เมนู

อฏฺฐมหาวิปากจิตฺตวณฺณนา

[498] วิปากธมฺมานํ กมฺมทฺวารํ วุตฺตํ ทฺวารกถายํ ‘‘เตภูมกกุสลากุสโล เอกูนติํสวิโธ มโน’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. มโนกมฺมทฺวารกถา)ฯ ปโยเคนาติ อตฺตนา ปเรหิ วา กเตน อุสฺสาหนปโยเคนฯ กุสลากุสลานิ วิย เยสํ ตํ ตทารมฺมณํ อนุพนฺธภูตํฯ ปฐมปญฺจมจิตฺตานํ อญฺญมญฺญพลวทุพฺพลภาววิจาเรน ทุติยฉฏฺฐาทีนมฺปิ โส วิจาริโต โหตีติ ‘‘เอเตสุ พลวํ ทุพฺพลญฺจ วิจาเรตุ’’นฺติ วุตฺตํฯ ยถา สาลิอาทีนํ ถทฺธมุทุภูมิวเสน ติณาทีนํ อนีหรณนีหรณวเสน อุตุอาทิอวเสสปจฺจยานํ วิปตฺติสมฺปตฺติวเสน จ ผลวิเสสโยโค, เอวํ กมฺมสฺส สุคติทุคฺคติวเสน อวิสุทฺธวิสุทฺธปโยควเสน อุปปตฺติยา วิปตฺติสมฺปตฺติวเสน จ วิสิฏฺฐผลตาย ปริณมนํ, เอวเมว คิมฺหวสฺสกาลาทีสุ พีชานํ ผลวิเสสโยโค วิย ตํตํกาลวิเสเสน กมฺมสฺส ผลวิเสสโยโค โหตีติ อาห ‘‘กาลวเสน ปริณมตี’’ติฯ สุกฺกโสณิตปจฺจยานนฺติ กมฺมวิเสสปริภาวิตสนฺตานุปฺปนฺนตาย สุกฺกโสณิตานํ อายุวิเสสเหตุภาวมาห สุกฺกโสณิตวเสนปิ วณฺณาทิวิเสสทสฺสนโต, เยน ‘‘ปิตูนํ อาการํ ปุตฺโต อนุวิทหตี’’ติ วุจฺจติฯ ตํมูลกานนฺติ อปฺปายุกสํวตฺตนิยกมฺมมูลกานํฯ อาหาราทีติ อาทิ-สทฺเทน วิสมูปกฺกมาทโย ปริคฺคณฺหาติฯ

วิปากุทฺธารกถาวณฺณนา

ยโต ติเหตุกาทิกมฺมโตฯ ยสฺมิญฺจ ฐาเนติ ปฏิสนฺธิอาทิฏฺฐาเน, สุคติทุคฺคติยํ วาฯ ติเหตุกโต ทุเหตุกํ อนิจฺฉนฺโต ปฏิสนฺธินฺติ อธิปฺปาโยฯ ปวตฺติวิปากํ ปน ติเหตุกโต ทุเหตุกมฺปิ อิจฺฉติ เอวฯ ตถา หิ วกฺขติ อฏฺฐกถายํ ‘‘ยํ ปุริมาย เหตุกิตฺตนลทฺธิยา น ยุชฺชตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 498)ฯ

