จตุพฺพิธาทิรูปสงฺคหวณฺณนา

[586] จิตฺตโต เอว สมุฏฺฐาตีติ จิตฺตสมุฏฺฐานนฺติ อิมเมว อตฺถํ คเหตฺวา ‘‘วิญฺญตฺติทุกาทีหิ สมานคติโก จิตฺตสมุฏฺฐานทุโก’’ติ วุตฺตํ ฯ วินิวตฺติเต หิ สามญฺเญ ยํ รูปํ ชนกปจฺจเยสุ จิตฺตโต สมุฏฺฐาติ, ตํ จิตฺตโต เอว สมุฏฺฐาตีติฯ วิญฺญตฺติทุกาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน จิตฺตสหภุจิตฺตานุปริวตฺติทุเก สงฺคณฺหาติฯ ลพฺภมาโนติ ยํ ตํ รูปํ อุปาทา, ตํ อตฺถิ จิตฺตสมุฏฺฐานํ, อตฺถิ น จิตฺตสมุฏฺฐานํฯ ยํ ตํ รูปํ นุปาทา, ตํ อตฺถิ จิตฺตสมุฏฺฐานํ, อตฺถิ น จิตฺตสมุฏฺฐานนฺติ เอวํ ลพฺภมาโนฯ สนิทสฺสนทุกาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน สปฺปฏิฆมหาภูตทุกาทโย สงฺคณฺหาติฯ เตนาติ จิตฺตสมุฏฺฐานทุเกนฯ ตสฺสาติ จิตฺตสมุฏฺฐานทุกสฺเสวฯ อญฺเญ ปนาติ วิญฺญตฺติจิตฺตสมุฏฺฐานจิตฺตสหภุจิตฺตานุปริวตฺติทุเกหิ อญฺเญปิ ปกิณฺณกทุกาฯ

สทฺทายตนสฺส เอกนฺตโต อนุปาทินฺนตฺตา ‘‘โสตสมฺผสฺสารมฺมณทุกาทโย วชฺเชตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ จตุกฺกา ลพฺภนฺตีติ ยํ ตํ รูปํ อุปาทินฺนํ, ตํ อตฺถิ จกฺขุสมฺผสฺสสฺส อารมฺมณํ, อตฺถิ จกฺขุสมฺผสฺสสฺส นารมฺมณํฯ ยํ ตํ รูปํ อนุปาทินฺนํ, ตํ อตฺถิ จกฺขุสมฺผสฺสสฺส อารมฺมณํ, อตฺถิ จกฺขุสมฺผสฺสสฺส นารมฺมณนฺติ เอวมาทโย สพฺพารมฺมณพาหิรายตนาทิลพฺภมานทุเกหิ โยชนายํ จตุกฺกา ลพฺภนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ อวเสเสหีติ อารมฺมณพาหิรายตนรูปธาตุทุกาทิโต ลพฺภมานทุเกหีติ วุตฺตทุกราสิโต อวเสเสหิฯ เตสนฺติ อุปาทินฺนอุปาทินฺนุปาทานิยจิตฺตสมุฏฺฐานทุกานํฯ อญฺเญสนฺติ อุปาทินฺนทุกาทิโต อญฺเญสํ อุปาทาทุกาทีนํฯ วตฺถุทุกาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน จกฺขายตนทุกาทโย สงฺคณฺหาติฯ เอตฺถาปิ อวเสเสหิ เตสํ อญฺเญสญฺจ โยชนาย จตุกฺกา น ลพฺภนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ

จตุพฺพิธาทิรูปสงฺคหวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อุทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

รูปวิภตฺติ

เอกกนิทฺเทสวณฺณนา

[594] ปถวีอาทีนํ ธมฺมานํ รุปฺปนสภาโว วิย น เหตุอาทิภาโวปิ สาธารโณติ น เหตูสุ วิภชิตพฺโพติ วุตฺตํ ‘‘อวิชฺชมานวิภาคสฺสา’’ติฯ ตสฺส ปน วิภาคาภาวทสฺสนสรูปทสฺสนเมว นิทฺเทโสฯ เอวญฺจ กตฺวา นิพฺพานสฺสปิ วิภาครหิตตฺตา ‘‘อสงฺขตา ธาตู’’ติ เอตฺตกเมว นิทฺเทสวเสน วุตฺตํฯ

