อถ วา อารมฺมณปฏิเวธสฺส ตทาหนนปริยาหนนมนุคุณตาย สมานนฺติ ปญฺญาวิตกฺกานํ กิจฺจสริกฺขตา วุตฺตาฯ

เอกกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุกนิทฺเทโส

อุปาทาภาชนียวณฺณนา

[596] สมนฺตโต สพฺพโส ทสฺสนฏฺเฐน จกฺขุ สมนฺตจกฺขูติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพสงฺขตาสงฺขตทสฺสน’’นฺติ วุตฺตํฯ เอวมาทินาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺโท ‘‘ทุกฺขํ ปริญฺเญยฺยํ ปริญฺญาต’’นฺติ ตีสุปิ ปเทสุ ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพฯ ‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาที’’ติอาทินา (มหาว. 15; ปฏิ. ม. 2.30) หิ ปาฬิ ปวตฺตาติฯ อากาเรนาติ ทฺวาทสวิเธน อากาเรนฯ ตมฺปิ กามาวจรํ วิปสฺสนาปจฺจเวกฺขณญาณภาวโตฯ ‘‘ญาณจกฺขุ สหอริยมคฺคํ วิปสฺสนาญาณนฺติปิ ยุชฺชตี’’ติ วทนฺติฯ อคฺคมคฺเคน ปน สห วิปสฺสนา ปจฺจเวกฺขณญาณนฺติ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติฯ

ยถาวุตฺเต มํสปิณฺเฑ สสมฺภาเร จกฺขุโวหาโร สนฺตานวเสน ปวตฺตมาเน จตุสมุฏฺฐานิกรูปธมฺเม อุปาทาย ปวตฺโตติ ‘‘จตุ…เป.… สมฺภารา’’ติ วุตฺตํฯ สณฺฐานนฺติ วณฺณายตนเมวาติ เตน เตน อากาเรน สนฺนิวิฏฺเฐสุ มหาภูเตสุ ตํตํสณฺฐานวเสน วณฺณายตนสฺส วิญฺญายมานตฺตา วุตฺตํ, น วณฺณายตนสฺเสว สณฺฐานปญฺญตฺติยา อุปาทานตฺตาฯ ตถา หิ อนฺธกาเร ผุสิตฺวาปิ สณฺฐานํ วิญฺญายตีติฯ ตถา จ วกฺขติ ‘‘ทีฆาทีนิ ผุสิตฺวาปิ สกฺกา ชานิตุ’’นฺติ, (ธ. ส. อฏฺฏ. 616) ‘‘ทีฆาทิสนฺนิเวสํ ภูตสมุทายํ นิสฺสายา’’ติ (ธ. ส. มูลฏี. 616) จฯ เตสํ สมฺภวสณฺฐานานํ อาโปธาตุวณฺณายตเนหิ อนตฺถนฺตรภาเวปิ เตหิ วิสุํ วจนํ ตถาภูตานํ สมฺภวภูตานํ สณฺฐานภูตานญฺจฯ เอเตน อาโปธาตุวณฺณายตนานํ วเสน วตฺตมานอวตฺถาวิเสโส สมฺภโว สณฺฐานญฺจาติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต โหติฯ ตตฺถ สมฺภโว จตุสมุฏฺฐานิโก โสฬสวสฺสกาเล อุปฺปชฺชติฯ ตสฺส ราควเสน ฐานา วจนํ โหตีติ วทนฺติฯ

อตถาภูตานํ ตโต อญฺญถาภูตานํฯ ยถาวุตฺเต สมฺภารวตฺถุสงฺขาเตฯ วิชฺชมานตฺตาติ ภิยฺโยวุตฺติวเสน วุตฺตํฯ ตถา หิ ขีณาสวานํ พฺรหฺมานญฺจ สมฺภโว นตฺถีติฯ อาโปธาตุวิเสสตฺตา สมฺภโว อาโปธาตุสมฺพนฺธี อาโปธาตุตนฺนิสฺสยนิสฺสิโตปิ โหตีติ ตสฺส จตุธาตุนิสฺสิตตาย อวิโรโธ วุตฺโตฯ

อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานนฺติ เอตฺถ ‘‘กลาปนฺตรคตา อุตุอาหารา อธิปฺเปตา’’ติ วทนฺติฯ อเนกกลาปคตภาวํ จกฺขุสฺส ทสฺเสติ ยโต อุปทฺทุตปฏเล นิรากรเณปิ จกฺขุ วิชฺชตีติ ฯ ปฏิฆฏฺฏนํ วิสยาภิมุขภาโว นิฆํสปจฺจยตฺตาฯ นิฆํโส นิสฺสยภาวาปตฺติฯ ยโต จกฺขาทินิสฺสิตา สญฺญา ‘‘ปฏิฆสญฺญา’’ติ วุจฺจติฯ

อเนกตฺตาติ อิทํ อวจนสฺส การณํ, น เหตุกิริยาย วิญฺญายมานภาวสฺสฯ โส ปน อเปกฺขาสิทฺธิโต เอว เวทิตพฺโพฯ เหตุกิริยาเปกฺขา หิ ผลกิริยาติฯ จกฺขุํ สงฺคณฺหาตีติ จกฺขุวิญฺญาณสฺส นิสฺสยภาวานุปคมเนปิ ตํสภาวานติวตฺตนโต ตสฺสา สมญฺญาย ตตฺถ นิรุฬฺหภาวํ ทสฺเสติฯ ทสฺสนปริณายกฏฺโฐ จกฺขุสฺส อินฺทฏฺโฐเยวาติ ‘‘ยถา หิ อิสฺสโร’’ติอาทินา อิสฺสโรปมา วุตฺตาฯ จกฺขุวิญฺญาณํ ทสฺสนกิจฺเจ ปริณายนฺตํ จกฺขุ ตํสหชาเต จกฺขุสมฺผสฺสาทโยปิ ตตฺถ ปริณายตีติ วุจฺจตีติ ‘‘เต ธมฺเม…เป.… ปริณายตี’’ติ วุตฺตํ, น ปน จกฺขุสมฺผสฺสาทีนํ ทสฺสนกิจฺจตฺตาฯ อถ วา จกฺขุสมฺผสฺสาทีนํ อินฺทฺริยปจฺจยภาเวน อุปการกํ จกฺขุวิญฺญาณํ ทสฺสนกิจฺเจ ปริณายนฺตํ จกฺขุ ตตฺถ จกฺขุสมฺผสฺสาทโยปิ ตทนุวตฺตเก ปริณายตีติ อตฺถายํ ปริยาโยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เต ธมฺเม…เป.… ณายตี’’ติฯ อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ จกฺขตีติ อิมสฺส ‘‘ปริณายติ ปกาเสตี’’ติ จ อตฺถา วุตฺตาฯ สณฺฐานมฺปิ รูปายตนเมวาติ ‘‘สมวิสมานิ รูปานิ จกฺขตีติ จกฺขู’’ติ วุตฺตํฯ ตํทฺวาริกานํ ผสฺสาทีนํ อุปนิสฺสยปจฺจยภาโว เอว วฬญฺชนตฺโถฯ