เย ‘‘ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสนา’’ติ, ‘‘เอกปุปฺผํ ยชิตฺวาน, อสีติ กปฺปโกฏิโย (เถรคา. 96)ฯ ทุคฺคติํ นาภิชานามี’’ติ (อป. เถร 2.46.64) จ เอวมาทิวจนสฺส อธิปฺปายํ อชานนฺตา ‘‘กิํ นุ โข เอเกนปิ กมฺเมน อเนกา ปฏิสนฺธิ โหตี’’ติ, ‘‘ทิสฺวา กุมารํ สตปุญฺญลกฺขณ’’นฺติอาทิวจนสฺส (ที. นิ. 3.205) อตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา ‘‘กินฺนุ โข นานากมฺเมหิ เอกา ปฏิสนฺธิ โหตี’’ติ สํสยปกฺขนฺทา, เตสํ พีชงฺกุโรปมาย ‘‘เอกสฺมา เอกา, อเนกสฺมา จ อเนกา ปฏิสนฺธิ โหตี’’ติ วินิจฺฉิตตฺตา กมฺมปฏิสนฺธิววตฺถานโต สาเกตปญฺเห วิปากุทฺธารกถาย อุสฺสทกิตฺตนคหณสฺส สมฺพนฺธํ อาห ‘‘กมฺมวเสน…เป.… ทสฺเสตุ’’นฺติฯ ปฏิสนฺธิชนกกมฺมวเสน ปฏิสนฺธิวิปาโก เอว อโลภโลภาทิคุณโทสาติเรกภาวเหตูติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘โส เตน กมฺเมน ทินฺนปฏิสนฺธิวเสน นิพฺพตฺโต ลุทฺโธ โหตี’’ติอาทิฯ

เอตฺถ จ โลภวเสน, โทส, โมห , โลภโทส, โลภโมห, โทสโมห, โลภโทสโมหวเสนาติ ตโย เอกกา, ตโย ทฺวิกา, เอโก ติโกติ โลภาทิทสฺสนวเสน อกุสลปกฺเขเยว สตฺต วาราฯ ตถา กุสลปกฺเข อโลภาทิทสฺสนวเสนาติ จุทฺทส วารา ลพฺภนฺติฯ

ตตฺถ ‘‘อโลภโทสาโมหา, อโลภาโทสโมหา, อโลภโทสาโมหา พลวนฺโต’’ติ อาคเตหิ กุสลปกฺเข ตติยทุติยปฐมวาเรหิ โทสุสฺสทโมหุสฺสทโทสโมหุสฺสทวารา คหิตาฯ ตถา อกุสลปกฺเข ‘‘โลภาโทสโมหา, โลภโทสาโมหา, โลภาโทสาโมหา พลวนฺโต’’ติ อาคเตหิ ตติยทุติยปฐมวาเรหิ อโทสุสฺสทอโมหุสฺสทอโทสาโมหุสฺสทวารา คหิตาเยวาติ อกุสลกุสลปกฺเข ตโย ตโย วาเร อนฺโตคเธ กตฺวา อฏฺเฐว วารา ทสฺสิตาฯ เย ปน อุภเยสํ โวมิสฺสตาวเสเนว โลภาโลภุสฺสทวาราทโย อปเร เอกูนปญฺญาส วารา ทสฺเสตพฺพา, เต อสมฺภวโต เอว น ทสฺสิตาฯ น หิ เอกสฺมิํ สนฺตาเน อนฺตเรน อวตฺถนฺตรํ โลโภ พลวา อโลโภ จาติ ยุชฺชติฯ ปฏิปกฺขโตเยว หิ เอเตสํ พลวทุพฺพลภาโว, สหชาตธมฺมโต วาฯ เตสุ โลภสฺส ตาว ปฏิปกฺขโต อโลเภน อนภิภูตตาย พลวภาโว, ตถา โทสโมหานํ อโทสาโมเหหิฯ อโลภาทีนํ ปน โลภาทิอภิภวนโต สพฺเพสญฺจ สมานชาติยํ สมภิภูย ปวตฺติวเสเนว สหชาตธมฺมโต พลวภาโวฯ เตน วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘โลโภ พลวา, อโลโภ มนฺโท, อโทสาโมหา พลวนฺโต, โทสโมหา มนฺทา’’ติฯ โส จ เตสํ มนฺทพลวภาโว ปุริมูปนิสฺสยโต อาสยสฺส ปริภาวิตตาย เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ จ ปฐมทุติเยหิ, สตฺตมปฐเมหิ วา วาเรหิ ติเหตุกกมฺมโต ปฏิสนฺธิปวตฺติวเสน ติเหตุกวิปาโก, อิตเรหิ ติเหตุกทุเหตุกกมฺมโต ยถาสมฺภวํ ปฏิสนฺธิปวตฺติวเสน ทุเหตุกาเหตุกวิปากา ทสฺสิตาติ อยมฺปิ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ

อิธาติ วิปากุทฺธารมาติกายํฯ เตน เหตุกิตฺตนํ วิเสเสติฯ ชจฺจนฺธาทิวิปตฺตินิมิตฺตํ โมโห, สพฺพากุสลํ วาฯ ยํ ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ เตน ปฏิสมฺภิทามคฺควจเนนฯ

คติสมฺปตฺติยา สติ ญาณสมฺปยุตฺเต ปฏิสนฺธิมฺหิ นิปฺผาเทตพฺเพฯ อญฺญตฺถาติ นิกนฺติปฏิสนฺธิกฺขเณสุฯ กมฺมสริกฺขโกติ อิธ สาติสโย สริกฺขภาโว อธิปฺเปโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ อิตรถา ติเหตุกทุเหตุกาปิ อญฺญมญฺญํ สริกฺขาเยวาติ ทสฺสิตเมตนฺติฯ จกฺขุวิญฺญาณาทีนีติ เอตฺถ ปญฺจวิญฺญาณานิ วิย อปุพฺพนิสฺสยปวตฺตินี วิชานนวิเสสรหิตา จ มโนธาตุ อิฏฺฐาทิภาคคฺคหเณ น สมตฺถาติ ‘‘ปากฏาเยวา’’ติ น วุตฺตา, อาทิ-สทฺเทน วา สงฺคหิตาฯ ตทารมฺมณปจฺจยสพฺพชวนวตาติ ตทารมฺมณสฺส ปจฺจยภูตสกลชวนปฺปวตฺติสหิเตนฯ ยํ สนฺธาย ‘‘อิธ ปริปกฺกตฺตา อายตนาน’’นฺติ วุตฺตํฯ อญฺญกาเลติ อพุทฺธิปวตฺติกาเลฯ

อนุโลเมติ ธมฺมานุโลเมฯ อาเสวนปจฺจยาติ อาเสวนภูตา ปจฺจยาฯ น มคฺเค อมคฺคปจฺจเย โสปิ โมฆวาโร ลพฺเภยฺยาติ ยทิ โวฏฺฐพฺพนมฺปิ อาเสวนปจฺจโย สิยา, ยถา ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ อาเสวนปจฺจยา น (ปฏฺฐา. 1.2.3) มคฺคปจฺจยา’’ติ (ปฏฺฐา. 1.2.14) อนุโลมปจฺจนีเย, ปจฺจนียานุโลเม จ ‘‘สุขา…เป.… น มคฺคปจฺจยา อาเสวนปจฺจยา’’ติ จ วุตฺตํ หสิตุปฺปาทจิตฺตวเสน, เอวํ โวฏฺฐพฺพนวเสน ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจา’’ติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ปาโฐ สิยา, ตถา จ สติ วารทฺวยวเสน คณนายํ ‘‘อาเสวนปจฺจยา น มคฺเค ทฺเวฯ น มคฺคปจฺจยา อาเสวเน ทฺเว’’ติ จ วตฺตพฺพํ สิยา, น ปน วุตฺตํ, ตสฺมา น ลพฺเภยฺยายํ โมฆวาโรติ อธิปฺปาโยฯ

โวฏฺฐพฺพนมฺปิ ยทิ อาเสวนปจฺจโย สิยา, ทุติยโมฆวาเร อตฺตโน วิย ตติยจตุตฺถวาเรสุปิ สิยา, ตถา สติ อตฺตนาปิ กุสลากุสลานํ สิยาฯ น หิ…เป.… อวุตฺโต อตฺถิ ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา’’ติอาทินา อนวเสสโต วุตฺตตฺตาฯ โวฏฺฐพฺพนสฺส…เป.… อวุตฺโต ‘‘อพฺยากโต ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโยฯ อกุสลสฺส…เป.… ปจฺจโย’’ติ วจนาภาวโตฯ น เกวลํ อวุตฺโต, อถ โข กุสลํ…เป.… ปฏิกฺขิตฺโตวฯ อถาปิ สิยาติอาทิ มคฺคโสธนตฺถเมว วุจฺจติฯ สมานเวทนานํ เอว อาเสวนปจฺจยภาวสฺส ทสฺสนโต ‘‘อสมานเวทนานํ วเสนา’’ติ วุตฺตํฯ

