อเหตุกกุสลวิปากวณฺณนา

[431] กามาวจร…เป.… อาทิ วุตฺตนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อุปจิตตฺตา’’ติ ปทํ สงฺคยฺหติ ‘‘อสาธารณกมฺมปจฺจยวเสนา’’ติ วุตฺตตฺตาฯ ‘‘อุปจิตตฺตาติ ลทฺธาเสวนตฺตา’’ติ เกจิ วทนฺติ , ตํ ปฐมชวนสฺส น ยุชฺชติ อนาเสวนตฺตาฯ ตถา จ สติ ตสฺส วิปากทานเมว น สิยาติ ตโต อญฺญถา อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิปากาภิมุขนฺติ วิปากทานาภิมุขํ กโตกาสํฯ กโตกาสตา จ อนาทิมฺหิ สํสาเร อเนเกสํ กมฺมานํ กตานํ อตฺถิตาย ปรสฺส ปฏิพาหเนน โหตีติ ‘‘อญฺญสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วฑฺฒิตตา จ สกมฺมสฺส พลทานสมตฺถตาวเสน อตฺตโน การเณหิ อภิสงฺขตตาฯ อสาธารเณน นามํ อุทฺธฏํ ‘‘เภรีสทฺโท ยวงฺกุโร’’ติ ยถาฯ วิญฺญาณานนฺติ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํฯ วิเสสปจฺจยตฺตาติ อธิกปจฺจยตฺตาฯ

จกฺขุสนฺนิสฺสิตญฺจ ตํ รูปวิชานนญฺจาติ เอเตน สมานาธิกรณตํ สมาสสฺส ทสฺเสนฺโต ตตฺถ จ ‘‘จกฺขุสนฺนิสฺสิต’’นฺติอาทิปททฺวยสฺส นีลุปฺปลสทฺทาทีนํ วิย อญฺญมญฺญวิเสสนวิเสสิตพฺพภาวมาหฯ อญฺญวิญฺญาณนฺติ รูปารมฺมณํ มโนวิญฺญาณํฯ รูปํเยวารมฺมณนฺติ ปน อตฺเถ ทิพฺพจกฺขุวิญฺญาณํ ทฏฺฐพฺพํ ตํสทิสานํ ตทุปจารํ กตฺวา ยถา ‘‘สา เอว ติตฺติรี ตานิ เอว โอสธานี’’ติฯ ฌานปจฺจยตฺตาภาเว น ฌานงฺคตา นตฺถีติ ปญฺจวิญฺญาเณสุ อุเปกฺขาทีนํ อุปจริตฌานงฺคตํ สาเธติฯ น หิ ฌานงฺคานํ ฌานปจฺจยตํ วตฺวา เตสํ ฌานปจฺจยภาโว ปฏิกฺขิตฺโตติฯ ยทิ เอวํ ปญฺจวิญฺญาเณสุ อุเปกฺขาทโย ฌานราสิฏฺฐาเน น วตฺตพฺพา สิยุนฺติ อาห ‘‘ฌานปจฺจยตฺตาภาเว’’ติอาทิฯ อุเปกฺขาทิภาวโตติ อุเปกฺขาสุขทุกฺเขกคฺคตาภาวโตฯ อญฺญฏฺฐานาภาวโตติ จิตฺตฏฺฐิติํ เอว สนฺธาย วุตฺตํฯ

[436] อกุสลํ ภวงฺคนิสฺสนฺเทน ‘‘ปณฺฑร’’นฺติ วุจฺจติ, ภวงฺเค อปณฺฑเร ตํมูลิกา กุโต อกุสลสฺส ปณฺฑรตาติ ‘‘อกุสลสฺส จา’’ติ วุตฺตํฯ ปณฺฑรตาย การณํ วตฺตพฺพํ, ยทิ อญฺญการณา ปณฺฑรตา, สภาโววายนฺติ จิตฺตสฺส อกิเลสสภาวตาย วุตฺตํ, น เจตฺถ ผสฺสาทีนมฺปิ ปณฺฑรตาปตฺติฯ ยโต ธมฺมานํ สภาวกิจฺจวิเสสญฺญุนา ภควตา วิญฺญาณํเยว ตถา นิทฺทิฏฺฐนฺติฯ