[599] ตํทฺวาริกา…เป.… อุปฺปตฺติ วุตฺตาติ จกฺขุวิญฺญาเณ อุปฺปนฺเน สมฺปฏิจฺฉนาทีนิ พลวารมฺมเณ ชวนํ เอกนฺเตน อุปฺปชฺชตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ ตถา เจว หิ อนฺตรา จกฺขุวิญฺญาเณ วา สมฺปฏิจฺฉเน วา สนฺตีรเณ วา ฐตฺวา นิวตฺติสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตีติ นิจฺฉิตํฯ เตน ปจฺจเยนาติ ตํปกาเรน ปจฺจเยนฯ ตํสทิสานนฺติ ครุํ กตฺวา อสฺสาทนาทิปฺปวตฺติวิเสสรหิตตาย ทสฺสนสทิสานํ มโนธาตุสนฺตีรณโวฏฺฐพฺพนานํฯ

ปญฺจทฺวาริกชวนานํ อสฺสาทนาทิโต อญฺญถา ครุํ กตฺวา ปวตฺติ นตฺถิ รูปธมฺมวิสยตฺตาติ ‘‘อสฺสาทนาภินนฺทนภูตานี’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ มโนทฺวาริกชวนปิฏฺฐิวฏฺฏกานมฺปิ หิ ปญฺจทฺวาริกชวนานํ อสฺสาทนาภินนฺทนภาเวน รูปํ ครุํ กตฺวา ปวตฺติ นตฺถีติ น สกฺกา วตฺตุนฺติฯ รูปํ อารมฺมณาธิปติ อกุสลสฺเสว โหติฯ ตถา หิ ปฏฺฐาเน ‘‘อพฺยากโต ธมฺโม อกุสลสฺส ธมฺมสฺส อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโยฯ อารมฺมณาธิปติ จกฺขุํ ครุํ กตฺวา อสฺสาเทติ อภินนฺทตี’’ติอาทินา (ปฏฺฐา. 1.1.416) รูปธมฺโมปิ อารมฺมณาธิปติ วิภตฺโตฯ ‘‘อพฺยากโต ธมฺโม อพฺยากตสฺส ธมฺมสฺส อพฺยากโต ธมฺโม กุสลสฺสา’’ติ เอตฺถ ปน ผลนิพฺพานาเนว อารมฺมณาธิปติภาเวน วิภตฺตานีติฯ คณนาย จ ‘‘อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอุปนิสฺสยปุเรชาตอตฺถิอวิคตนฺติ เอก’’นฺติ (ปฏฺฐา. 1.1.445) วุตฺตํฯ ยทิ กุสลสฺสปิ สิยา, ทฺเวติ วตฺตพฺพํ สิยาติฯ ตานีติ ยถาวุตฺตชวนานิ ปฏินิทฺทิฏฺฐานิฯ ตํสมฺปยุตฺตานิ จาติ ชวนสมฺปยุตฺตานิฯ อญฺญานิ จกฺขุสมฺผสฺสาทีนิฯ ยทิ รูปสฺส อารมฺมณปจฺจยภาวมตฺตํ อธิปฺเปตํ, ‘‘ตํ รูปารมฺมเณติ เอเตเนว สิชฺเฌยฺยา’’ติ เอตฺตกเมว วเทยฺยฯ ยสฺมา ปน รูปํ ตํทฺวาริกชวนานํ ปจฺจยวิเสโสปิ โหติ, ตสฺมา ตสฺส วิเสสสฺส ทีปนตฺถํ ‘‘อารพฺภา’’ติ วจนํ วุตฺตํ สิยาติ อาห ‘‘อารมฺมณปจฺจยโต อญฺญปจฺจยภาวสฺสปิ ทีปก’’นฺติฯ

[600] โสตวิญฺญาณปฺปวตฺติยํ สวนกิริยาโวหาโรติ โสตสฺส สวนกิริยาย กตฺตุภาโว โสตวิญฺญาณสฺส ปจฺจยภาเวนาติ วุตฺตํ ‘‘โสตวิญฺญาณสฺส นิสฺสยภาเวน สุณาตี’’ติฯ ชีวิตนิมิตฺตมาหารรโส ชีวิตํ, ตสฺมิํ นินฺนตาย ตํ อวฺหายตีติ ชิวฺหาติ เอวํ สิทฺเธน ชิวฺหา-สทฺเทน ปกาสิยมานา รสาวฺหายนสงฺขาตา สายนกิริยา ลพฺภตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ชิวฺหาสทฺเทน วิญฺญายมานา กิริยาสายน’’นฺติฯ ตถา จ วกฺขติ ‘‘ชีวิตมวฺหายตีติ ชิวฺหา’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 154)ฯ อาโยติ อุปฺปตฺติเทโสฯ ปสาทกายสฺส กายิกานํ ทุกฺขสุขานํ นิสฺสยภาวโต อิตเรสํ อุปนิสฺสยภาวโต ‘‘ทุกฺขทุกฺขวิปริณามทุกฺขานํ อาโย’’ติ วุตฺตํฯ พฺยาปิตายาติ พฺยาปิภาเว, พฺยาปิภาเวน วาฯ กายปฺปสาทภาโวติ กายปฺปสาทสพฺภาโวฯ อนุวิทฺธตฺตาติ อนุยุตฺตภาวโต, สํสฏฺฐภาวโตติ อตฺโถฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา ยาวตา อิมสฺมิํ กาเย อุปาทินฺนกปวตฺตํ นาม อตฺถิ, สพฺพตฺถ กายายตนํ กปฺปาสปฏเล สฺเนโห วิยาติ วุตฺตํ, ตสฺมาฯ ปณฺฑรสภาวา ปสาทา อาปาถคตํ วิสยํ วิญฺญาณุปฺปตฺติเหตุภาเวน ปกาเสนฺตา วิย โหนฺตีติ เตสํ วิสยาวภาสนกิจฺจตา วุตฺตาฯ สมานนิสฺสยานนฺติ เอกนิสฺสยานํฯ อวินิพฺภุตฺเตสุ หิ รูปรสาทีสุ ยํนิสฺสยํ รูปํ, ตํนิสฺสโย เอว รสาทีติฯ อญฺญมญฺญสภาวานุปคเมนาติ ลกฺขณสงฺกราภาวมาหฯ