เอวํ ‘‘อาเสวน ปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติปิ วตฺตพฺพํ สิยา, สมานเวทนาวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ อภินฺนชาติกสฺส จาติ -สทฺโท อภินฺนเวทนสฺส จาติ สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ เวทนาตฺติเกปิ โวฏฺฐพฺพนสฺส อาเสวนปจฺจยตฺตสฺส อภาวาติ โยชนาฯ กุสลตฺติกาทีสุ ยถาทสฺสิตปาฬิปฺปเทเสสุปีติ สมฺปิณฺฑนตฺโถ ปิ-สทฺโทฯ คณนาย การณภูตาย คณนาย นิทฺธาริยมานาย สติ คณนาย วา อพฺภนฺตเรฯ ทุติโย โมฆวาโร วีมํสิตพฺโพติ อาเสวนปจฺจยตฺตาภาวา ชวนฏฺฐาเน ฐาตุํ น ยุชฺชติฯ น หิ วินา อาเสวนํ ชวนปฺปวตฺติ อตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ

อปิเจตฺถ ‘‘ยํ ชวนภาวปฺปตฺตํ, ตํ ฉินฺนมูลกรุกฺขปุปฺผํ วิยา’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 566) วกฺขมานตฺตา อนุปจฺฉินฺนภวมูลานํ ปวตฺตมานสฺส โวฏฺฐพฺพนสฺส กิริยภาโว น สิยา, วุตฺโต จ ‘‘ยสฺมิํ สมเย มโนวิญฺญาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา อุเปกฺขาสหคตา’’ติ, ตสฺมา ‘‘ชวนฏฺฐาเน ฐตฺวาติ ชวนสฺส อุปฺปชฺชนฏฺฐาเน ทฺวิกฺขตฺตุํ ปวตฺติตฺวา, น ชวนภาเวนา’’ติ, ‘‘อาเสวนํ ลภิตฺวาติ จ อาเสวนํ วิย อาเสวน’’นฺติ วุจฺจมาเน น โกจิ วิโรโธ, วิปฺผาริกสฺส ปน สโต ทฺวิกฺขตฺตุํ ปวตฺติเยเวตฺถ อาเสวนสทิสตาฯ วิปฺผาริกตาย หิ วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปกตฺตญฺจสฺส วุจฺจติฯ วิปฺผาริกมฺปิ ชวนํ วิย อเนกกฺขตฺตุํ อปฺปวตฺติยา ทุพฺพลตฺตา น นิปฺปริยายโต อาเสวนปจฺจยภาเวน ปวตฺเตยฺยาติ น อิมสฺส ปาเฐ อาเสวนตฺถํ วุตฺตํ, อฏฺฐกถายํ ปน ปริยายโต วุตฺตํ ยถา ‘‘ผลจิตฺเตสุ มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺน’’นฺติฯ อยเมตฺถ อตฺตโนมติฯ อยมฺปิ โปราณเกหิ อสํวณฺณิตตฺตา สาธุกํ อุปปริกฺขิตพฺโพฯ

เอวญฺจ กตฺวาติ โวฏฺฐพฺพนาวชฺชนานํ อนตฺถนฺตรภาวโต ‘‘อาวชฺชนา’’อิจฺเจว วุตฺตํ, โวฏฺฐพฺพนฏฺฐาเนปีติ อธิปฺปาโยฯ ตสฺมาติ ยสฺมา โวฏฺฐพฺพนํ อาวชฺชนาเยว อตฺถโต อุเปกฺขาสหคตาเหตุกกิริยมโนวิญฺญาณธาตุภาวโต, ตสฺมาฯ ตํ อาวชฺชนา วิย สติ อุปฺปตฺติยํ กามาวจรกุสลากุสลกิริยชวนานํ เอกนฺตโต อนนฺตรปจฺจยภาเวเนว วตฺเตยฺย, โน อญฺญถาติ อธิปฺปาเยน ‘‘โวฏฺฐพฺพนโต’’ติอาทิมาหฯ จตุนฺนนฺติ มุญฺฉามรณาสนฺนเวลาทีสุ มนฺทีภูตเวคตาย จตฺตาริปิ ชวนานิ อุปฺปชฺเชยฺยุนฺติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํฯ

อยเมตสฺส สภาโวติ อารมฺมณมุเขนปิ จิตฺตนิยามํเยว ทสฺเสติฯ ยทิปิ ‘‘ชวนาปาริปูริยา…เป.… ยุตฺโต’’ติ วุตฺตํ, ‘‘อาวชฺชนาทีนํ ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกตี’’ติ ปน วุตฺตตฺตา จิตฺตปฺปวตฺติวเสน ปฐมโมฆวารโต เอตสฺส น โกจิ วิเสโสฯ เตเนวาห ‘‘อยมฺปิ…เป.… เรตพฺโพ’’ติฯ ปฏิสนฺธิจิตฺเตเยว ปวตฺติยํ ‘‘ภวงฺค’’นฺติ วุจฺจมาเน น ตสฺส เหตุวเสน เภโทติ ‘‘สเหตุกํ ภวงฺคํ อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 3.1.102) น สกฺกา วตฺตุํ, วุตฺตญฺจ, ตสฺมา สเหตุกํ ภวงฺคนฺติ ตทารมฺมณํ วุตฺตนฺติ วิญฺญายติฯ

สภาวกิจฺเจหิ อตฺตโน ผลสฺส ปจฺจยภาโว, สภาวกิจฺจานํ วา ผลภูตานํ ปจฺจยภาโว สภาวกิจฺจปจฺจยภาโวอปฺปฏิสิทฺธํ ทฏฺฐพฺพนฺติ ‘‘ทุเหตุกโสมนสฺสสหคตอสงฺขาริกชวนาวสาเน เอวา’’ติ อิมสฺส อตฺถสฺส อนธิปฺเปตตฺตาฯ ยถา จ อเหตุกทุเหตุกปฏิสนฺธิกานํ ติเหตุกชวนาวสาเน อเหตุกทุเหตุกตทารมฺมณํ อปฺปฏิสิทฺธํ, เอวํ ติเหตุกปฏิสนฺธิกสฺส ติเหตุกชวนานนฺตรํ ทุเหตุกตทารมฺมณํ, ทุเหตุกปฏิสนฺธิกสฺส จ ทุเหตุกานนฺตรํ อเหตุกตทารมฺมณํ อปฺปฏิสิทฺธํ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘ติเหตุกกมฺมํ ติเหตุกมฺปิ ทุเหตุกมฺปิ อเหตุกมฺปิ วิปากํ เทตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 498) หิ วุตฺตํฯ ปริปุณฺณวิปากสฺสาติ อิมินาปิ ติเหตุกชวนโต ยถาวุตฺตตทารมฺมณสฺส อปฺปฏิสิทฺธํเยว สาเธติฯ น หิ ปจฺจยนฺตรสามคฺคิยา อสติ ตทารมฺมณํ สพฺพํ อวิปจฺจนฺตํ กมฺมํ ปริปุณฺณวิปากํ โหตีติฯ มุขนิทสฺสนมตฺตเมว ยถาวุตฺตตทารมฺมณปฺปวตฺติยา อวิภาวิตตฺตาฯ ติเหตุกาทิกมฺมสฺส หิ อุกฺกฏฺฐสฺส ติเหตุกกมฺมสฺส โสฬส, อิตรสฺส ทฺวาทส, อุกฺกฏฺฐสฺเสว ทุเหตุกกมฺมสฺส ทฺวาทส, อิตรสฺส อฏฺฐาติ เอวํ โสฬสวิปากจิตฺตาทีนิ โยเชตพฺพานิฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ปริปุณฺณวิปากสฺส ปฏิสนฺธิชนกกมฺมสฺส วเสน วิปากวิภาวนาย มุขนิทสฺสนมตฺตเมเวตํ, ตสฺมาฯ