ยทิปิ หิโนติ เอเตน ปติฏฺฐาติ กุสลาทิโก ธมฺโมติ อโลภาทโย เกวลํ เหตุปทวจนียา, การณภาวสามญฺญโต ปน มหาภูตาทโยปิ เหตุ-สทฺทาภิเธยฺยาติ มูลฏฺฐวาจินา ทุติเยน เหตุ-สทฺเทน วิเสเสตฺวา อาห ‘‘เหตุเหตู’’ติฯ สุปฺปติฏฺฐิตภาวสาธนโต กุสลาทิธมฺมานํ มูลตฺเถน อุปการกธมฺมา ‘‘ตโย กุสลเหตู’’ติอาทินา (ธ. ส. 1059-1060) ปฏฺฐาเน จ เตเยว ‘‘เหตุปจฺจโย’’ติ วุตฺตาติ อาห ‘‘มูลเหตุ ปจฺจยเหตูติ วา อยมตฺโถ’’ติฯ หิโนติ เอเตน, เอตสฺมา วา ผลํ ปวตฺตตีติ เหตุ, ปฏิจฺจ เอตสฺมา เอติ ปวตฺตตีติ ปจฺจโยติ เอวํ เหตุปจฺจย-สทฺทานํ อนานตฺถตํ สนฺธาย เหตุสทฺทปริยายภาเวน ปจฺจย-สทฺโท วุตฺโตติ อาห ‘‘เหตุปจฺจยสทฺทานํ สมานตฺถตฺตา’’ติฯ ภูตตฺตยนิสฺสิตานิ จ มหาภูตานิ จตุมหาภูตนิสฺสิตํ อุปาทารูปนฺติ สพฺพมฺปิ รูปํ สพฺพทา สพฺพตฺถ สพฺพาการํ จตุมหาภูตเหตุกํ มหาภูตานิ จ อนามฏฺฐเภทานิ สามญฺญโต คหิตานีติ วุตฺตํ ‘‘รูปกฺขนฺธสฺส เหตู’’ติฯ

กมฺมสมาทานานนฺติ สมาทานานํ กมฺมานํ, สมาทิยิตฺวา กตกมฺมานํ วาฯ อญฺเญสุ ปจฺจเยสุ วิปากสฺส ตณฺหาวิชฺชาทีสุฯ

‘‘อฏฺฐานเมตํ, ภิกฺขเว, อนวกาโส, ยํ กายทุจฺจริตสฺส อิฏฺโฐ กนฺโต มนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ ฐานญฺจ โข เอตํ, ภิกฺขเว, วิชฺชติ, ยํ กายทุจฺจริตสฺส อนิฏฺโฐ อกนฺโต อมนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺยฯ ฐานเมตํ วิชฺชติฯ วจี…เป.… มโน…เป.… วิชฺชติ…เป.… อฏฺฐานเมตํ, ภิกฺขเว, อนวกาโส, ยํ กายสุจริตสฺส อนิฏฺโฐ อกนฺโต อมนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺยา’’ติ (ม. นิ. 3.131; วิภ. 809),

‘‘กมฺมํ สตฺเต วิภชติ, ยทิทํ หีนปณีตตายา’’ติ (ม. นิ. 3.289) – เอวมาทิวจนโต กมฺมํ วิปากสฺส อิฏฺฐานิฏฺฐตํ นิยเมตีติ อาห ‘‘อิฏฺฐานิฏฺฐวิปากนิยามกตฺตา’’ติฯ คติอุปธิกาลปโยคสมฺปตฺติวิปตฺติโยเยว ฐานํ วิปากสฺส โอกาสภาวโตฯ น หิ เตหิ วินา โกจิ วิปาโก นิพฺพตฺตตีติฯ ยถาวุตฺตฏฺฐาเน สติ อธิคนฺตพฺพํ อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณํ ‘‘คติ…เป.… นิปฺผาทิต’’นฺติ วุตฺตํฯ