ยสฺมา ปจฺจยนฺตรสหิโตเยว จกฺขุปฺปสาโท รูปาภิหนนวเสน ปวตฺตติ, น ปจฺจยนฺตรรหิโต, ตสฺมา รูปาภิฆาโต โหตุ วา มา วา โหตุ, เอวํสภาโว โส รูปธมฺโมติ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปาภิฆาตารโห’’ติ วุตฺตํ ยถา ‘‘วิปาการหสภาวา กุสลากุสลา’’ติฯ วิสยวิสยีนํ อญฺญมญฺญํ อภิมุขภาโว อภิฆาโต วิยาติ อภิฆาโต, โส รูเป จกฺขุสฺส , จกฺขุมฺหิ วา รูปสฺส โหตีติ วุตฺตํ ‘‘รูเป, รูปสฺส วา อภิฆาโต’’ติฯ เตเนวาห ‘‘ยมฺหิ จกฺขุมฺหิ อนิทสฺสนมฺหิ สปฺปฏิฆมฺหิ รูปํ สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ปฏิหญฺญิ วา’’ติ (ธ. ส. 597), ‘‘จกฺขุ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ รูปมฺหิ สนิทสฺสนมฺหิ สปฺปฏิฆมฺหิ ปฏิหญฺญิ วา’’ติ (ธ. ส. 598) จ อาทิฯ เอตฺถ จ ตํตํภวปตฺถนาวเสน จกฺขาทีสุ อวิคตราคสฺส อตฺตภาวนิปฺผาทกสาธารณกมฺมวเสน ปุริมํ จกฺขุลกฺขณํ วุตฺตํ, สุทูรสุขุมาทิเภทสฺสปิ รูปสฺส คหณสมตฺถเมว จกฺขุ โหตูติ เอวํ นิพฺพตฺติตอาเวณิกกมฺมวเสน ทุติยํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ อถ วา สติปิ ปญฺจนฺนํ ปสาทภาวสามญฺเญ สวิสยาวภาสนสงฺขาตสฺส ปสาทพฺยาปารสฺส ทสฺสนวเสน ปุริมํ วุตฺตํ, ปสาทการณสฺส สติปิ กมฺมภาวสามญฺเญ อตฺตโน การณเภเทน เภททสฺสนวเสน ทุติยํฯ

กามตณฺหาติ กามภเว ตณฺหาฯ ตถา รูปตณฺหา ทฏฺฐพฺพาฯ ตสฺส ตสฺส ภวสฺส มูลการณภูตา ตณฺหา ตสฺมิํ ตสฺมิํ ภเว อุปฺปชฺชนารหายตนวิสยาปิ นาม โหตีติ กามตณฺหาทีนํ ทฏฺฐุกามตาทิโวหารารหตา วุตฺตาฯ ทฏฺฐุกามตาติ หิ ทฏฺฐุมิจฺฉา รูปตณฺหาติ อตฺโถฯ ตถา เสสาสุปีติฯ เอตฺถ จ ทฏฺฐุกามตาทีนํ ตํตํอตฺตภาวนิพฺพตฺตกกมฺมายูหนกฺขณโต สติ ปุริมนิพฺพตฺติยํ วตฺตพฺพํ นตฺถิฯ อสติปิ ตสฺส มคฺเคน อสมุคฺฆาติตภาเวเนว การณนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ยโต มคฺเคน อสมุจฺฉินฺนํ การณลาเภ สติ อุปฺปชฺชิตฺวา อตฺตโน ผลสฺส การณภาวูปคมนโต วิชฺชมานเมวาติ อุปฺปนฺนอตฺถิตาปริยาเยหิ วุจฺจติ ‘‘อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม อนฺตราเยว อนฺตรธาเปติ’’ (สํ. นิ. 5.157), ‘‘สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺทํ อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺโทติ ปชานาตี’’ติ (ที. นิ. 2.382; ม. นิ. 1.115) จ เอวมาทีสุฯ

เอตฺถาห – จกฺขาทีนํ อินฺทฺริยานํ กิํ เอกกมฺมุนา อุปฺปตฺติ, อุทาหุ นานากมฺมุนาติ? อุภยถาปีติ โปราณาฯ ตตฺถ นานากมฺมุนา ตาว อุปฺปตฺติยํ จกฺขาทีนํ วิเสเส วตฺตพฺพํ นตฺถิ การณสฺส ภินฺนตฺตาฯ เอกกมฺมุนา ปน อุปฺปตฺติยํ เตสํ กถํ วิเสโสติ? การณสฺส ภินฺนตฺตาเยวฯ ตํตํภวปตฺถนาภูตา หิ ตณฺหา ตํตํภวปริยาปนฺนายตนาภิลาสตาย สยํ วิจิตฺตรูปา อุปนิสฺสยภาเวน ตํตํภวนิพฺพตฺตกกมฺมสฺส วิจิตฺตเภทตํ วิทหติฯ ยโต ตทาหิตวิเสสํ ตํ ตถารูปสมตฺถตาโยเคน อเนกรูปาปนฺนํ วิย อเนกํ วิสิฏฺฐสภาวํ ผลํ นิพฺพตฺเตติฯ ตถา จ วกฺขติ ‘‘กมฺมเมว เนสํ วิเสสการณ’’นฺติฯ น เจตฺถ สมตฺถตาภาวโต อญฺญํ เวทิตพฺพํ การณวิเสเสนาหิตวิเสสสฺส วิสิฏฺฐผลนิปฺผาทนโยคฺยตาภาวโตฯ ตถา หิ สติ เอกสฺสปิ กมฺมสฺส อเนกินฺทฺริยเหตุตาวิเสสโยคํ เอกมฺปิ กมฺมนฺติอาทินา ยุตฺติโต อาคมโตปิ ปรโต สยเมว วกฺขติฯ ตถา จ เอกสฺเสว กุสลจิตฺตสฺส โสฬสาทิวิปากจิตฺตนิพฺพตฺติเหตุภาโว วุจฺจติฯ โลเกปิ เอกสฺเสว สาลิพีชสฺส ปริปุณฺณาปริปุณฺณตณฺฑุลผลนิพฺพตฺติเหตุตา ทิสฺสติฯ กิํ วา เอตาย ยุตฺติจินฺตาย, น จินฺติตพฺพเมเวตํฯ ยโต กมฺมวิปาโก จกฺขาทีนิ กมฺมวิปาโก จ สพฺพาการโต พุทฺธานํเยว กมฺมวิปากญาณผลยุตฺตานํ วิสโย, น อญฺเญสํ อตกฺกาวจรตายฯ เตเนว จ ภควตา ‘‘กมฺมวิปาโก อจินฺเตยฺโย น จินฺเตตพฺโพ, โย จินฺเตยฺย อุมฺมาทสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺสา’’ติ (อ. นิ. 4.77) อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺขิตฺตํฯ อาวิญฺฉนํ ปุคฺคลสฺส วิญฺญาณสฺส วา ตํนินฺนภาวปฺปตฺติยา เหตุภาโวฯ

