อถ วา อารมฺมณปฏิเวธสฺส ตทาหนนปริยาหนนมนุคุณตาย สมานนฺติ ปญฺญาวิตกฺกานํ กิจฺจสริกฺขตา วุตฺตาฯ

เอกกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุกนิทฺเทโส

อุปาทาภาชนียวณฺณนา

[596] สมนฺตโต สพฺพโส ทสฺสนฏฺเฐน จกฺขุ สมนฺตจกฺขูติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพสงฺขตาสงฺขตทสฺสน’’นฺติ วุตฺตํฯ เอวมาทินาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺโท ‘‘ทุกฺขํ ปริญฺเญยฺยํ ปริญฺญาต’’นฺติ ตีสุปิ ปเทสุ ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพฯ ‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาที’’ติอาทินา (มหาว. 15; ปฏิ. ม. 2.30) หิ ปาฬิ ปวตฺตาติฯ อากาเรนาติ ทฺวาทสวิเธน อากาเรนฯ ตมฺปิ กามาวจรํ วิปสฺสนาปจฺจเวกฺขณญาณภาวโตฯ ‘‘ญาณจกฺขุ สหอริยมคฺคํ วิปสฺสนาญาณนฺติปิ ยุชฺชตี’’ติ วทนฺติฯ อคฺคมคฺเคน ปน สห วิปสฺสนา ปจฺจเวกฺขณญาณนฺติ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติฯ

ยถาวุตฺเต มํสปิณฺเฑ สสมฺภาเร จกฺขุโวหาโร สนฺตานวเสน ปวตฺตมาเน จตุสมุฏฺฐานิกรูปธมฺเม อุปาทาย ปวตฺโตติ ‘‘จตุ…เป.… สมฺภารา’’ติ วุตฺตํฯ สณฺฐานนฺติ วณฺณายตนเมวาติ เตน เตน อากาเรน สนฺนิวิฏฺเฐสุ มหาภูเตสุ ตํตํสณฺฐานวเสน วณฺณายตนสฺส วิญฺญายมานตฺตา วุตฺตํ, น วณฺณายตนสฺเสว สณฺฐานปญฺญตฺติยา อุปาทานตฺตาฯ ตถา หิ อนฺธกาเร ผุสิตฺวาปิ สณฺฐานํ วิญฺญายตีติฯ ตถา จ วกฺขติ ‘‘ทีฆาทีนิ ผุสิตฺวาปิ สกฺกา ชานิตุ’’นฺติ, (ธ. ส. อฏฺฏ. 616) ‘‘ทีฆาทิสนฺนิเวสํ ภูตสมุทายํ นิสฺสายา’’ติ (ธ. ส. มูลฏี. 616) จฯ เตสํ สมฺภวสณฺฐานานํ อาโปธาตุวณฺณายตเนหิ อนตฺถนฺตรภาเวปิ เตหิ วิสุํ วจนํ ตถาภูตานํ สมฺภวภูตานํ สณฺฐานภูตานญฺจฯ เอเตน อาโปธาตุวณฺณายตนานํ วเสน วตฺตมานอวตฺถาวิเสโส สมฺภโว สณฺฐานญฺจาติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต โหติฯ ตตฺถ สมฺภโว จตุสมุฏฺฐานิโก โสฬสวสฺสกาเล อุปฺปชฺชติฯ ตสฺส ราควเสน ฐานา วจนํ โหตีติ วทนฺติฯ