญ’’นฺติอาทินาฯ ตตฺถ มิทฺธเมว โสปฺปเหตูติ นายํ อวธารณา อิจฺฉิตา, โสปฺปเหตุ เอว มิทฺธนฺติ ปน อิจฺฉิตาติ มิทฺธโต อญฺโญปิ โสปฺปเหตุ อตฺถิ, โก ปน โส? รูปกายเคลญฺญํฯ น จ รูป…เป.… วจนโตติ โยชนา ทฏฺฐพฺพาฯ

วจีโฆสาทีติ อาทิ-สทฺเทน หุํการาทิสทฺโท สงฺคยฺหติฯ องฺคุลิโผฏาทิสทฺโท อุตุสมุฏฺฐาโนเยว, จิตฺตปจฺจโย ปน โหติฯ รูปภาวมตฺตานีติ ชรามรณสภาวานํ รูปานํ ตํธมฺมมตฺตานิ, ตโต เอว น ชาติอาทิธมฺมวนฺตานีติ อาห ‘‘น สยํ สภาววนฺตานี’’ติฯ ยถา ชรา อนิจฺจตา จ รูปภาวมตฺตํ, เอวํ ชาติปีติ ชาติยา รูปภาวมตฺตตาย อุปสํหรณตฺโถ ตถา-สทฺโทฯ

เตสํ รูปธมฺมานํฯ สงฺขาตาทิ-สทฺโท วิย อภินิพฺพตฺติต-สทฺโทปิ วตฺตมานกาลิโกปิ โหตีติ ‘‘อภินิพฺพตฺติยมานธมฺมกฺขณสฺมิ’’นฺติ วุตฺตํฯ เอวมปีติ ยทิปิ ชิรณภิชฺชนภาวา ชิรณาทิสภาวานํ ธมฺมานํ ชนกปจฺจยกิจฺจานุภาวกฺขเณ อภาวโต ตปฺปจฺจยภาวโวหารํ อภินิพฺพตฺติโวหารญฺจ น ลภนฺติ, เอวมปิ เตสํ อุปาทินฺนตา วตฺตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ชรามรณํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติ วจนโต ตสฺส ปริยายตํ วิวรติ ‘‘เตสํ อุปฺปาเท สตี’’ติอาทินาฯ

ยทิ เอวนฺติ ยทิ นิสฺสยปฏิพทฺธวุตฺติกา ชาติอาทโย, เอวํ สติฯ ‘‘มหาภูตานํ อุปาทายรูป’’นฺติ วจนโต ภูตนิสฺสิเตสุ เกวโล อุปาทายโวหาโรติ อุปาทาเย นิสฺสิตาปิ อปเรน อุปาทาย-สทฺเทน วิเสเสตฺวา วตฺตพฺพาติ อธิปฺปาเยน ‘‘อุปาทายุปาทายภาโว อาปชฺชตี’’ติ อาหฯ