สพฺเพสนฺติ ปทสฺส ปกรณโต ปาริเสสโต วา ลพฺภมานํ อตฺถวิเสสํ อชานนฺโต ยถารุตวเสเนว อตฺถํ คเหตฺวา ‘‘โก เอตฺถ วิเสโส’’ติอาทินา โจเทติฯ อิตโร เตชาทีนํ ปจฺเจกํ อธิกภาเว วิย ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา อธิกภาเวปิ ยถาวุตฺตาธิกภาเวเนว เอกกาทิวเสน ลพฺภมานาย โอมตฺตตายปิ กายปฺปสาโท น โหตีติ วิญฺญายมานตฺตา ปกรณโต ปาริเสสโต วา จตุนฺนมฺปิ ภูตานํ สมภาเวน กาโย โหตีติ อยมตฺโถ สิทฺโธติ สพฺพ-สทฺโท อิธ สมภาวทีปโกติ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ อิมมตฺถํ ทีเปตีติ จ ยถาวุตฺเตน ญาเยน ‘‘สพฺเพส’’นฺติ วจนโต อยมตฺโถ ลพฺภติ, น ตสฺส วาจกตฺตาติ ทสฺเสติฯ เตเนวาห ‘‘อนุวตฺต…เป.… วเสน วุตฺตตฺตา’’ติฯ เอกเทสาธิกภาวนิวารเณเนว หิ เอกเทโสมตฺตตานิวารณมฺปิ วิญฺญายตีติฯ เอกเทโส อวยโวฯ จตุธาตุสมุทายนิสฺสยสฺส หิ ปสาทสฺส ตเทกธาตุอธิกตา อวยวาธิกตา โหตีติฯ

‘‘ปุริมา เจตฺถ ทฺเวปิ วาทิโน นิกายนฺตริยา’’ติ วทนฺติฯ อาโลกาทิสหการีการณสหิตานํเยว จกฺขาทีนํ รูปาทิอวภาสนสมตฺถตา วิวรสฺส จ โสตวิญฺญาณุปนิสฺสยภาโว คุโณติ เตสํ ลทฺธีติ อธิปฺปาเยน ‘‘ตํตํภูตคุเณหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตชาทีนํ วิย วิวรสฺส ภูตภาวาภาวโต ‘‘ยถาโยค’’นฺติ วุตฺตํฯ อถ วา รูปาทโย วิย วิวรมฺปิ ภูตคุโณติ ปราธิปฺปายํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตํตํภูตคุเณหี’’ติ อาหฯ เตชสฺส ปน อาโลกรูเปน, อากาสสงฺขาตสฺส วิวรสฺส สทฺเทน, วายุสฺส คนฺเธน, อุทกสฺส รเสน, ปถวิยา โผฏฺฐพฺเพนาติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ‘‘ยถาโยคํ ตํตํภูตคุเณหี’’ติ วุตฺตํ สิยาฯ รูปาทิคฺคหเณติ รูปาทิวิสเย จกฺขุวิญฺญาณาทิเก นิปฺผาเทตพฺเพติ อตฺโถฯ อุปกริตพฺพโตติ สหการีการณภูเตหิ ยถาวุตฺตภูตคุเณหิ จกฺขาทีนํ สกิจฺจกรเณ อุปกริตพฺพโตฯ สภาเวน สุยฺยมานสฺสาติ เกนจิ อนุจฺจาริยมานสฺเสว ลพฺภมานตฺตา วุตฺตํฯ ฆฏฺฏนํ ปน วินา วายุสทฺโทปิ นตฺถีติฯ อถ วา วายุมฺหิ สทฺโท สภาเวน สุยฺยตีติ อาเป รโส มธุโรติ จ ตสฺส ลทฺธิเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ทุติยวาทิสฺสปิ นิคฺคโห โหติ ตสฺสปิ เตชาทิคุณา รูปาทโยติ เอวํลทฺธิกตฺตาฯ

รูปาทิวิเสสคุเณหีติ รูปาทิวิเสสคุณยุตฺเตหิฯ เตช…เป.… วายูหีติ สหากาเสหิ เตชาทิปรมาณูหิฯ

กปฺปาสโต วิสทิสายาติ กปฺปาสปถวิโต วิเสสยุตฺตาย ตโต อธิกสามตฺถิยยุตฺตายาติ อธิปฺปาโยฯ ตสฺสาเยวาติ กปฺปาสปถวิยาเยวฯ ยสฺมา สา วิชฺชมานานิปิ อวิเสสภูตานิ อตฺถีติ คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยภาเวน อภิภวิตฺวา ฐิตา, ตสฺมา ตสฺสาเยว คนฺโธ อธิกตโร ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ อยญฺจ สพฺโพ อุตฺตโร ‘‘ตสฺส ตสฺส ภูตสฺส อธิกตายา’’ติอาทินา อฏฺฐกถายํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 600) วุตฺตตฺตา ตถาคตานํ วาทํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา วทนฺตสฺส กณาทสฺส วเสน วุตฺโตฯ ‘‘อตฺตโน ปน มเตน กณาทกปิลาทโย เกวลํ ปถวาทิทฺรพฺยเมวาติอาทิ ลทฺธิฯ กณาทสาสนาย อธิมุตฺตานํ สาสเน อนวคาฬฺหานํ เกสญฺจิ อยํ วาโท’’ติ จ วทนฺติฯ เอตสฺสุภยสฺสาติ อาสวคนฺธโต กปฺปาสคนฺโธ อธิโก สีตุทกวณฺณโต อุณฺโหทกวณฺโณ จ อธิโกติ เอตสฺส อุภยสฺสฯ เตชาทิอธิเกสุ จ สมฺภาเรสุ รูปาทีนํ วิเสสสฺส อทสฺสนโต น รูปาทโย เตชาทีนํ วิเสสคุโณติ สิทฺธนฺติ อาห ‘‘ตทภา…เป.… ตฺติตา’’ติฯ เตน น รูปํ เตชสฺส วิเสสคุโณ เอกนฺตโต เตชาทิเก สมฺภาเร วิเสเสน อทสฺสนโต, โย ยสฺส วิเสสคุโณ, น โส ตทธิเก สมฺภาเร เอกนฺตโต วิเสเสน ทิสฺสติ ยถา ปถวีอธิเก สมฺภาเร อาโปธาตูติ ทสฺเสติฯ เอวํ เสเสสุปิ ยถาโยคํ โยเชตพฺพํฯ โก ปน วาโท นานากลาเปติ สภาวโต นานตฺตาภาเวปิ มูลการณนานตฺตวเสน อตฺถิ โกจิ วิเสโส อสงฺฆาเตติ ทสฺเสติ, ยโต ปรมรณาทิกิริยาสมตฺถตา เนสํ เกสญฺจิเยว ทิสฺสตีติฯ

เอกมฺปีติ ปิ-สทฺเทน อเนกสฺมิํ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺเสติฯ ปญฺจายตนิกตฺตภาเว ปตฺถนา ยา ทฏฺฐุกามตาทิภาเวน วุตฺตา, ตาย นิปฺผนฺนํฯ เอเตน การณวิเสเสน ผลวิเสสมาหฯ น หีติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ สมตฺถยติฯ ตนฺติ กมฺมํฯ วิเสเสนาติ อตฺตโน การเณน อาหิตาติสเยน ฯ เตเนว โสตสฺส น โหติ ปจฺจโย, ตโต อญฺเญเนว ปน โหตีติ อธิปฺปาโยฯ เตน อเนกสภาเวน การเณน อาหิตวิเสสํ เอกมฺปิ กมฺมํ อเนกสภาวํ ผลํ นิปฺผาเทตุํ สมตฺถํ โหตีติ ทสฺเสติฯ

