เมนู

[574] ‘‘อินฺทฺริย …เป.… อิมสฺสานนฺตรํ อุปฺปชฺชมานานี’’ติ วุตฺตํ เตสํ ญาณานํ กามาวจรตฺตาฯ อิตเรสํ มหคฺคตตฺตา ‘‘ปริกมฺมานนฺตรานี’’ติ วุตฺตํฯ

[577] อาหิโต อหํ มาโน เอตฺถาติ อตฺตา, โส เอว ภวติ อุปฺปชฺชติ, น ปรปริกปฺปิโต วิย นิจฺโจติ อตฺตภาโวฯ อตฺตาติ วา ทิฏฺฐิคติเกหิ คเหตพฺพากาเรน ภวติ ปวตฺตตีติ อตฺตภาโว

กิริยาพฺยากตกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จิตฺตุปฺปาทกณฺฑวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. รูปกณฺฑํ

อุทฺเทสวณฺณนา

เกนจีติ รูเปน วา อรูเปน วาฯ จิตฺตุปฺปาเทน ตาว รูปสฺส สมยววตฺถานํ น สกฺกา กาตุํ อพฺยาปิตาย อเนกนฺติกตาย จาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อจิตฺตสมุฏฺฐานสพฺภาวโต’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อจิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ จิตฺตสฺส ตีสุ ขเณสุ อุปฺปชฺชตีติ อิมสฺมิํ ตาว วาเท จิตฺตุปฺปตฺติสมเยน รูปูปปตฺติสมยสฺส ววตฺถานํ มา โหตุ, จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว สพฺพมฺปิ รูปํ อุปฺปชฺชตีติ อิมสฺมิํ ปน วาเท กถนฺติ? เอตฺถาปิ อจิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ จิตฺเตน สหุปฺปาเทปิ อนินฺทฺริยพทฺธรูปํ วิย อจิตฺตปฏิ พนฺธุปฺปาทตาย น จิตฺเตน ววตฺถาเปตพฺพสมยนฺติ วุตฺตํ ‘‘อจิตฺตสมุฏฺฐานสพฺภาวโต’’ติฯ เตน จิตฺตุปฺปาเทน รูปสฺส สมยววตฺถานํ น พฺยาปีติ ทสฺเสติฯ อเนกจิตฺตสมุฏฺฐานตาย ววตฺถานาภาวโตติ สมฺพนฺโธฯ นิยเต หิ สมุฏฺฐาปกจิตฺเต จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส สิยา ววตฺถานนฺติฯ

เกสญฺจีติ กามาวจรกุสลาทีนํฯ กตฺถจีติ อารุปฺเปฯ เกสญฺจีติ วา เกสญฺจิ ปญฺจโวการวิปากานํฯ กตฺถจีติ ปฏิสนฺธิกฺขเณ จริมกฺขเณ จฯ ‘‘ตสฺมิํ สมเย ผสฺโส โหตี’’ติอาทินา (ธ. ส. 1) จิตฺตสหภาวินํ เอว จิตฺเตน สมยววตฺถานํ กตนฺติ วุตฺตํ ‘‘อจิตฺตสหภุภาวโต’’ติฯ เตสนฺติ อุปาทารูปานํฯ โย ยสฺส สหภาเวน อุปการโก, โส เอว ตสฺส สมยววตฺถาปกภาเวน วุตฺโตติ อาห ‘‘สหชาต…เป.… ตฺตนโต’’ติฯ นาปิ มหาภูเตหีติอาทินา ววตฺถานาภาวเมว ทสฺเสติฯ เกสญฺจีติ อกมฺมชาทีนํฯ เกหิจีติ กมฺมชาทีหิฯ ปวตฺติโตติ ปวตฺตนโตฯ สหาติ เอกสฺมิํ กาเลฯ อภาวาติ นิโยคโต อภาวาฯ