วิปากสฺส อารมฺมเณน วินา อภาวโต อารมฺมณมฺปิ ตสฺส ปธานํ การณํฯ อนญฺญสภาวโตติ เหตุอาทิสภาวาภาวโตฯ

รุปฺปนํ รูปํฯ ตํ อสฺส อตฺถีติ เอตฺถ ‘‘อสฺสา’’ติ วุจฺจมาโน ปถวีอาทิอตฺโถเยว รุปฺปตีติปิ วุจฺจตีติ อาห ‘‘รุปฺปนลกฺขณยุตฺตสฺเสว รูปีรูปภาวโต’’ติฯ เอตํ สภาวนฺติ เอตํ อุปฺปนฺนภาเว สติ ฉหิ วิญฺญาเณหิ วิญฺเญยฺยสภาวํ รูเป นิยเมติ รูปสฺเสว ตํสภาวตฺตาฯ น รูปํ เอตสฺมินฺติ กาลเภทวเสน อตํสภาวสฺสปิ รูปสฺส อตฺถิตาย น รูปํ ตตฺถ นิยนฺตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ อตฺถิ หีติอาทินา ตตฺถ รูปสฺเสว นิยนฺตพฺพตาภาวํเยว วิวรติฯ เอตเมวาติอาทินา อุทฺเทเสน นิทฺเทสํ สํสนฺเทติฯ เอตฺถ เอตเมว รูเป ยถาวุตฺตสภาวํ นิยเมตพฺพํ นิทฺเทเส เอว-สทฺเทน นิยเมติ อวธาเรตีติ อตฺโถฯ ยถาวุตฺโต นิยโมติ อุปฺปนฺนภาเว สติ ฉหิ วิญฺญาเณหิ วิญฺเญยฺยภาโว นิยนฺตพฺพตาย ‘‘นิยโม’’ติ วุตฺโต, โส รูเป อตฺถิ เอว รูปสฺเสว ตํสภาวตฺตาฯ วิสิฏฺฐกาลสฺส วุตฺตปฺปการํ อวธารณํเยว วา ยถาวุตฺโต นิยโม, โส รูเป อตฺถิเยว สมฺภวติเยว, น อรูเป วิย น สมฺภวตีติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ กาลเภทนฺติ กาลวิเสสํฯ อนามสิตฺวาติ อคฺคเหตฺวาฯ ตํ สพฺพนฺติ อนามฏฺฐกาลเภทํ ตโตเยว อรูเปหิ สมานวิญฺเญยฺยสภาวํ สพฺพํ รูปํฯ อุปฺปนฺนนฺติ เอเตน กาลเภทามสเนน วิเสเสติ ‘‘อุปฺปนฺนํ…เป.… เมวา’’ติฯ