อิทานิ กมฺมสฺส วุตฺตปฺปการวิเสสาภาเว โทสมาห ‘‘อินฺทฺริยนฺตราภาวปฺปตฺติโต’’ติฯ ตสฺสตฺโถ – การณวิเสสาภาเว ผลวิเสสสฺส อสมฺภวโต ยํ วิเสสยุตฺตํ กมฺมํ จกฺขุสฺส การณํ, ตสฺส ตโต อญฺญวิเสสาภาเว ตทญฺญินฺทฺริยุปฺปาทกตาปิ น สิยาติ โสตินฺทฺริยาทีนํ ตโต อนุปฺปตฺติ เอว สิยาฯ เอวมิตรตฺถาปิฯ วิเสโสติ เจตฺถ กมฺมสฺส ตํตํอินฺทฺริยุปฺปาทนสมตฺถตา อธิปฺเปตา, สา จ ปุพฺเพ ทสฺสิตสภาโววฯ

อเนกาหิ มหคฺคตเจตนาหิ เอกาย วา ปริตฺตเจตนาสหิตาย ปฏิสนฺธิกฺขเณ กฏตฺตารูปานํ นิพฺพตฺตีติ น สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ ‘‘สพฺเพสํ…เป.… วิญฺญายตี’’ติ วุตฺตํฯ อิทานิ ตเมว อสกฺกุเณยฺยตํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘นานาเจตนายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสายํ สงฺเขปตฺโถ – ‘‘ปฏิส…เป.… ปจฺจโย’’ติ เอตฺถ ยทิ นานากมฺมวเสน อินฺทฺริยานํ อุปฺปตฺติ อธิปฺเปตา, เอวํ สติ มหคฺคตกมฺเมน จ กามาวจรกมฺเมน จ ตํตํปฏิสนฺธิกฺขเณ กฏตฺตารูปํ อุปฺปนฺนํ สิยา, น เจตํ ยุตฺตํ ‘‘มหคฺคตเจตนา กมฺมปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 2.12.78) วุตฺตตฺตาฯ นาปิ ตํตํภวนิยตรูปินฺทฺริเยหิ วิกลินฺทฺริยตา คติสมฺปตฺติยา โอปปาติกโยนิยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ยุตฺตาฯ อถ มหคฺคตาหิ เอว นานาเจตนาหิ นิพฺพตฺตํ, น เจกา ปฏิสนฺธิ อเนกกมฺมนิพฺพตฺตา โหติฯ นิจฺฉิตญฺเหตํ สาเกตปญฺเหนาติฯ เอวํ เอเกน มหคฺคตกมฺมุนา จกฺขุนฺทฺริยโสตินฺทฺริยหทยวตฺถูนํ อุปฺปตฺติญาปเกน อิมินา วจเนน ปริตฺตกมฺมุนาปิ เอเกน ยถารหํ อเนเกสํ อินฺทฺริยานํ อุปฺปตฺติ สิทฺธาวาติ วุตฺตํ ‘‘สิทฺธเมเกน กมฺเมน อเนกินฺทฺริยุปฺปตฺติ โหตี’’ติฯ

สมฺปตฺโตเยว นาม สมฺปตฺติกิจฺจกรณโตติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิ…เป.… นกโต’’ติ วุตฺตํฯ อติสุขุมภาวโต มํสจกฺขุอโคจเรน รูปายตเนน สมนฺนาคตสงฺฆาตวุตฺติตาย จ ‘‘วายุ วิยา’’ติ วุตฺตํฯ จิตฺตสมุฏฺฐานํ สทฺทายตนํ โสตวิญฺญาณสฺส กทาจิปิ อารมฺมณปจฺจโย น สิยา ธาตุปรมฺปราย ฆฏฺเฏนฺตสฺส อุตุสมุฏฺฐานตฺตาฯ เตนาห ‘‘น หิ…เป.… ปชฺชตี’’ติฯ ปฏฺฐาเน (ปฏฺฐา. 1.1.2) จ ‘‘สทฺทายตนํ โสตวิญฺญาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ อวิเสเสน วุตฺตํฯ

นนุ จิเรน สุยฺยนฺตีติ ทูเร ฐิตานํ ลหุกํ สวนํ นตฺถิ, เตสมฺปิ วา ลหุกํ สวเนน ทูราสนฺนภาวานํ วิเสโส น สิยาติ อธิปฺปาโยฯ

น , ทู…เป.… โตติ น ทูเร ฐิเตหิ รชกาทิสทฺทา จิเรน โสตวิญฺญาเณน สุยฺยนฺติ, สเจ สวนูปจาเร โส สทฺโท ทูเร อาสนฺเน จ ฐิตานํ ยถาภูเต อาปาถคเต สทฺเท มโนวิญฺญาณสงฺขาตโต คหณวิเสสโต จิเรน สุโต สีฆํ สุโตติ อภิมาโนติ อตฺโถฯ เอตเมวตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา หี’’ติอาทิมาหฯ นิจฺฉย…เป.… อภิมาโน โหติ, โสตวิญฺญาณปฺปวตฺติ ปน อุภยตฺถาปิ สมานา, ยสฺมา โส ปน สทฺโท…เป.… อาคจฺฉตีติฯ ยทิ ธาตุปรมฺปราย สทฺโท นปฺปวตฺตติ, กถํ ปฏิโฆสาทีนํ อุปฺปตฺตีติ อาห ‘‘ทูเร…เป.… ปจฺจโย โหตี’’ติฯ อุปฺปตฺติวเสน อาคตานีติ เอเตน รูปธมฺมาปิ ยตฺถ อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺเถว ภิชฺชนฺติ, น เทสนฺตรํ สงฺกมนฺตีติ ทสฺเสติฯ ฆฏฺฏนสภาวาเนวาติ เตสํ ภูตานํ สทฺทสมุปฺปตฺติเหตุภาวมาหฯ โสตปเทสสฺสาติ โสตเทสสฺส, โสตเทเส ฐิตสฺสาติ อตฺโถฯ

