โนอุปาทาภาชนียกถาวณฺณนา

[646] ‘‘เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ ตโย มหาภูตา ตโย มหาภูเต ปฏิจฺจ เอกํ มหาภูต’’นฺติอาทิวจนโต (ปฏฺฐา. 1.1.53) เอกํ มหาภูตํ อวเสสมหาภูเต นิสฺสยติ, เตหิ อุปาทารูเปน จ นิสฺสียตีติ อาห ‘‘นิสฺสยติ จ นิสฺสียติ จา’’ติฯ

[647] มหาภูตานํ อญฺญมญฺญาวิชหนโต เอกสฺมิมฺปิ กลาเป อเนกํ โผฏฺฐพฺพํ อตฺถีติ โผฏฺฐพฺพสภาเวสุเยว อเนเกสุปิ อารมฺมเณสุ อาปาถคเตสุ อาโภคาทิวเสน เอกํเยว วิญฺญาณุปฺปตฺติเหตุ โหตีติ อยํ วิจาโร ทสฺสิโตฯ อิตเรสุปิ ปน ยถาโยคํ ทสฺเสตพฺโพฯ ตตฺถ รสารมฺมณํ ตาว อินฺทฺริยนิสฺสยํ อลฺลียิตฺวา วิญฺญาณุปฺปตฺติเหตุภาวโต สติปิ อเนเกสํ รสานํ อาปาถคมเน เอกสฺมิํ ขเณ เอกปฺปการํเยว ยถาวุตฺตนเยน ชิวฺหาวิญฺญาณุปฺปตฺติเหตุ โหติ, ตถา คนฺธารมฺมณํฯ รูปสทฺทารมฺมณานิ ปน อินฺทฺริยนิสฺสยํ อสมฺปตฺวาว วิญฺญาณุปฺปตฺติเหตุภาวโต โยคฺยเทเส อวฏฺฐิตานิ ยตฺตกานิ สหการีปจฺจยนฺตรคตํ อุปการํ ลภนฺติ, ตตฺตกานิ เอกสฺมิํ ขเณ เอกชฺฌํ อารมฺมณํ น โหนฺตีติ น วตฺตพฺพานิฯ ตถา หิ สทฺโท นิคฺโฆสาทิโก อเนกกลาปคโต ตถา วณฺโณปิ สิวิกุพฺพหนนิยาเมน เอกชฺฌํ อารมฺมณํ โหตีติฯ เอตฺถาปิ จ อาภุชิตวเสน อารมฺมณาธิมตฺตตาวเสน อเนกกลาปสนฺนิปาเตปิ กตฺถจิ วิญฺญาณุปฺปตฺติ โหติเยวฯ ปสาทาธิมตฺตตา ปิตฺตาทิวิพนฺธาภาเวน ปสาทสฺส ติกฺขตาฯ กถํ ปน จิตฺตสฺสาติ จิตฺตสามญฺญโต เอกตฺตนยวเสน ปุจฺฉติฯ

[651] ตาทิสายาติ ยา ปจุรชนสฺส อตฺถีติปิ น คหิตาฯ สนฺตี สมานาฯ เอวนฺติ ยถาสสมฺภารุทกํ สสมฺภารปถวิยา อาพนฺธกํ, เอวํ ปรมตฺถุทกํ ปรมตฺถปถวิยาติ ทสฺเสติฯ ตทนุรูปปจฺจเยหีติ อตฺตโน อาพนฺธนานุคุเณหิ อาพนฺธิยมาเนหิ สนฺธารณาทิกิจฺเจหิ ปุริเมหิ จ ปถวีอาทีหิฯ อผุสิตฺวา ปติฏฺฐา โหติ, อผุสิตฺวา อาพนฺธตีติ อิมินา ผุสิตพฺพผุสนกภาโว อาโปธาตุยํ นตฺถีติ โผฏฺฐพฺพวเสน อุภยธมฺมตํ อาหฯ อญฺญมญฺญํ นิสฺสยตา อญฺญมญฺญนิสฺสยตาฯ

อถ วา อญฺญมญฺญตา จ นิสฺสยตา จ อญฺญมญฺญนิสฺสยตาฯ ยทิ โผฏฺฐพฺพาโผฏฺฐพฺพธาตูนํ โผฏฺฐพฺพภาเวน วินา อญฺญมญฺญนิสฺสยตา, ปถวีอาทีนํ กกฺขฬาทิสภาโว เอว โผฏฺฐพฺพภาโวติ ตพฺพิรเหน กถํ เตสํ อาโปธาตุยา นิสฺสยาทิภาโวติ อาห ‘‘อวินิพฺโภควุตฺตีสู’’ติอาทิฯ อญฺญมญฺญปจฺจยภูเตสูติ เอเตน อุปาทารูปํ นิวตฺเตติฯ อถ วา ปุพฺเพ อฏฺฐกถาธิปฺปาเย ฐตฺวา โผฏฺฐพฺพาโผฏฺฐพฺพธาตูนํ วิสิฏฺฐํ อญฺญมญฺญนิสฺสยตํ วตฺวา อิทานิ อตฺตโน อธิปฺปาเย ฐตฺวา อวิเสเสน ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อวินิพฺโภควุตฺตีสู’’ติอาทิฯ ตํเยว อวิสิฏฺฐํ อญฺญมญฺญนิสฺสยตํ ทฬฺหํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘นาปิ สหชาเตสู’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อผุสนํ ตาว เอกกลาปคตตฺตา น วิจาเรตพฺพํ, ผุสนํ ปน กถนฺติ? เอกกลาปคตตฺตา เอวฯ วิสุํ สิทฺธานํเยว หิ วิสยมหาภูตานํ กายปฺปสาทนิสฺสยภูเตสุ ผุสนํ ทิสฺสติฯ