วิญฺญตฺติ …เป.… น สกฺกา วตฺตุํ มหาภูเตหิ สมยววตฺถาเน กริยมาเน เตหิ อยาวภาวิตตายาติ อธิปฺปาโยฯ เอกสฺมิํ กาเลติอาทินาปิ มหาภูเตหิ สมยนิยมเน ววตฺถานาภาวเมว วิภาเวติฯ ‘‘ตถา วิภชนตฺถ’’นฺติ, ‘‘อวิภตฺตํ อพฺยากตํ อตฺถีติ ทสฺเสตุ’’นฺติ จ อิเมสํ ปทานํ ‘‘วิภตฺตํ อวิภตฺตญฺจ สพฺพํ สงฺคณฺหนฺโต อาหา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ

สมยววตฺถานํ กตฺวา นิทฺทิสิยมานสฺส นิปฺปเทสตาย อสมฺภวโต เอกเทสํ นิทฺทิสิตฺวา สามญฺเญน นิคมนํ ยุตฺตํ, อกตฺวา ปน สมยววตฺถานํ สรูปโต นิทฺทิสเนน ตถาติ อิมมตฺถํ อาห ‘‘สมยววตฺถาเนนา’’ติอาทินาฯ อวิภตฺเตติ วิปากกิริยาพฺยากตํ วิย น ปุพฺเพ วิภตฺเตฯ วิภชิตพฺเพติ เภทวนฺตตาย วิภชนารเหฯ ทสฺสิเตติ อุทฺทิสนวเสน ทสฺสิเตฯ วุตฺตเมวตฺถํ วิตฺถารตเรน ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ ปนา’’ติอาทิมาหฯ

วิปากาทิธมฺมานํ นยนํ นโย, โสว ทสฺสนนฺติ นยทสฺสนํฯ ‘‘เทสนา’’ติ วุตฺตํ เหฏฺฐา คหณเมว นยทสฺสนนฺติฯ ทุติยวิกปฺเป ปน กามาวจราทิภาเวน นียตีติ นโย, กิริยาพฺยากตํฯ ตสฺส ทสฺสนํ นยทสฺสนนฺติ โยเชตพฺพํฯ ทุกาทีสุ นิทฺเทสวาเร จ หทยวตฺถุโน อนาคตตฺตา ตํ อคฺคเหตฺวา ปฐมวิกปฺโป วุตฺโต, เอกเก ปน วตฺถุปิ คหิตนฺติ ‘‘หทยวตฺถุญฺจา’’ติ ทุติยวิกปฺเป วุตฺตํฯ กิํ ปน การณํ ทุกาทีสุ นิทฺเทสวาเร จ หทยวตฺถุ น คหิตนฺติ? อิตรวตฺถูหิ อสมานคติกตฺตา เทสนาเภทโต จฯ ยถา หิ จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ เอกนฺตโต จกฺขาทินิสฺสยานิ, น เอวํ มโนวิญฺญาณํ เอกนฺตโต หทยวตฺถุนิสฺสยํ, นิสฺสิตมุเขน จ วตฺถุทุกาทิเทสนา ปวตฺตาฯ ยมฺปิ เอกนฺตโต หทยวตฺถุนิสฺสยํ, ตสฺส วเสน ‘‘อตฺถิ รูปํ มโนวิญฺญาณสฺส วตฺถู’’ติอาทินา ทุกาทีสุ วุจฺจมาเนสุปิ ตทนุกูลอารมฺมณทุกาทโย น สมฺภวนฺติฯ น หิ ‘‘อตฺถิ รูปํ มโนวิญฺญาณสฺส อารมฺมณํ, อตฺถิ รูปํ น มโนวิญฺญาณสฺส อารมฺมณ’’นฺติอาทินา สกฺกา วตฺตุนฺติ วตฺถารมฺมณทุกเทสนา ภินฺนคติกา สิยุํ, สมานคติกา จ ตา เทเสตุํ ภควโต อชฺฌาสโยฯ เอสา หิ ภควโต เทสนา ปกติฯ เตเนว หิ นิกฺเขปกณฺเฑ จิตฺตุปฺปาทวิภาเคน อวุจฺจมานตฺตา อวิตกฺกาวิจารปทวิสฺสชฺชเน วิจาโรติ วตฺตุํ น สกฺกาติ อวิตกฺกวิจารมตฺตปทวิสฺสชฺชเน ลพฺภมาโนปิ วิตกฺโก น อุทฺธโฏ, อญฺญถา วิตกฺโก จาติ วตฺตพฺพํ สิยาติฯ เอวํ อิตรวตฺถูหิ อสมานคติกตฺตา เทสนาเภทโต จ ทุกาทีสุ อุทฺเทเส น คหิตํฯ อุทฺทิฏฺฐสฺเสว หิ นิทฺทิสนโต นิทฺเทเสปิ น คหิตํ หทยวตฺถูติ วทนฺติฯ