จกฺขุมโต ปุคฺคลสฺส อชฺฌาสยวเสนาติ จิตฺรวิจิตฺรรูปายตเน เยภุยฺเยน สตฺตานํ จกฺขุทฺวาริกชวนสฺส อนุกฑฺฒนวเสน ปวตฺติํ สนฺธาย วุตฺตํฯ กณฺณกูปจฺฉิทฺเทเยว ปวตฺตนโตติ เอเตน อธิฏฺฐานโต พหิทฺธา อินฺทฺริยํ ปวตฺตีติ วาทํ ปฏิเสเธติฯ อธิฏฺฐานเทเส เอว หิ อินฺทฺริยํ วตฺตติ ตตฺถ กิจฺจาทิปฺปโยคทสฺสนโตฯ สติปิ ปนสฺส พหิทฺธา วุตฺติยํ น วิสยคฺคหเณ สมตฺถตา, อญฺญถา อธิฏฺฐานปิทหเนปิ วิสยคฺคหณํ ภเวยฺยาติฯ อารมฺมณคฺคหณเหตุโต จาติ กณฺณกูปจฺฉิทฺเทเยว ฐตฺวา อารมฺมณกรณสฺส วิญฺญาณสฺส วา เหตุภาวโตฯ

ตพฺโพหาเรนาติ คนฺธคนฺธคฺคหณสฺส สหจริตาย คนฺโธปิ ตถา วุตฺโตติ อธิปฺปาโยฯ คนฺโธ ปจฺจโยติ คนฺโธ สหการีปจฺจโยติ อตฺโถฯ เขฬาทิโก ปจฺจโยติ โยเชตพฺพํฯ ตถา ปถวีติ สหการีปจฺจยนฺตรภูตา อชฺฌตฺติกพาหิรา ปถวี อารมฺมณคฺคหเณ ปจฺจโยติ อตฺโถฯ อาธารภูตาติ เตโชวาโยธาตูนํ อาธารภูตาฯ นิสฺสยภูตานนฺติ นิสฺสยมหาภูตานํ อาโปเตโชวาโยธาตูนํฯ สพฺพทาติ อุปฺปีฬนกาเล จ อนุปฺปีฬนกาเล จฯ ตตฺถาติ จตุราสีติปเภเท อุปริมกายสงฺขาเต รูปสมูเหฯ วินิพฺภุชฺชิตุํ อสกฺกุเณยฺยานนฺติ อิทํ จกฺขุทสกํ อิทํ กายทสกํ อิทํ ภาวทสกนฺติ เอวํ กลาปโตปิ วินิพฺภุชฺชิตุํ อสกฺกุเณยฺยานํฯ

[616] ทีฆาทีนํ ผุสิตฺวา ชานิตพฺพโตติ อิทํ ทีฆาทีนํ น กายวิญฺญาณโคจรตฺตา วุตฺตํ, ทีฆาทิโวหารรูปาทีนํ ปน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา กายวิญฺญาณวีถิยา ปรโต ปวตฺเตน มโนวิญฺญาเณนปิ ชานิตพฺพตฺตา วุตฺตํฯ ทีฆาทิสนฺนิเวสนฺติ ทีฆาทิสนฺนิเวสวนฺตํฯ เอกสฺมิํ อิตรสฺส อภาวาติ ฉายาตปานํ อาโลกนฺธการานญฺจ อสหฏฺฐายิตํ อาหฯ กถํ ปน อาโลโก อนฺธการํ วิธมตีติ? ‘‘อาโลกปฺปวตฺติสมานกาลํ อนฺธการสภาเวน ปวตฺตมานํ วณฺณายตนํ ภิชฺชติฯ อนฺธการสฺส นิสฺสโย หุตฺวา ปวตฺตมานานิ ภูตานิ กเมน ตถารูปสฺส วณฺณายตนสฺส นิสฺสยภาวํ คจฺฉนฺตี’’ติ เกจิฯ สห อนฺธกาเรน ตนฺนิสฺสยภูตานํ นิโรธสมนนฺตรํ ตํสนฺตติยํ ตาทิเส ปจฺจยสนฺนิปาเต อาโลกนิสฺสยภูตานํ อุปฺปตฺตีติ เวทิตพฺพํฯ น หิ นิสฺสยมหาภูเตหิ วินา อาโลกปฺปวตฺติ อตฺถิ, นาปิ อนฺธการสงฺขาตํ วณฺณายตนเมว นิรุชฺฌติ ตํนิสฺสเยหิ ปยุชฺชมานกเอกกลาปภูโตปาทารูปานํ สเหว นิรุชฺฌนโตฯ ปทีปสิขามณิรํสิโย วิย ปถวีปาการรุกฺขาทีนิ มุญฺจิตฺวาปิ อนฺธกาโร ปวตฺตตีติ วทนฺติฯ มนฺทํ ปน ปาการาทิอาธารรหิตํ น สุฏฺฐุ ปญฺญายติ, พหลํ อาธารํ นิสฺสาย ปวตฺตตีติ ยุตฺตนฺติ จ วทนฺติฯ

[620] ‘‘อมนุสฺสสทฺโท’’ติ เอตฺถ อ-กาโร น มนุสฺสตามตฺตนิวตฺติอตฺโถ สทิสภาวทีปนตาย อนธิปฺเปตตฺตา, มนุสฺสโต ปน อนญฺญตานิวตฺติอตฺโถติ ทสฺเสตุํ ‘‘อมนุสฺส…เป.… ฏฺฐาทโยปี’’ติ อาหฯ ตถา กิตฺเตตพฺโพติ ‘‘วํสผาลนสทฺโท’’ติอาทินา วตฺถุวเสน กิตฺเตตพฺโพฯ

[632] กมฺมจิตฺตาทินาติ อาทิ-สทฺเทน อุตุอาหาเร สงฺคณฺหาติฯ ตํตทาการานีติ อิตฺถิลิงฺคาทิอาการานิฯ อิตฺถินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ สมุฏฺฐหนฺตีติ อญฺญมญฺญปจฺจยานิปิ อิตฺถิลิงฺคาทีนิ เยภุยฺเยน อิตฺถินฺทฺริยสหิเต เอว สนฺตาเน สพฺภาวา อิตรตฺถ จ อภาวา อินฺทฺริยเหตุกานิ วุตฺตานิฯ อญฺญถาติ อิตฺถิลิงฺคาทิอาการโต อญฺญถา, อิตฺถินฺทฺริยาภาเว วาฯ อิตฺถิคฺคหณสฺส จาติ อิตฺถีติ จิตฺตปฺปวตฺติยาฯ เตสํ รูปานนฺติ อิตฺถิลิงฺคาทิอาการรูปานํฯ ยทิ อิตฺถินฺทฺริยํ อิตฺถิลิงฺคาทิอาการรูปานํ สหการีการณํ, อถ กสฺมา ตสฺส อินฺทฺริยาทิปจฺจยภาโว เตสํ น วุตฺโตติ? เนว ตํ สหการีการณํ, อถ โข เตสํ ตพฺภาวภาวิตามตฺเตน ตํ การณนฺติ วุจฺจตีติ ทสฺเสตุํ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ

[633] ลิงฺคํ ปริวตฺตมานํ ปุริมลิงฺคาธารชาติอนุรูปเมว หุตฺวา ปริวตฺตตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ปฏิสนฺธิยํ วิย ปวตฺเตปี’’ติฯ ยสฺส…เป.… โนติ อาทิวจนโตติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ยสฺส วา ปน ปุริสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ โน’’ติ (ยม. 3.อินฺทฺริยยมก.188) สงฺคณฺหาติฯ

