อฏฺฐมหาวิปากจิตฺตวณฺณนา

[498] วิปากธมฺมานํ กมฺมทฺวารํ วุตฺตํ ทฺวารกถายํ ‘‘เตภูมกกุสลากุสโล เอกูนติํสวิโธ มโน’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. มโนกมฺมทฺวารกถา)ฯ ปโยเคนาติ อตฺตนา ปเรหิ วา กเตน อุสฺสาหนปโยเคนฯ กุสลากุสลานิ วิย เยสํ ตํ ตทารมฺมณํ อนุพนฺธภูตํฯ ปฐมปญฺจมจิตฺตานํ อญฺญมญฺญพลวทุพฺพลภาววิจาเรน ทุติยฉฏฺฐาทีนมฺปิ โส วิจาริโต โหตีติ ‘‘เอเตสุ พลวํ ทุพฺพลญฺจ วิจาเรตุ’’นฺติ วุตฺตํฯ ยถา สาลิอาทีนํ ถทฺธมุทุภูมิวเสน ติณาทีนํ อนีหรณนีหรณวเสน อุตุอาทิอวเสสปจฺจยานํ วิปตฺติสมฺปตฺติวเสน จ ผลวิเสสโยโค, เอวํ กมฺมสฺส สุคติทุคฺคติวเสน อวิสุทฺธวิสุทฺธปโยควเสน อุปปตฺติยา วิปตฺติสมฺปตฺติวเสน จ วิสิฏฺฐผลตาย ปริณมนํ, เอวเมว คิมฺหวสฺสกาลาทีสุ พีชานํ ผลวิเสสโยโค วิย ตํตํกาลวิเสเสน กมฺมสฺส ผลวิเสสโยโค โหตีติ อาห ‘‘กาลวเสน ปริณมตี’’ติฯ สุกฺกโสณิตปจฺจยานนฺติ กมฺมวิเสสปริภาวิตสนฺตานุปฺปนฺนตาย สุกฺกโสณิตานํ อายุวิเสสเหตุภาวมาห สุกฺกโสณิตวเสนปิ วณฺณาทิวิเสสทสฺสนโต, เยน ‘‘ปิตูนํ อาการํ ปุตฺโต อนุวิทหตี’’ติ วุจฺจติฯ ตํมูลกานนฺติ อปฺปายุกสํวตฺตนิยกมฺมมูลกานํฯ อาหาราทีติ อาทิ-สทฺเทน วิสมูปกฺกมาทโย ปริคฺคณฺหาติฯ

วิปากุทฺธารกถาวณฺณนา

ยโต ติเหตุกาทิกมฺมโตฯ ยสฺมิญฺจ ฐาเนติ ปฏิสนฺธิอาทิฏฺฐาเน, สุคติทุคฺคติยํ วาฯ ติเหตุกโต ทุเหตุกํ อนิจฺฉนฺโต ปฏิสนฺธินฺติ อธิปฺปาโยฯ ปวตฺติวิปากํ ปน ติเหตุกโต ทุเหตุกมฺปิ อิจฺฉติ เอวฯ ตถา หิ วกฺขติ อฏฺฐกถายํ ‘‘ยํ ปุริมาย เหตุกิตฺตนลทฺธิยา น ยุชฺชตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 498)ฯ

เย ‘‘ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสนา’’ติ, ‘‘เอกปุปฺผํ ยชิตฺวาน, อสีติ กปฺปโกฏิโย (เถรคา. 96)ฯ ทุคฺคติํ นาภิชานามี’’ติ (อป. เถร 2.46.64) จ เอวมาทิวจนสฺส อธิปฺปายํ อชานนฺตา ‘‘กิํ นุ โข เอเกนปิ กมฺเมน อเนกา ปฏิสนฺธิ โหตี’’ติ, ‘‘ทิสฺวา กุมารํ สตปุญฺญลกฺขณ’’นฺติอาทิวจนสฺส (ที. นิ. 3.205) อตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา ‘‘กินฺนุ โข นานากมฺเมหิ เอกา ปฏิสนฺธิ โหตี’’ติ สํสยปกฺขนฺทา, เตสํ พีชงฺกุโรปมาย ‘‘เอกสฺมา เอกา, อเนกสฺมา จ อเนกา ปฏิสนฺธิ โหตี’’ติ วินิจฺฉิตตฺตา กมฺมปฏิสนฺธิววตฺถานโต สาเกตปญฺเห วิปากุทฺธารกถาย อุสฺสทกิตฺตนคหณสฺส สมฺพนฺธํ อาห ‘‘กมฺมวเสน…เป.… ทสฺเสตุ’’นฺติฯ ปฏิสนฺธิชนกกมฺมวเสน ปฏิสนฺธิวิปาโก เอว อโลภโลภาทิคุณโทสาติเรกภาวเหตูติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘โส เตน กมฺเมน ทินฺนปฏิสนฺธิวเสน นิพฺพตฺโต ลุทฺโธ โหตี’’ติอาทิฯ