วตฺตมานกาลิกํ สพฺพํ รูปํ ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตสภาวํ, ตํ ยถาสกํ ฉหิ วิญฺญาเณหิ วิญฺเญยฺยสภาวเมว, น เตหิ อวิญฺเญยฺยํฯ นาปิ อุปฺปนฺนเมว ฉหิ วิญฺญาเณหิ วิญฺเญยฺยสภาวํ เอกนฺตลกฺขณนิยมาภาวาปตฺติโตติ เอวํ อวิปรีเต อตฺเถ วิภาวิเตปิ โจทโก อธิปฺปายํ อชานนฺโต ‘‘นนุ เอว’’นฺติอาทินา สพฺพสฺส สพฺพารมฺมณตาปตฺติํ โจเทติฯ อิตโร ‘‘รูปํ สพฺพํ สมฺปิณฺเฑตฺวา’’ติอาทินา อตฺตโน อธิปฺปายํ วิภาเวติฯ เอตฺถ เอกีภาเวน คเหตฺวาติ อิทํ ‘‘สมฺปิณฺเฑตฺวา’’ติ เอตสฺส อตฺถวจนํฯ เอกนฺตลกฺขณํ ฉหิ วิญฺญาเณหิ วิญฺเญยฺยสภาโวเยวฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – กิญฺจาปิ ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ วิสยนฺตเร อปฺปวตฺตนโต น สพฺพสฺส สพฺพารมฺมณตา, สพฺพสฺสปิ ปน รูปสฺส ฉวิญฺญาณารมฺมณภาวโต ยถาสกํ ฉหิ วิญฺญาเณหิ วิญฺเญยฺยตาย ฉหิ วิญฺญาเณหิ วิญฺเญยฺยตาว อตฺถิ, ตํ เอกโต สงฺคหณวเสน คเหตฺวา ‘‘อุปฺปนฺนํ สพฺพํ รูปํ ฉหิ วิญฺญาเณหิ วิญฺเญยฺย’’นฺติ วุตฺตํ ยถา ‘‘อภิญฺญาปฺปตฺตํ ปญฺจมชฺฌานํ ฉฬารมฺมณํ โหตี’’ติฯ ยถา หิ ทิพฺพจกฺขุทิพฺพโสตาทิอภิญฺญาปฺปตฺตสฺส ปญฺจมชฺฌานสฺส วิสุํ อสพฺพารมฺมณตฺเตปิ เอกนฺตลกฺขณวเสน เอกีภาเวน คเหตฺวา อารมฺมณวเสน ปฐมชฺฌานาทิโต วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘อภิญฺญาปฺปตฺตํ ปญฺจมชฺฌานํ ฉฬารมฺมณํ โหตี’’ติ วุจฺจติ, เอวํ อรูปโต รูปสฺส วิสยวเสน วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุปฺป …เป.… วิญฺเญยฺย’’นฺติ วุตฺตนฺติฯ ฉหิ วิญฺญาเณหิ วิญฺเญยฺยภาโว รูเป นิยเมตพฺโพ, น ปน รูปํ ตสฺมิํ นิยเมตพฺพํ, อนิยตเทโส จ เอว-สทฺโทติ อฏฺฐกถายํ (ธ. ส. อฏฺฏ. 594) ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนรูปเมว จกฺขุวิญฺญาณาทีหิ ฉหิ เวทิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนรูปเมวา’’ติอาทินา ตตฺถ โทสมาหฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ปาฬิยํ วิญฺเญยฺยเมวาติ เอว-สทฺโท วุตฺโต, น จ ตสฺส อฏฺฐานโยชเนน กาจิ อิฏฺฐสิทฺธิ, อถ โข อนิฏฺฐสิทฺธิเยว สพฺพรูปสฺส เอกนฺตลกฺขณนิยมาทสฺสนโต, ตสฺมาฯ ยถารุตวเสเนว นิยเม คยฺหมาเน อุปฺป…เป.… ปตฺติ นตฺถิ, ตโต จ โสตปติตตายปิ ปโยชนํ นตฺถีติฯ วุตฺตนเยนาติ ‘‘อรูปโต วิธุร’’นฺติอาทินา วุตฺตนเยนฯ

ญาณสฺส วา อุตฺตรสฺส ปุริมญาณํ วตฺถุการณนฺติ ญาณวตฺถุฯ ‘‘สชาตี’’ติ เอตฺถ ส-กาโร สมานสทฺทตฺโถติ ทสฺเสตุํ ‘‘สมานชาติกาน’’นฺติ วุตฺตํฯ สมานชาติตา จ สมฺมาวาจาทีนํ สีลนตฺโถ เอวฯ เอเตน สมานสภาวตา สชาติสงฺคโหติ เวทิตพฺโพฯ อารมฺมเณ เจตโส อวิกฺเขปปฺปวตฺติยา อุปฏฺฐานุสฺสาหนานิ วิย เตสํ อวิกฺเขโปปิ อติสเยน อุปการโกติ ‘‘อญฺญมญฺโญปการวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ เตเนว วิชฺชมาเนสุปิ อญฺเญสุ สหชาตธมฺเมสุ เอเตสํเยว สมาธิกฺขนฺธสงฺคโห ทสฺสิโตฯ ยํ ปน สจฺจวิภงฺควณฺณนายํ (วิภ. อฏฺฐ. 189) วิสุทฺธิมคฺคาทีสุ (วิสุทฺธิ. 2.568) จ ‘‘วายามสติโย กิริยโต สงฺคหิตา’’ติ วุตฺตํ, ตํ อสมาธิสภาวตํ เตสํ สมาธิสฺส อุปการกตฺตญฺจ สนฺธาย วุตฺตํฯ เตเนว จ ตตฺถ ‘‘สมาธิเยเวตฺถ สชาติโต สมาธิกฺขนฺเธน สงฺคหิโต’’ติ (วิสุทฺธิ. 2.568; วิภ. อฏฺฐ. 189) วุตฺตํฯ อิธ ปน สชาติสงฺคโหติ สมาธิตทุปการกธมฺมานํ อุปฺปตฺติเทสวเสน สงฺคโห วุตฺโตติฯ อวิราเธตฺวา วิสยสภาวาวคฺคหณํ ปฏิเวโธ, อปฺปนา จ อารมฺมเณ ทฬฺหนิปาโต ตทวคาโหเยวาติ ‘‘ปฏิเวธสทิสํ กิจฺจ’’นฺติ วุตฺตํฯ