[635] ทฺวารภาเวน กุจฺฉิตานํ อาสวธมฺมานํ ปวตฺติฏฺฐานตาย ปสาทวิเสเส วิย วิญฺญตฺติวิเสเสปิ กายโวหารปฺปวตฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ วิตฺถมฺภนสภาวตาย วาโยธาตุยา ถมฺภนํ ‘‘วาโยธาตุกิจฺจ’’นฺติ วุตฺตํฯ กิจฺจมฺปิ หิ ธมฺมานํ สภาโวเยวาติฯ ปถวีธาตุยา อากาโร วจีวิญฺญตฺตีติ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ โยชนาฯ

[636] วิตกฺก…เป.… คหิตาติ ยถาธิปฺเปตตฺถาภิพฺยญฺชิกาย วาจาย สมุฏฺฐาปนาธิปฺปายปฺปวตฺติํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตทา หิ สา เตหิ ปริคฺคหิตา นาม โหตีติฯ เอกสฺสปิ อกฺขรสฺส อเนเกหิ ชวเนหิ นิพฺพตฺเตตพฺพตฺตา ตถา นิพฺพตฺติยมานตาย อสมตฺถสภาวตฺตา น วิญฺญาตวิเสสา น ภินฺนา เอวาติ อาห ‘‘สว…เป.… ภินฺนา’’ติฯ อพฺโพกิณฺเณติ อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺชมาเนหิ อสํสฏฺเฐฯ ‘‘ปจฺฉิมจิตฺต’’นฺติ อวิเสเสน จุติจิตฺตํ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘อญฺเญสมฺปิ จุติจิตฺตํ…เป.… ญายตี’’ติ วุตฺตํฯ

อถ วา ‘‘เย จ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ อุปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ, เตสํ จวนฺตานํ เตสํ วจีสงฺขาโร นิรุชฺฌิสฺสติ, โน จ เตสํ กายสงฺขาโร นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติ (ยม. 2.สงฺขารยมก.88) รูปารูปภวูปปชฺชนกานํ กามาวจรจุติจิตฺตสฺสปิ กายสงฺขาราสมุฏฺฐาปนวจเนน ขีณาสเวหิ อญฺเญสมฺปิ…เป.… ญายตี’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺมา จ –

‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร นิรุชฺฌติ, ตสฺส วจีสงฺขาโร นิรุชฺฌิสฺสตีติ อามนฺตา’’ติ (ยม. 2.สงฺขารยมก.108),

‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตสงฺขาโร นิรุชฺฌิสฺสตีติ อามนฺตา’’ติ (ยม. 2.สงฺขารยมก.108) จ,

‘‘ปจฺฉิมจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ เตสํ กายสงฺขาโร จ น นิรุชฺฌติ จิตฺตสงฺขาโร จ น นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติ (ยม. 2.สงฺขารยมก.113) –

อาทิวจนโต จ ปจฺฉิมจิตฺตสฺส ปุรโต โสฬสเมน จิตฺเตน ตโต โอริเมน วา สทฺธิํ อสฺสาสปสฺสาสา น อุปฺปชฺชนฺตีติ สิทฺธํฯ ยทิ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ‘‘ปจฺฉิมจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ เตสํ กายสงฺขาโร น นิรุชฺฌตี’’ติ น วเทยฺย, วุตฺตญฺเจตํ, ตสฺมา เหฏฺฐิมโกฏิยา จุติโต ปุริเมน สตฺตรสเมน อุปฺปนฺนา อสฺสาสปสฺสาสา จุติยา เหฏฺฐา ทุติเยน จิตฺเตน สทฺธิํ นิรุชฺฌนฺติฯ เตน ‘‘ยสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา กามาวจรานํ ปจฺฉิมจิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ จุติจิตฺตสฺสานนฺตรปจฺจยภูตสฺสปิ จิตฺตสฺส กายสงฺขาราสมุฏฺฐาปนตา วุตฺตาฯ

อถ วา ยสฺส จิตฺตสฺสาติ เยน จิตฺเตน สพฺพปจฺฉิโม กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชติฯ ตํ จิตฺตํ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ, น ปจฺฉิมจิตฺตสฺส อนนฺตรปจฺจยภูตํฯ อนนฺตราติ หิ กายสงฺขารุปฺปาทนํ อนฺตรํ วินา, ยโต ปจฺฉา กายสงฺขารุปฺปาทเนน อนนฺตริตํ หุตฺวา ปจฺฉิมจิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ อตฺโถฯ กสฺมา? ‘‘อิตเรสํ วจีสงฺขาโร จ นิรุชฺฌิสฺสติ กายสงฺขาโร จ นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติ (ยม. 2.สงฺขารยมก.88) วุตฺตตฺตาฯ อญฺญถาปจฺฉิมจิตฺตโต ปุริมตติยจิตฺตสมงฺคีนํ กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชตีติ อาปชฺชตีติฯ เอวํ สพฺเพสมฺปิ จุติจิตฺตสฺส รูปชนกตาภาเว อาคมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยุตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘‘น หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ คพฺภคมนาทีติ อาทิ-สทฺเทน อุทกนิมุคฺคอสญฺญีภูตกาลกตจตุตฺถชฺฌานสมาปนฺนรูปารูปภวสมงฺคีนิโรธสมาปนฺนภาเว สงฺคณฺหาติฯ

[637] อเนเกสํ กลาปานํ เอกโต หุตฺวา เอกฆนปิณฺฑภาเวน ปวตฺตนโต กลาปนฺตรภูตานํ กลาปนฺตรภูเตหิ สมฺผุฏฺฐภาโว วุตฺโตฯ ยโต เตสํ ทุวิญฺเญยฺยนานตฺตํ, น ปน อวินิพฺภุตฺตภาวโตฯ ตํตํภูตวิวิตฺตตาติ เตสํ เตสํ ภูตานํ วิภตฺตภาโว กลาปนฺตรภูเตหิ วิภตฺตสภาวตา อสํกิณฺณตาติ อตฺโถฯ ยสฺมา ปน ยถาวุตฺตา วิวิตฺตตา รูปานํ โอสานํ โหติ, ตสฺมา ‘‘รูปปริยนฺโต’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา ตํตํภูตสุญฺญตาฯ เยสญฺหิ ปริจฺเฉโท อากาโส, เตสํ ปริยนฺตตาย เตหิ สุญฺญภาโวติ ลกฺขิตพฺโพฯ ตโตเยว จ โส ภูตนฺตเรหิ วิย เตหิ อสมฺผุฏฺโฐติ วุจฺจตีติฯ อญฺญถาติ ปริจฺฉินฺทิตพฺเพหิ อสมฺผุฏฺฐภาวาภาเวฯ