[439] อนติกฺกมเนน ภาวนายฯ ปสาทฆฏฺฏนํ วิสยสฺส โยคฺยเทเส อวฏฺฐานนฺติ ‘‘ปสาทํ ฆฏฺเฏตฺวา อาปาถํ คนฺตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ มหาภูเตสุ ปฏิหญฺญตีติ เอตฺถ น สยํ กิญฺจิ ปฏิหญฺญติ, นาปิ เกนจิ ปฏิหญฺญียติ อโผฏฺฐพฺพสภาวตฺตาฯ วิสยวิสยีภูตํ ปน อภิมุขภาวปฺปตฺติยา วิญฺญาณุปฺปตฺติยา เหตุตาย วิสิฏฺฐภาวปฺปตฺตํ ปฏิหตปฏิฆาตกภาเวน โวหรียติ , ตสฺมา เตสุ สปฺปฏิฆโวหาโรฯ ‘‘อุปาทารูปํ ฆฏฺเฏตีติ เอวมาทิ จ อุปจารวเสเนว เวทิตพฺพํฯ

มหาภูตารมฺมเณน ปน กายปฺปสาทนิสฺสยภูเตสุ มหาภูเตสุ ฆฏฺฏิยมาเนสุ ปสาโทปิ ฆฏฺฏิโต เอว นาม โหตีติ วตฺวา วีมํสิตพฺพ’’นฺติ วทนฺติฯ ยถาธิปฺเปเตน เอกเทสสามญฺเญน อุปมาวจนโต นิสฺสิตนิสฺสยฆฏฺฏนานํ สติปิ ปุพฺพาปรภาเว อุปมตฺเต อุปมาภาเวน คเหตพฺพภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อุภยฆฏฺฏนทสฺสนตฺถ’’นฺติ อาหฯ

[455] ทสฺสนาทิปฺปวตฺติภาวโตติ มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตูนํ อทสฺสนาทิตาย สา เอเตสํ เอว วิเสโสฯ อนญฺญนิสฺสยมโนปุพฺพงฺคมตายาติ อญฺญนิสฺสยมโนปุพฺพงฺคมตฺตาภาวโตฯ อญฺญนิสฺสยวิญฺญาณสฺส อนนฺตรปจฺจยตฺตาภาเวนาติ อิมินา กิริยามโนธาตุโตปิ วิเสสสฺส วุตฺตตฺตา ‘‘มโนทฺวารนิคฺคมนมุขภาวาภาวโต’’ติ วุตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘นิคฺคมนปเวสมุขภาวาภาวโต’’ติฯ ติวิเธนปิ หิ มโนธาตุวิญฺญาณธาตูหิ มโนวิญฺญาณธาตุยา วิเสโส ทสฺสิโตติฯ ตโต เอว วิชานนวิเสสวิรหโตเยวฯ ยทิ มโนธาตุ ‘‘มโนวิญฺญาณ’’นฺติ น วุจฺจติ, ฉวิญฺญาณกายาติ กถํ มโนธาตุยา ตตฺถ สงฺคโห โหตีติ? สงฺคโห เอว ปริยายเทสนตฺตาฯ อตฺถิ หิ เอส ปริยาโย ‘‘มนนมตฺตํ วิญฺญาณํ มโนวิญฺญาณ’’นฺติ ยถา ‘‘มนนมตฺตา ธาตุ มโนธาตู’’ติฯ อปิจ วตฺถุกิจฺเจหิ มโนวิญฺญาณสภาคตฺตา ตสฺส อุปรมุปฺปาทภาวโต อนฺตาทิภาวโต จ มโนวิญฺญาณกายสงฺคหิตา มโนธาตุ, น เสสวิญฺญาณกายสงฺคหิตา อตํสภาคตฺตา, อิธ ปน นิปฺปริยายกตตฺตา มนโส สมฺภูย วิสิฏฺฐมโนกิจฺจยุตฺตํ มโนวิญฺญาณนฺติ ตทภาวโต ‘‘มโนวิญฺญาณนฺติปิ น วุจฺจตี’’ติ อิมเมวตฺถํ สาเธตุํ ‘‘น หิ ตํ วิญฺญาณํ มนโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตน มโนธาตุยา นิปฺปริยายโต มโนวิญฺญาณกิจฺจวิรหํเยว ทสฺเสติฯ ทสฺสนาทีนํ ปนาติอาทินา อญฺญวิญฺญาณวิธุรํ มโนธาตุยา จ สภาวํ ทสฺเสติฯ