ฌายตีติ ปริปจฺจติฯ น อุณฺหา หุตฺวาติ เอตสฺส อุณฺหสภาวา หุตฺวาติ อยมตฺโถติ กตฺวา ‘‘เตโชสภาวตํเยว ปฏิกฺขิปตี’’ติ วุตฺตํฯ อุณฺหปฏิปกฺขตฺตา สีตสฺส อุณฺหตาย ปฏิกฺเขเป สีตตาสงฺกา สิยาติ อาห ‘‘น สีตตฺตํ อนุชานาตี’’ติฯ เตโชสภาคตํเยว วา สีตตายปิ ทสฺเสตุํ ‘‘น สีตตฺตํ อนุชานาตี’’ติ วุตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘เตโช เอว หิ สีต’’นฺติฯ มนฺเท หิ อุณฺหภาเว สีตพุทฺธีติ เตโช เอว หิ สีตํฯ กถํ ปเนตํ วิญฺญายตีติ? สีตพุทฺธิยา อววตฺถิตภาวโต ปาราปารํ วิยฯ ตถา หิ อาตเป ฐตฺวา ฉายํ ปวิฏฺฐานํ สีตพุทฺธิ โหติ, ตตฺเถว ปถวีคพฺภโต นิคฺคตานํ อุณฺหพุทฺธีติฯ ยทิ เตโชเยว สีตํ, อุณฺหภาเวน สทฺธิํ สีตภาโวปิ เอกสฺมิํ กลาเป อุปลพฺเภยฺยาติ อาห ‘‘สีตุณฺหานญฺจา’’ติอาทิฯ อุณฺหสีตกลาเปสุ สีตุณฺหานํ อปฺปวตฺติฯ ทฺวินฺนํ…เป.… ยุชฺชติ, น อาโปธาตุวาโยธาตูนํ สีตภาเวติ อธิปฺปาโยฯ อาโปธาตุยา หิ วาโยธาตุยา สีตภาเว อุณฺหภาเวน สทฺธิํ เอกสฺมิํ กลาเป สีตภาโว ลพฺเภยฺย, น ปน ลพฺภติฯ น เจตฺถ อาโปธาตุอธิเก วาโยธาตุอธิเก วา กลาเป สีตภาโวติ สกฺกา วิญฺญาตุํ ตาทิเสปิ กตฺถจิ กลาเป อลพฺภมานตฺตา สีตภาวสฺสาติฯ ขรตาทิสภาวาธิกสฺส ภูตสงฺฆาตสฺส ทวตาทิสภาวาธิกตาปตฺติ ภาวญฺญถตฺตํฯ ตํ ปน ยถา โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปจฺจ…เป.… ปฺปตฺตี’’ติ อาหฯ

[652] เอกนฺตนจิตฺตสมุฏฺฐานาทีติ อาทิ-สทฺเทน เอกนฺตอนุปาทินฺนุปาทานิยาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ปุริมานมฺปีติ ‘‘ยํ วา ปนญฺญมฺปี’’ติ เอตสฺมา วจนโต ปุริมานํ อนุปาทินฺนานํ สทฺทายตนกายวิญฺญตฺติอาทีนํ นจิตฺตสมุฏฺฐานานญฺจ จกฺขายตนโสตายตนาทีนํฯ นกมฺมสฺสกตตฺตาภาวาทิกนฺติ นกมฺมสฺสกตตฺตาภาวํ นจิตฺตสมุฏฺฐานภาวนฺติ เอวมาทิกํฯ เอกนฺตากมฺมชาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน เอกนฺตาจิตฺตชํ คยฺหติฯ ตา ชรตาอนิจฺจตาฯ อเนกนฺเตสุ น คหิตาติ เอกนฺตโต อกมฺมเชสุ สทฺทายตนาทีสุ อจิตฺตเชสุ จ จกฺขายตนาทีสุ คเหตฺวา จตุสมุฏฺฐานิกตฺตา อเนกนฺเตสุ รูปายตนาทีสุ น คหิตาติ อตฺโถฯ

[666] อนิปฺผนฺนตฺตาติ อญฺญํ อนเปกฺขิตฺวา สภาวโต อสิทฺธตฺตํฯ ตสฺสาติ วิญฺญตฺติทฺวยสฺสฯ

โนอุปาทาภาชนียกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา

[966] ‘‘สพฺพํ รูปํ มนสา วิญฺญาต’’นฺติ วจนโต ยทิ วิญฺญาตโต อญฺญํ ทิฏฺฐาทิ น โหตีติ ‘‘กตมํ ตํ รูปํ ทิฏฺฐ’’นฺติอาทินา ปุจฺฉา น กตา, เอวํ สนฺเต จตุกฺกภาโว กถนฺติ อนุโยคํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ทสฺสนาทิคฺคหณวิเสสโต’’ติฯ ทสฺสนํ สวนํ มินิตฺวา ชานนํ วิชานนญฺจาติ เอตสฺมา ทสฺสนาทิคฺคหณวิเสสโตฯ เอเตน คาหกเภเทน คเหตพฺพเภโทติ ทสฺเสติฯ อิทานิ สมุเขนปิ คเหตพฺพเภโท ลพฺภตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ทิฏฺฐา…เป.… ภาวโต’’ติ วุตฺตํฯ

ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา

[969] ตทิทํ นยกรณํ ฉพฺพิธาทีสุ ตีสุ สงฺคเหสุ โยชิตํฯ