จกฺขาทิทสกา สตฺตาติ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายอิตฺถิภาวปุริสภาวทสกา สตฺต, เอกสนฺตานวเสน วา จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายภาววตฺถุทสกา สตฺตฯ

นิพฺพานสฺส อสติปิ ปรมตฺถโต เภเท ปริกปฺปิตเภโทปิ เภโทเยว โวหารวิสเยติ กตฺวา โสปาทิเสสาทิเภโท วุตฺโตฯ

[584] กิญฺจาปิ อญฺญตฺถ กุกฺกุฏณฺฑสณฺฐาเน ปริมณฺฑล-สทฺโท ทิสฺสติ, จกฺกสณฺฐานตา ปน วฏฺฏสณฺฐาเน จกฺกวาเฬ วุจฺจมาโน ปริมณฺฑล-สทฺโท วฏฺฏปริยาโย สิยาฯ อเนกตฺถา หิ สทฺทาติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘วฏฺฏํ ปริมณฺฑล’’นฺติฯ เอตฺถ จ สิเนรุยุคนฺธราทีนํ สมุทฺทโต อุปริอโธภาคานํ วเสน อุพฺเพโธ วุตฺโต, อายามวิตฺถาเรหิปิ สิเนรุ จตุราสีติโยชนสหสฺสปริมาโณวฯ ยถาห ‘‘สิเนรุ, ภิกฺขเว, ปพฺพตราชา จตุราสีติ โยชนสหสฺสานิ อายาเมน, จตุราสีติ โยชนสหสฺสานิ วิตฺถาเรนา’’ติ (อ. นิ. 7.66)ฯ สิเนรุํ ปาการปริกฺเขปวเสน ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตา ยุคนฺธราทโย, สิเนรุยุคนฺธราทีนํ อนฺตเรปิ สีตสมุทฺทา นามฯ ‘‘เต วิสาลโต ยถากฺกมํ สิเนรุอาทีนํ อจฺจุคฺคมนสมานปริมาณา’’ติ วทนฺติฯ

โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬสฺเสว อาณาเขตฺตภาโว ทสสหสฺสจกฺกวาฬสฺส ชาติเขตฺตภาโว วิย ธมฺมตาวเสเนว เวทิตพฺโพฯ วิกปฺปสมานสมุจฺจยวิภาวเนสุ วิย อวธารเณ อนิยเม จ วา-สทฺโท วตฺตตีติ ตถา โยชนา กตาฯ อเนกตฺถา หิ นิปาตาติฯ ตตฺถ อเนกนฺติกตฺโถ อนิยมตฺโถ

สีลาทิวิสุทฺธิสมฺปาทเนน, จตุธาตุววตฺถานวเสเนว วา มหากิจฺจตาย มหนฺเตน วายาเมนฯ สติปิ ลกฺขณาทิเภเท เอกสฺมิํ เอว กาเล เอกสฺมิํ สนฺตาเน อเนกสตสหสฺสกลาปวุตฺติโต มหนฺตานิ พหูนิ ภูตานิ ปรมตฺถโต วิชฺชมานานีติ วา มหาภูตานิ ยถา ‘‘มหาชโน’’ติฯ เอวนฺติ ‘‘อุปาทาย ปวตฺต’’นฺติ อตฺเถ สติ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนตา วุตฺตา โหติ ปจฺจยสมฺภูตตาทีปนโตฯ อุปาทายตีติ อุปาทายติ เอวาติ อธิปฺปาโยฯ เตเนวาห ‘‘เอกนฺตนิสฺสิตสฺสา’’ติฯ ‘‘ภวติ หิ นิสฺสยรูปานํ สามิภาโว’’ติ อาธาราเธยฺยสมฺพนฺธวจนิจฺฉาย อภาเว อาธารภูโตปิ อตฺโถ สํสามิสมฺพนฺธวจนิจฺฉาย สามิภาเวน วุจฺจติ ยถา ‘‘รุกฺขสฺส สาขา’’ติ อธิปฺปาโยฯ