ยทิ ชนกสทิสตา นาม มหาวิปาเกสุ วิตกฺกาทีนํ สมฺมาสงฺกปฺปาทิตา, ติเหตุกโต นิพฺพตฺตานํ ติเหตุกานํ, ทุเหตุกโต นิพฺพตฺตานํ ทุเหตุกานญฺจ ภวตุ สมฺมาสงฺกปฺปาทิตา, ติเหตุกโต ปน นิพฺพตฺตทุเหตุกานํ กถนฺติ อาห ‘‘ตตฺถ หี’’ติอาทิฯ ตํโสตปติตตา น สิยา ตสฺสา อนานนฺตรตฺตาฯ ตโต เอว หีติอาทินา วุตฺตโสตปติตํ เอวานนฺตเรน วจเนน สมตฺถยติฯ

ยทิ วิชฺชมานานมฺปิ มโนธาตุอาทีสุ วิตกฺกาทีนํ ปญฺจวิญฺญาเณสุ วิย อคณนูปคภาโว, เอวํ สนฺเต ปฏฺฐาเน กถํ เตสํ ฌานปจฺจยตาวจนํฯ ‘‘อพฺยากโต ธมฺโม อพฺยากตสฺส ธมฺมสฺส ฌานปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.431), ‘‘วิปากาพฺยากตานิ กิริยาพฺยากตานิ ฌานงฺคานิ สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ ฌานปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.431) หิ วุตฺตํฯ ปจฺจนีเยปิ ‘‘อพฺยากตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ น ฌานปจฺจยา, ปญฺจวิญฺญาณสหิตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา’’ติอาทินา (ปฏฺฐา. 1.1.98) ปญฺจวิญฺญาณานิ เอว อุทฺธฏานิ, น มโนธาตุอาทีนีติ อาห ‘‘ฌานปจฺจยกิจฺจมตฺตโต’’ติอาทิฯ น เหตฺถ ฌานงฺคานํ พลวทุพฺพลภาโว อธิกโต, อถ โข ฌานปจฺจยภาวมตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ

[469] สมานวตฺถุกํ อนนฺตรปจฺจยํ ลภิตฺวาติ ทสฺสนาทิโต มโนธาตุยา จ พลวภาเว การณวจนํฯ ยถารมฺมณนฺติ อารมฺมณานุรูปํฯ ยทิ สมานนิสฺสยตาย มโนธาตุโต พลวตรตฺตํ วิปากมโนวิญฺญาณธาตุยา โสมนสฺสสหคตาย, โวฏฺฐพฺพนํ กถํ มชฺฌตฺตเวทนนฺติ อนุโยคํ มนสิ กตฺวา ตสฺส พลวภาวํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สนฺตติปริณามนพฺยาปารวิเสสา น โสมนสฺสเวทนนฺติ ปริหารํ วทนฺโต ‘‘โวฏฺฐพฺพน’’นฺติอาทิมาหฯ วิปาโก วิย อนุภวนเมว น โหตีติ สติ สมตฺถตาย วิปากานํ เอกนฺเตน อารมฺมณรสานุภวนตาย วุตฺตํฯ

อเหตุกกุสลวิปากวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อฏฺฐมหาวิปากจิตฺตวณฺณนา

