เยน อธิปฺปาเยนาติ ปฐมเถเรน ตาว เอเกน กมฺมุนา อเนกตทารมฺมณํ นิพฺพตฺตมานํ กมฺมวิเสสาภาวา ตํตํชวนสงฺขาตปจฺจยวิเสเสน วิสิฏฺฐํ โหตีติ อิมินา อธิปฺปาเยน ชวนวเสน ตทารมฺมณสฺส สสงฺขาราทิวิธานํ วุตฺตํ, วิปาเกน นาม กมฺมสริกฺเขน ภวิตพฺพํ, น กมฺมวิรุทฺธสภาเวนฯ อญฺญถา อนิฏฺฐปฺปสงฺโค สิยาติ เอวมธิปฺปาเยน ทุติยตฺเถโร กมฺมวเสเนว ตทารมฺมณวิเสสํ อาหฯ ญาณสฺส ชจฺจนฺธาทิทุคฺคติวิปตฺตินิมิตฺตปฏิปกฺขตา วิย สุคติวิปตฺตินิมิตฺตปฏิปกฺขตาปิ สิยาติ มญฺญมาโน ตติยตฺเถโร ‘‘ติเหตุกกมฺมโต ทุเหตุกปฏิสนฺธิมฺปิ นานุชานาตี’’ติ อิมินา นเยน เตสุ วาเทสุ อธิปฺปายาวิโรธวเสน ยุตฺตํ คเหตพฺพํฯ มหาปกรเณ อาคตปาฬิยาติ ‘‘สเหตุโก ธมฺโม อเหตุกสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 3.1.102) อิมสฺส วิภงฺเค ‘‘สเหตุกํ ภวงฺคํ อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย, สเหตุกา ขนฺธา วุฏฺฐานสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวมาทินา ปฏฺฐาเน สเหตุกทุกาทีสุ อาคตปาฬิยาติ อตฺโถฯ

กามาวจรกุสลวิปากวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

รูปาวจรารูปาวจรวิปากกถาวณฺณนา

[499] ตสฺมิํ ขเณ วิชฺชมานานํ ฉนฺทาทีนนฺติ เอเตน วิปากชฺฌาเน ทุกฺขาปฏิปทาทิภาวสฺส อวิชฺชมานตํ ทสฺเสติฯ น หิ กุสลชฺฌานํ วิย วิปากชฺฌานํ ปริกมฺมวเสน นิพฺพตฺตตีติฯ น เจตฺถ ปฏิปทาเภโท วิย กุสลานุรูโป วิปากสฺส อารมฺมณเภโทปิ น ปรมตฺถิโก สิยาติ สกฺกา วตฺตุํ เอกนฺเตน สารมฺมณตฺตา อรูปธมฺมานํ วิปากสฺส จ กมฺมนิมิตฺตารมฺมณตาย อญฺญตฺราปิ วิชฺชมานตฺตาฯ นานากฺขเณสุ นานาธิปเตยฺยนฺติ ‘‘ยสฺมิํ ขเณ ยํ ฌานํ ยทธิปติกํ, ตโต อญฺญสฺมิํ ขเณ ตํ ฌานํ เอกนฺเตน ตทธิปติกํ น โหตี’’ติ กตฺวา วุตฺตํฯ จตุตฺถชฺฌานสฺเสวาติ จ ปฏิปทา วิย อธิปตโย น เอกนฺติกาติ อิมเมวตฺถํ ทสฺเสติฯ

รูปาวจรารูปาวจรวิปากกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

โลกุตฺตรวิปากกถาวณฺณนา

[505] ตณฺหาวิชฺชาทีหิ อาหิตวิเสสํ โลกิยกมฺมํ วิปากุปฺปาทนสมตฺถํ โหติ, น อญฺญถาติ วุตฺตํ ‘‘ตณฺหาทีหิ อภิสงฺขต’’นฺติฯ อิตรสฺสาติ สุญฺญตาปฺปณิหิตนามรหิตสฺสฯ โย สุทฺธิกปฏิปทาย วิภาวิโต, โย จ สุตฺตนฺตปริยาเยน อนิมิตฺโตติ วุจฺจติฯ เตเนวาห ‘‘อนิจฺจานุปสฺสนานนฺตรสฺสปิ มคฺคสฺสา’’ติอาทิฯ วฬญฺชน…เป.… เภโท โหติ มคฺคาคมนวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘มคฺคานนฺตรผลจิตฺตสฺมิํ เยวา’’ติ วจนํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘สุญฺญตาทินามลาเภ สตี’’ติ สาสงฺกํ อาหฯ อนิมิตฺตนามญฺจ ลภติ มคฺคาคมนโต ผลสฺส นามลาเภ วิเสสาภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ ตาทิสาย เอวาติ ยาทิสา มคฺเค สทฺธา, ตาทิสาย เอว ผเล สทฺธายฯ

[555] ‘‘กตเม ธมฺมา นิยฺยานิกา? จตฺตาโร มคฺคา’’ติ วจนโต (ธ. ส. 1295, 1609) อนิยฺยานิกปทนิทฺเทเส จ ‘‘จตูสุ ภูมีสุ วิปาโก’’ติ (ธ. ส. 1610) วุตฺตตฺตา น นิปฺปริยาเยน ผลํ นิยฺยานสภาวํ, นิยฺยานสภาวสฺส ปน วิปาโก กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานวเสน ปวตฺตมาโน ปริยายโต ตถา วุจฺจตีติ อาห ‘‘นิยฺยานิกสภาวสฺสา’’ติอาทิฯ ปญฺจงฺคิโก จาติ เอเตน มคฺควิภงฺเค สพฺพวาเรสุปิ ผลสฺส มคฺคปริยาโย อาคโตติ ทสฺเสติฯ ตตฺถ หิ อริยมคฺคกฺขเณ วิชฺชมานาสุปิ วิรตีสุ ตทวสิฏฺฐานํ ปญฺจนฺนํ การาปกงฺคานํ อติเรกกิจฺจตาทสฺสนตฺถํ ปาฬิยํ ปญฺจงฺคิโกปิ มคฺโค อุทฺธโฏติฯ เอวํ โพชฺฌงฺคาปีติ ยถา มคฺโค, เอวํ มคฺคโพชฺฌงฺควิภงฺเคสุ ผเลสุ จ โพชฺฌงฺคา อุทฺธฏาติ อตฺโถฯ

โลกุตฺตรวิปากกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