กิริยาพฺยากตกถาวณฺณนา

[568] ปุริมา ปวตฺตีติ มหากิริยจิตฺตปฺปวตฺติํ อาหฯ ตาย หิ ขีณาสโว เอวํ ปจฺจเวกฺขติฯ เตเนวาห ‘‘อิทํ ปน จิตฺตํ วิจารณปญฺญารหิต’’นฺติฯ เอวนฺติ ยถา โสตทฺวาเร, เอวํ ฆานทฺวาราทีสุปิ มหากิริยจิตฺเตหิ ตสฺมิํ ตสฺมิํ วิสเย อิทมตฺถิกตาย ปริจฺฉินฺนาย อิทํ จิตฺตํ วตฺตตีติ ทสฺเสติฯ ปญฺจทฺวารานุคตํ หุตฺวา ลพฺภมานนฺติ ปญฺจทฺวาเร ปวตฺตมหากิริยจิตฺตานํ ปิฏฺฐิวฏฺฏกภาเวน อิมสฺส จิตฺตสฺส ปวตฺติํ สนฺธาย วุตฺตํ, ปญฺจทฺวาเร เอว วา อิทเมว ปวตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘โลลุปฺป…เป.… ภูต’’นฺติ วุตฺตตฺตา ปญฺจทฺวาเร ปฐมํ อิมินา จิตฺเตน โสมนสฺสิโต หุตฺวา ปจฺฉา มหากิริยจิตฺเตหิ ตํ ตํ อตฺถํ วิจิโนตีติ อยมตฺโถ วุตฺโต วิย ทิสฺสติฯ ปุพฺเพเยว ปน มโนทฺวาริกจิตฺเตน ปธานสารุปฺปฏฺฐานาทิํ ปริจฺฉินฺทนฺตสฺส ปญฺจทฺวาเร ตาทิสสฺเสว ตาทิเสสุ รูปาทีสุ อิทํ จิตฺตํ ปวตฺตตีติ วทนฺติฯ อยมฺปิ อตฺโถ ปญฺจทฺวาเร เอว ปวตฺตํ โลลุปฺปตณฺหาปหานาทิปจฺจเวกฺขณาเหตุ ยถาวุตฺตการณภูตํ ชาตนฺติ เอวํ โยเชตฺวา สกฺกา วตฺตุํฯ เอวญฺจ สติ อิมสฺส จิตฺตสฺส ปจฺจยภูตา ปุริมา ปวตฺตีติ อิทมฺปิ วจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ

เอตฺถ จ ปญฺจทฺวาเร อิมินา จิตฺเตน โสมนสฺสุปฺปาทนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ, น หาสุปฺปาทนํ ปญฺจทฺวาริกจิตฺตานํ อวิญฺญตฺติชนกตฺตา, มโนทฺวาเร ปน หาสุปฺปาทนํ โหติฯ เตเนว หิ อฏฺฐกถายํ ปญฺจทฺวาเร ‘‘โสมนสฺสิโต โหตี’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, มโนทฺวาเร จ ‘‘หาสยมาน’’นฺติฯ อิมินา หสิตุปฺปาทจิตฺเตน ปวตฺติยมานมฺปิ ภควโต สิตกรณํ ปุพฺเพนิวาสอนาคตํสสพฺพญฺญุตญฺญาณานํ อนุวตฺตกตฺตา ญาณานุปริวตฺติเยวาติฯ เอวํ ปน ญาณานุปริวตฺติภาเว สติ น โกจิ ปาฬิอฏฺฐกถานํ วิโรโธ, เอวญฺจ กตฺวา อฏฺฐกถายํ ‘‘เตสํ ญาณานํ จิณฺณปริยนฺเต อิทํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ อวสฺสญฺจ เอตํ เอวํ อิจฺฉิตพฺพํ, อญฺญถา อาวชฺชนจิตฺตสฺสปิ ภควโต ปวตฺติ น ยุชฺเชยฺยฯ ตสฺสปิ หิ วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปกภาวสฺส นิจฺฉิตตฺตา, น จ วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปกตฺเต ตํสมุฏฺฐิตาย วิญฺญตฺติยา กายกมฺมาทิภาวํ อาวชฺชนภาโว วิพนฺธตีติฯ

ตโต เอวาติ มูลาภาเวน น สุปฺปติฏฺฐิตตฺตา เอวฯ ‘‘อเหตุกานํ ฌานงฺคานิ พลานิ จา’’ติ สมฺปิณฺฑนตฺโถ ฌานงฺคานิ จาติ จ-สทฺโทฯ ยทิ อปริปุณฺณตฺตา พลภาวสฺส อิมสฺมิํ อเหตุกทฺวเย พลานิ อนุทฺทิฏฺฐานิ อสงฺคหิตานิ จ, อถ กสฺมา นิทฺทิฏฺฐานีติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ สมฺมา นิยฺยานิกสภาวานํ กุสลานํ ปฏิภาคภูโต วิปาโกปิ ผลํ วิย ตํสภาโว สิยาติ สเหตุกวิปากจิตฺตานิ อคฺคเหตฺวา กิริยจิตฺตกตตฺตา วา ‘‘มหากิริยจิตฺเตสู’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา มหากิริยจิตฺเตสุจาติ จ-สทฺเทน สเหตุกวิปากจิตฺตานิปิ คหิตานีติ เวทิตพฺพานิฯ