เยน อธิปฺปาเยนาติ ปฐมเถเรน ตาว เอเกน กมฺมุนา อเนกตทารมฺมณํ นิพฺพตฺตมานํ กมฺมวิเสสาภาวา ตํตํชวนสงฺขาตปจฺจยวิเสเสน วิสิฏฺฐํ โหตีติ อิมินา อธิปฺปาเยน ชวนวเสน ตทารมฺมณสฺส สสงฺขาราทิวิธานํ วุตฺตํ, วิปาเกน นาม กมฺมสริกฺเขน ภวิตพฺพํ, น กมฺมวิรุทฺธสภาเวนฯ อญฺญถา อนิฏฺฐปฺปสงฺโค สิยาติ เอวมธิปฺปาเยน ทุติยตฺเถโร กมฺมวเสเนว ตทารมฺมณวิเสสํ อาหฯ ญาณสฺส ชจฺจนฺธาทิทุคฺคติวิปตฺตินิมิตฺตปฏิปกฺขตา วิย สุคติวิปตฺตินิมิตฺตปฏิปกฺขตาปิ สิยาติ มญฺญมาโน ตติยตฺเถโร ‘‘ติเหตุกกมฺมโต ทุเหตุกปฏิสนฺธิมฺปิ นานุชานาตี’’ติ อิมินา นเยน เตสุ วาเทสุ อธิปฺปายาวิโรธวเสน ยุตฺตํ คเหตพฺพํฯ มหาปกรเณ อาคตปาฬิยาติ ‘‘สเหตุโก ธมฺโม อเหตุกสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 3.1.102) อิมสฺส วิภงฺเค ‘‘สเหตุกํ ภวงฺคํ อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย, สเหตุกา ขนฺธา วุฏฺฐานสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวมาทินา ปฏฺฐาเน สเหตุกทุกาทีสุ อาคตปาฬิยาติ อตฺโถฯ

กามาวจรกุสลวิปากวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

รูปาวจรารูปาวจรวิปากกถาวณฺณนา

[499] ตสฺมิํ ขเณ วิชฺชมานานํ ฉนฺทาทีนนฺติ เอเตน วิปากชฺฌาเน ทุกฺขาปฏิปทาทิภาวสฺส อวิชฺชมานตํ ทสฺเสติฯ น หิ กุสลชฺฌานํ วิย วิปากชฺฌานํ ปริกมฺมวเสน นิพฺพตฺตตีติฯ น เจตฺถ ปฏิปทาเภโท วิย กุสลานุรูโป วิปากสฺส อารมฺมณเภโทปิ น ปรมตฺถิโก สิยาติ สกฺกา วตฺตุํ เอกนฺเตน สารมฺมณตฺตา อรูปธมฺมานํ วิปากสฺส จ กมฺมนิมิตฺตารมฺมณตาย อญฺญตฺราปิ วิชฺชมานตฺตาฯ นานากฺขเณสุ นานาธิปเตยฺยนฺติ ‘‘ยสฺมิํ ขเณ ยํ ฌานํ ยทธิปติกํ, ตโต อญฺญสฺมิํ ขเณ ตํ ฌานํ เอกนฺเตน ตทธิปติกํ น โหตี’’ติ กตฺวา วุตฺตํฯ จตุตฺถชฺฌานสฺเสวาติ จ ปฏิปทา วิย อธิปตโย น เอกนฺติกาติ อิมเมวตฺถํ ทสฺเสติฯ

รูปาวจรารูปาวจรวิปากกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