เอวญฺจ กตฺวาติ นานากมฺมโต ตทารมฺมณุปฺปตฺติยํ อิโต อญฺญถาปิ สมฺภวโตติ อตฺโถฯ

‘‘อุเปกฺขา…เป.… อุปฺปชฺชตี’’ติ เอตฺถ เกน กิจฺเจน อุปฺปชฺชตีติ? ตทารมฺมณกิจฺจํ ตาว น โหติ ชวนารมฺมณสฺส อนาลมฺพณโต, นาปิ สนฺตีรณกิจฺจํ ตถา อปฺปวตฺตนโต, ปฏิสนฺธิจุตีสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, ปาริเสสโต ภวงฺคกิจฺจนฺติ ยุตฺตํ สิยาฯ น หิ ปฏิสนฺธิภูตํเยว จิตฺตํ ‘‘ภวงฺค’’นฺติ วุจฺจตีติฯ

ตนฺนินฺนนฺติ อาปาถคตวิสยนินฺนํ อาวชฺชนนฺติ สมฺพนฺโธฯ อญฺญสฺส วิย ปฐมชฺฌานาทิกสฺส วิยฯ เอตสฺสปิ สาวชฺชนตาย ภวิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ อตทตฺถาติ เอตฺถ ตํ-สทฺเทน นิโรธํ ปจฺจามสติฯ อุปฺปตฺติยาติ อุปฺปตฺติโตฯ นฺติ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํฯ ตสฺส นิโรธสฺสฯ ตถา จ อุปฺปชฺชตีติ ‘‘อนนฺตรปจฺจโย โหตี’’ติ ปทสฺส อตฺถํ วิวรติฯ ยถาวุตฺตา วุตฺตปฺปการาฯ โวทานํ ทุติยมคฺคาทีนํ ปุเรจาริกญาณํฯ เอเตสนฺติ อริยมคฺคจิตฺตมคฺคานนฺตรผลจิตฺตานํฯ เอตสฺสาติ ยถาวุตฺตวิปากจิตฺตสฺสฯ

อุปนิสฺสยโต ตสฺเสว จกฺขุวิญฺญาณาทิวิปากสฺส ทสฺสนตฺถํ จกฺขาทีนํ ทสฺสนาทิอตฺถโต ทสฺสนาทิผลโต, ทสฺสนาทิปฺปโยชนโต วาฯ ปุริมจิตฺตานิ อาวชฺชนาทีนิฯ วตฺถนฺตรรหิตตฺเต ทสฺเสตพฺเพ วตฺถนฺตเร วิย อารมฺมณนฺตเรปิ น วตฺตตีติ ‘‘วตฺถารมฺมณนฺตรรหิต’’นฺติ วุตฺตํฯ