[638] ตํตํวิการาธิกรูเปหีติ เอตฺถ กถํ จมฺมสุวณฺเณสุ มุทุตากมฺมญฺญตา ลพฺภนฺติ, นนุ ลหุตาทิวิการา เอกนฺตโต อินฺทฺริยพทฺธรูเป เอว ปวตฺตนโต อนินฺทฺริยพทฺเธ น ลพฺภนฺตีติ? สจฺจเมตํ, อิธ ปน ตํสทิเสสุ ตพฺโพหารวเสน วุตฺตํฯ ตถา หิ ตูลปิจุอาทีสุ ครุภาวาทิเหตูนํ ภูตานํ อธิกภาวาภาวโต ลหุอาทิโวหาโรฯ นิทฺทิสิตพฺพธมฺมนิสฺสยรูเป เอว วา สนฺธาย ‘‘ตํตํวิการาธิกรูเปหี’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ สพฺเพ สพฺเพสํ ปจฺจยา ลหุตาทีนํ อญฺญมญฺญาวิชหนโตติ อธิปฺปาโยฯ

[641] อาจยสทฺเทเนวาติ นิทฺเทเส วุตฺตอาจยสทฺเทเนวฯ โย อายตนานํ อาทิจยตฺตา อาจโย ปุนปฺปุนํ นิพฺพตฺตมานานํ, โสว รูปสฺส อุปริจยตฺตา อุปจโยติ อธิปฺเปตํ อตฺถํ ปาฬิยํ โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ปาฬิยํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อุป-สทฺโท ปฐมตฺโถ ‘‘ทานํ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิตุปญฺญตฺต’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. 3.45) วิยฯ อุปริอตฺโถจ ‘‘สมฺมฏฺเฐ อุปสิตฺเต จ, เต นิสีทิํสุ มณฺฑเป’’ติอาทีสุ วิยฯ อญฺญถาติ อุป-สทฺทสฺส อุปริอตฺถสฺเสว คหเณฯ

[643] ผลวิปจฺจนปกติยาติ ผลวิปจฺจนสภาเวนฯ ผลเมว วา ปกตีติ อายุสํหานาทินา ผลสภาเวน ชรานิทฺเทโสติ อตฺโถฯ ตถา หิ ‘‘ผลูปจาเรน วุตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ สุปริณตรูปปริปากกาเล หานิทสกาทีสุฯ

[645] กตฺตพฺพสภาวโตติ มูลผลาทีนํ อิธาธิปฺเปตอาหารวตฺถูนํ มุเขน อสนาทิกตฺตพฺพสภาวโตฯ วิสภูเต สงฺฆาเต โอชา มนฺทา โหตีติ สวิสตฺตาภาวโต สุขุมตา วุตฺตาฯ องฺคมงฺคานุสาริโน รสสฺส สาโรติ รสหรณีธมนิชาลานุสาเรน สรีราวยเว อนุปฺปวิฏฺฐสฺส อาหารรสสฺส อพฺภนฺตราหารปจฺจโย สฺเนโห, โย โลเก รสธาตูติ วุจฺจติฯ

อุปาทาภาชนียกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

โนอุปาทาภาชนียกถาวณฺณนา

[646] ‘‘เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ ตโย มหาภูตา ตโย มหาภูเต ปฏิจฺจ เอกํ มหาภูต’’นฺติอาทิวจนโต (ปฏฺฐา. 1.1.53) เอกํ มหาภูตํ อวเสสมหาภูเต นิสฺสยติ, เตหิ อุปาทารูเปน จ นิสฺสียตีติ อาห ‘‘นิสฺสยติ จ นิสฺสียติ จา’’ติฯ

[647] มหาภูตานํ อญฺญมญฺญาวิชหนโต เอกสฺมิมฺปิ กลาเป อเนกํ โผฏฺฐพฺพํ อตฺถีติ โผฏฺฐพฺพสภาเวสุเยว อเนเกสุปิ อารมฺมเณสุ อาปาถคเตสุ อาโภคาทิวเสน เอกํเยว วิญฺญาณุปฺปตฺติเหตุ โหตีติ อยํ วิจาโร ทสฺสิโตฯ อิตเรสุปิ ปน ยถาโยคํ ทสฺเสตพฺโพฯ ตตฺถ รสารมฺมณํ ตาว อินฺทฺริยนิสฺสยํ อลฺลียิตฺวา วิญฺญาณุปฺปตฺติเหตุภาวโต สติปิ อเนเกสํ รสานํ อาปาถคมเน เอกสฺมิํ ขเณ เอกปฺปการํเยว ยถาวุตฺตนเยน ชิวฺหาวิญฺญาณุปฺปตฺติเหตุ โหติ, ตถา คนฺธารมฺมณํฯ รูปสทฺทารมฺมณานิ ปน อินฺทฺริยนิสฺสยํ อสมฺปตฺวาว วิญฺญาณุปฺปตฺติเหตุภาวโต โยคฺยเทเส อวฏฺฐิตานิ ยตฺตกานิ สหการีปจฺจยนฺตรคตํ อุปการํ ลภนฺติ, ตตฺตกานิ เอกสฺมิํ ขเณ เอกชฺฌํ อารมฺมณํ น โหนฺตีติ น วตฺตพฺพานิฯ ตถา หิ สทฺโท นิคฺโฆสาทิโก อเนกกลาปคโต ตถา วณฺโณปิ สิวิกุพฺพหนนิยาเมน เอกชฺฌํ อารมฺมณํ โหตีติฯ เอตฺถาปิ จ อาภุชิตวเสน อารมฺมณาธิมตฺตตาวเสน อเนกกลาปสนฺนิปาเตปิ กตฺถจิ วิญฺญาณุปฺปตฺติ โหติเยวฯ ปสาทาธิมตฺตตา ปิตฺตาทิวิพนฺธาภาเวน ปสาทสฺส ติกฺขตาฯ กถํ ปน จิตฺตสฺสาติ จิตฺตสามญฺญโต เอกตฺตนยวเสน ปุจฺฉติฯ

[651] ตาทิสายาติ ยา ปจุรชนสฺส อตฺถีติปิ น คหิตาฯ สนฺตี สมานาฯ เอวนฺติ ยถาสสมฺภารุทกํ สสมฺภารปถวิยา อาพนฺธกํ, เอวํ ปรมตฺถุทกํ ปรมตฺถปถวิยาติ ทสฺเสติฯ ตทนุรูปปจฺจเยหีติ อตฺตโน อาพนฺธนานุคุเณหิ อาพนฺธิยมาเนหิ สนฺธารณาทิกิจฺเจหิ ปุริเมหิ จ ปถวีอาทีหิฯ อผุสิตฺวา ปติฏฺฐา โหติ, อผุสิตฺวา อาพนฺธตีติ อิมินา ผุสิตพฺพผุสนกภาโว อาโปธาตุยํ นตฺถีติ โผฏฺฐพฺพวเสน อุภยธมฺมตํ อาหฯ อญฺญมญฺญํ นิสฺสยตา อญฺญมญฺญนิสฺสยตาฯ