ติวิธรูปสงฺคหวณฺณนา

[585] วิญฺญตฺติทุโก จาติ -สทฺเทน จิตฺตสหภุจิตฺตานุปริวตฺติทุกาปิ สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพาฯ สกฺกา หิ เอเตน นเยน…เป.… วิญฺญาตุนฺติ เอตฺถ ปญฺจวีสาย ตาว วตฺถุทุเกสุ ปฐมทุกปญฺจกาทโย จุทฺทสหิปิ ปกิณฺณกทุเกหิ อวสิฏฺเฐหิ วตฺถุทุเกหิ ปญฺจวีสาย อารมฺมณทุเกหิ ปญฺจหิ พาหิรายตนทุเกหิ รูปธาตุทุกาทีหิ ปญฺจหิ ธาตุทุเกหิ ปจฺฉิมเกหิ ตีหิ อินฺทฺริยทุเกหิ ทฺวาทสหิปิ สุขุมรูปทุเกหิ ปฐมาทิวชฺเชหิ อวสิฏฺเฐหิ อายตนธาตุอินฺทฺริยทุเกหิ จ โยชนํ คจฺฉนฺติฯ ปญฺจวีสาย ปน อารมฺมณทุเกสุ ปุริมโก ทุกปญฺจโก อุปาทินฺนอุปาทินฺนุปาทานิยสนิทสฺสนจิตฺตสมุฏฺฐานจิตฺตสหภุจิตฺตานุปริวตฺติทุกวชฺเชหิ ปกิณฺณกทุเกหิ สพฺเพหิปิ วตฺถุทุเกหิ รูปายตนรูปธาตุทุกวชฺเชหิ อายตนธาตุทุเกหิ สพฺเพหิปิ อินฺทฺริยทุกสุขุมรูปทุเกหิ โยชนํ คจฺฉติฯ ทุติยทุกปญฺจกาทีสุ ยถากฺกมํ สทฺทายตนสทฺทธาตุทุกาทโย โยชนํ น คจฺฉนฺติ, รูปายตนรูปธาตุทุกาทโย คจฺฉนฺติฯ ปกิณฺณกทุเกสุ สนิทสฺสนทุกญฺจาติ อยเมว วิเสโสฯ ยถา จ วตฺถุทุเกสุ, เอวํ จกฺขายตนจกฺขุธาตุจกฺขุนฺทฺริยาทิทุกปญฺจเกสุฯ ยถา จ อารมฺมณทุเกสุ, เอวํ รูปายตนรูปธาตุอาทิทุกปญฺจเกสุ ติกโยชนาฯ อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริยทุกา สุขุมรูปทุกา จ สพฺเพหิปิ ทุเกหิ โยชนํ คจฺฉนฺตีติ เอวํ ตาว ติกโยชนา เวทิตพฺพาฯ นนุ จายมฺปิ โยชนา ภควตา น เทสิตาติ น กาตพฺพาติ? นยิทํ เอกนฺติกํฯ กสฺมา? ภควตา ทินฺนนเยน โยชนาปิ ภควโตเยว เทสนาฯ ตถา หิ วุตฺตํ มาติกาวณฺณนายํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1-6) ‘‘เหตู เจว ธมฺมา อเหตุกา จาติ อิทมฺปิ สมฺภวตี’’ติอาทิฯ สมฺภโว หิ คหณสฺส การณนฺติ จฯ

ติวิธรูปสงฺคหวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