ยทิ วิปาเกน กมฺมสริกฺเขเนว ภวิตพฺพํ, เอวํ สติ อิมสฺมิํ วาเร อเหตุกวิปากานํ อสมฺภโว เอว สิยา เตสํ อกมฺมสริกฺขกตฺตาติ อิมมตฺถํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘อเหตุกานํ ปนา’’ติฯ อภินิปาตมตฺตนฺติ ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ กิจฺจมาหฯ เต หิ อาปาถคเตสุ รูปาทีสุ อภินิปาตนมตฺเตเนว วตฺตนฺติฯ อาทิ-สทฺเทน สมฺปฏิจฺฉนาทีนิ สงฺคณฺหาติฯ กุสเลสุ กุสลากุสลกิริเยสุปิ วา วิชฺชมานา สสงฺขาริกาสงฺขาริกตา อญฺญมญฺญํ อสริกฺขตฺตา ปหานาวฏฺฐานโต จ วิรุทฺธา วิยาติ วิปาเกสุ สา ตทนุกูลา สิยา, สา ปน มูลาภาเวน น สุปฺปติฏฺฐิตานํ สวิสยาภินิปตนมตฺตาทิวุตฺตีนํ นตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘น สสงฺขาริกวิรุทฺโธ’’ติอาทิฯ อุภเยนปิ เตสํ นิพฺพตฺติํ อนุชานาติ ยถา ‘‘กฏตฺตารูปาน’’นฺติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘วิปากธมฺมธมฺโม วิปากสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยฯ วิปากธมฺมธมฺเม ขนฺเธ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสติ, อสฺสาเทติ อภินนฺทติ, ตํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชติ, โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, กุสลากุสเล นิรุทฺเธ’’ติอาทินา (ปฏฺฐา. 1.3.93) วิปากตฺติเก วิย สิยา กุสลตฺติเกปิ ปาฬีติ กตฺวา ‘‘กุสลตฺติเก จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ หิ ‘‘กุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ อุทฺทิสิตฺวา ‘‘เสกฺขา วา ปุถุชฺชนา วา กุสลํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสนฺติ, กุสเล นิรุทฺเธ วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชติ, กุสลํ อสฺสาเทติ อภินนฺทติ, ตํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชติ, ทิฏฺฐิ, วิจิกิจฺฉา, อุทฺธจฺจํ, โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, อกุสเล นิรุทฺเธ วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ อวิชฺชมานตฺตา เอว อวจนนฺติ อธิปฺปาเยน ตตฺถ ยุตฺติํ ทสฺเสติ ‘‘วิปฺผาริกญฺหี’’ติอาทินาฯ

เอตฺถ เกจิ ‘‘ฉฬงฺคุเปกฺขาวโตปิ กิริยมยจิตฺตตาย กิริยชวนสฺส วิปฺผาริกกิริยภาโว น สกฺกา นิเสเธตุนฺติ นิทสฺสนภาเวน ปณฺณปุฏมุปนีตํ อสมานํฯ กิริยชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณาภาวสฺส ปาฬิยํ อวจนมฺปิ อการณํ ลพฺภมานสฺสปิ กตฺถจิ เกนจิ อธิปฺปาเยน อวจนโตฯ ตถา หิ ธมฺมสงฺคเห อกุสลนิทฺเทเส ลพฺภมาโนปิ อธิปติ น วุตฺโต, ตสฺมา กิริยชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณาภาโว วีมํสิตพฺโพ’’ติ วทนฺติฯ สติปิ กิริยมยตฺเต สพฺพตฺถ ตาทิภาวปฺปตฺตานํ ขีณาสวานํ ชวนจิตฺตํ น อิตเรสํ วิย วิปฺผาริกํ, สนฺตสภาวตาย ปน สนฺนิสินฺนรสํ สิยาติ ตสฺส ปณฺณปุฏํ ทสฺสิตํฯ ธมฺมสงฺคเห อกุสลนิทฺเทเส อธิปติโน วิย ปฏฺฐาเน กิริยชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณสฺส ลพฺภมานสฺส อวจเน น กิญฺจิ การณํ ทิสฺสติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ตตฺถ อฏฺฐกถายํ ‘‘เหฏฺฐา ทสฺสิตนยตฺตา’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 429)ฯ น เจตฺถ ทสฺสิตนยตฺตาติ สกฺกา วตฺตุํ วิปากธมฺมธมฺเมหิ กุสลากุสเลหิ อตํสภาวานํ นยทสฺสนสฺส อยุชฺชมานกตฺตาฯ อปิจ ตตฺถ วีมํสาย เกสุจิ สพฺเพสญฺจ อธิปตีนํ อภาวโต เอกรสํ เทสนํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุทฺธโฏ’’ติ จ สกฺกา วตฺตุํ, อิธ ปน น ตาทิสํ อวจเน การณํ ลพฺภตีติ ‘‘อวจเน การณํ นตฺถี’’ติ วุตฺตํฯ