อถ วา อารมฺมณปฏิเวธสฺส ตทาหนนปริยาหนนมนุคุณตาย สมานนฺติ ปญฺญาวิตกฺกานํ กิจฺจสริกฺขตา วุตฺตาฯ

เอกกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุกนิทฺเทโส

อุปาทาภาชนียวณฺณนา

[596] สมนฺตโต สพฺพโส ทสฺสนฏฺเฐน จกฺขุ สมนฺตจกฺขูติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพสงฺขตาสงฺขตทสฺสน’’นฺติ วุตฺตํฯ เอวมาทินาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺโท ‘‘ทุกฺขํ ปริญฺเญยฺยํ ปริญฺญาต’’นฺติ ตีสุปิ ปเทสุ ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพฯ ‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาที’’ติอาทินา (มหาว. 15; ปฏิ. ม. 2.30) หิ ปาฬิ ปวตฺตาติฯ อากาเรนาติ ทฺวาทสวิเธน อากาเรนฯ ตมฺปิ กามาวจรํ วิปสฺสนาปจฺจเวกฺขณญาณภาวโตฯ ‘‘ญาณจกฺขุ สหอริยมคฺคํ วิปสฺสนาญาณนฺติปิ ยุชฺชตี’’ติ วทนฺติฯ อคฺคมคฺเคน ปน สห วิปสฺสนา ปจฺจเวกฺขณญาณนฺติ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติฯ

ยถาวุตฺเต มํสปิณฺเฑ สสมฺภาเร จกฺขุโวหาโร สนฺตานวเสน ปวตฺตมาเน จตุสมุฏฺฐานิกรูปธมฺเม อุปาทาย ปวตฺโตติ ‘‘จตุ…เป.… สมฺภารา’’ติ วุตฺตํฯ สณฺฐานนฺติ วณฺณายตนเมวาติ เตน เตน อากาเรน สนฺนิวิฏฺเฐสุ มหาภูเตสุ ตํตํสณฺฐานวเสน วณฺณายตนสฺส วิญฺญายมานตฺตา วุตฺตํ, น วณฺณายตนสฺเสว สณฺฐานปญฺญตฺติยา อุปาทานตฺตาฯ ตถา หิ อนฺธกาเร ผุสิตฺวาปิ สณฺฐานํ วิญฺญายตีติฯ ตถา จ วกฺขติ ‘‘ทีฆาทีนิ ผุสิตฺวาปิ สกฺกา ชานิตุ’’นฺติ, (ธ. ส. อฏฺฏ. 616) ‘‘ทีฆาทิสนฺนิเวสํ ภูตสมุทายํ นิสฺสายา’’ติ (ธ. ส. มูลฏี. 616) จฯ เตสํ สมฺภวสณฺฐานานํ อาโปธาตุวณฺณายตเนหิ อนตฺถนฺตรภาเวปิ เตหิ วิสุํ วจนํ ตถาภูตานํ สมฺภวภูตานํ สณฺฐานภูตานญฺจฯ เอเตน อาโปธาตุวณฺณายตนานํ วเสน วตฺตมานอวตฺถาวิเสโส สมฺภโว สณฺฐานญฺจาติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต โหติฯ ตตฺถ สมฺภโว จตุสมุฏฺฐานิโก โสฬสวสฺสกาเล อุปฺปชฺชติฯ ตสฺส ราควเสน ฐานา วจนํ โหตีติ วทนฺติฯ