อธิปฺปาเยนาติ อกุสลานนฺตรํ สเหตุกตทารมฺมณํ นตฺถีติ ตสฺส เถรสฺส มติมตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ ‘‘กุสลากุสเล นิรุทฺเธ สเหตุโก วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตี’’ติ (ปฏฺฐา. 3.1.98) วจนโต ปน อกุสลานนฺตรํ สเหตุกตทารมฺมณมฺปิ วิชฺชติเยวาติ อุปฺปตฺติํ วทนฺตสฺส ยุตฺตคฺคหณวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ

น เอตฺถ การณํ ทิสฺสตีติ เอเตน ติเหตุกชวนานนฺตรํ ติวิธมฺปิ ตทารมฺมณํ ยุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ

เยน อธิปฺปาเยนาติ ปฐมเถเรน ตาว เอเกน กมฺมุนา อเนกตทารมฺมณํ นิพฺพตฺตมานํ กมฺมวิเสสาภาวา ตํตํชวนสงฺขาตปจฺจยวิเสเสน วิสิฏฺฐํ โหตีติ อิมินา อธิปฺปาเยน ชวนวเสน ตทารมฺมณสฺส สสงฺขาราทิวิธานํ วุตฺตํ, วิปาเกน นาม กมฺมสริกฺเขน ภวิตพฺพํ, น กมฺมวิรุทฺธสภาเวนฯ อญฺญถา อนิฏฺฐปฺปสงฺโค สิยาติ เอวมธิปฺปาเยน ทุติยตฺเถโร กมฺมวเสเนว ตทารมฺมณวิเสสํ อาหฯ ญาณสฺส ชจฺจนฺธาทิทุคฺคติวิปตฺตินิมิตฺตปฏิปกฺขตา วิย สุคติวิปตฺตินิมิตฺตปฏิปกฺขตาปิ สิยาติ มญฺญมาโน ตติยตฺเถโร ‘‘ติเหตุกกมฺมโต ทุเหตุกปฏิสนฺธิมฺปิ นานุชานาตี’’ติ อิมินา นเยน เตสุ วาเทสุ อธิปฺปายาวิโรธวเสน ยุตฺตํ คเหตพฺพํฯ มหาปกรเณ อาคตปาฬิยาติ ‘‘สเหตุโก ธมฺโม อเหตุกสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 3.1.102) อิมสฺส วิภงฺเค ‘‘สเหตุกํ ภวงฺคํ อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย, สเหตุกา ขนฺธา วุฏฺฐานสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวมาทินา ปฏฺฐาเน สเหตุกทุกาทีสุ อาคตปาฬิยาติ อตฺโถฯ

กามาวจรกุสลวิปากวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

รูปาวจรารูปาวจรวิปากกถาวณฺณนา

[499] ตสฺมิํ ขเณ วิชฺชมานานํ ฉนฺทาทีนนฺติ เอเตน วิปากชฺฌาเน ทุกฺขาปฏิปทาทิภาวสฺส อวิชฺชมานตํ ทสฺเสติฯ น หิ กุสลชฺฌานํ วิย วิปากชฺฌานํ ปริกมฺมวเสน นิพฺพตฺตตีติฯ น เจตฺถ ปฏิปทาเภโท วิย กุสลานุรูโป วิปากสฺส อารมฺมณเภโทปิ น ปรมตฺถิโก สิยาติ สกฺกา วตฺตุํ เอกนฺเตน สารมฺมณตฺตา อรูปธมฺมานํ วิปากสฺส จ กมฺมนิมิตฺตารมฺมณตาย อญฺญตฺราปิ วิชฺชมานตฺตาฯ นานากฺขเณสุ นานาธิปเตยฺยนฺติ ‘‘ยสฺมิํ ขเณ ยํ ฌานํ ยทธิปติกํ, ตโต อญฺญสฺมิํ ขเณ ตํ ฌานํ เอกนฺเตน ตทธิปติกํ น โหตี’’ติ กตฺวา วุตฺตํฯ จตุตฺถชฺฌานสฺเสวาติ จ ปฏิปทา วิย อธิปตโย น เอกนฺติกาติ อิมเมวตฺถํ ทสฺเสติฯ

รูปาวจรารูปาวจรวิปากกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