[498] วิปากธมฺมานํ กมฺมทฺวารํ วุตฺตํ ทฺวารกถายํ ‘‘เตภูมกกุสลากุสโล เอกูนติํสวิโธ มโน’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. มโนกมฺมทฺวารกถา)ฯ ปโยเคนาติ อตฺตนา ปเรหิ วา กเตน อุสฺสาหนปโยเคนฯ กุสลากุสลานิ วิย เยสํ ตํ ตทารมฺมณํ อนุพนฺธภูตํฯ ปฐมปญฺจมจิตฺตานํ อญฺญมญฺญพลวทุพฺพลภาววิจาเรน ทุติยฉฏฺฐาทีนมฺปิ โส วิจาริโต โหตีติ ‘‘เอเตสุ พลวํ ทุพฺพลญฺจ วิจาเรตุ’’นฺติ วุตฺตํฯ ยถา สาลิอาทีนํ ถทฺธมุทุภูมิวเสน ติณาทีนํ อนีหรณนีหรณวเสน อุตุอาทิอวเสสปจฺจยานํ วิปตฺติสมฺปตฺติวเสน จ ผลวิเสสโยโค, เอวํ กมฺมสฺส สุคติทุคฺคติวเสน อวิสุทฺธวิสุทฺธปโยควเสน อุปปตฺติยา วิปตฺติสมฺปตฺติวเสน จ วิสิฏฺฐผลตาย ปริณมนํ, เอวเมว คิมฺหวสฺสกาลาทีสุ พีชานํ ผลวิเสสโยโค วิย ตํตํกาลวิเสเสน กมฺมสฺส ผลวิเสสโยโค โหตีติ อาห ‘‘กาลวเสน ปริณมตี’’ติฯ สุกฺกโสณิตปจฺจยานนฺติ กมฺมวิเสสปริภาวิตสนฺตานุปฺปนฺนตาย สุกฺกโสณิตานํ อายุวิเสสเหตุภาวมาห สุกฺกโสณิตวเสนปิ วณฺณาทิวิเสสทสฺสนโต, เยน ‘‘ปิตูนํ อาการํ ปุตฺโต อนุวิทหตี’’ติ วุจฺจติฯ ตํมูลกานนฺติ อปฺปายุกสํวตฺตนิยกมฺมมูลกานํฯ อาหาราทีติ อาทิ-สทฺเทน วิสมูปกฺกมาทโย ปริคฺคณฺหาติฯ

วิปากุทฺธารกถาวณฺณนา

ยโต ติเหตุกาทิกมฺมโตฯ ยสฺมิญฺจ ฐาเนติ ปฏิสนฺธิอาทิฏฺฐาเน, สุคติทุคฺคติยํ วาฯ ติเหตุกโต ทุเหตุกํ อนิจฺฉนฺโต ปฏิสนฺธินฺติ อธิปฺปาโยฯ ปวตฺติวิปากํ ปน ติเหตุกโต ทุเหตุกมฺปิ อิจฺฉติ เอวฯ ตถา หิ วกฺขติ อฏฺฐกถายํ ‘‘ยํ ปุริมาย เหตุกิตฺตนลทฺธิยา น ยุชฺชตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 498)ฯ

เย ‘‘ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสนา’’ติ, ‘‘เอกปุปฺผํ ยชิตฺวาน, อสีติ กปฺปโกฏิโย (เถรคา. 96)ฯ ทุคฺคติํ นาภิชานามี’’ติ (อป. เถร 2.46.64) จ เอวมาทิวจนสฺส อธิปฺปายํ อชานนฺตา ‘‘กิํ นุ โข เอเกนปิ กมฺเมน อเนกา ปฏิสนฺธิ โหตี’’ติ, ‘‘ทิสฺวา กุมารํ สตปุญฺญลกฺขณ’’นฺติอาทิวจนสฺส (ที. นิ. 3.205) อตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา ‘‘กินฺนุ โข นานากมฺเมหิ เอกา ปฏิสนฺธิ โหตี’’ติ สํสยปกฺขนฺทา, เตสํ พีชงฺกุโรปมาย ‘‘เอกสฺมา เอกา, อเนกสฺมา จ อเนกา ปฏิสนฺธิ โหตี’’ติ วินิจฺฉิตตฺตา กมฺมปฏิสนฺธิววตฺถานโต สาเกตปญฺเห วิปากุทฺธารกถาย อุสฺสทกิตฺตนคหณสฺส สมฺพนฺธํ อาห ‘‘กมฺมวเสน…เป.… ทสฺเสตุ’’นฺติฯ ปฏิสนฺธิชนกกมฺมวเสน ปฏิสนฺธิวิปาโก เอว อโลภโลภาทิคุณโทสาติเรกภาวเหตูติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘โส เตน กมฺเมน ทินฺนปฏิสนฺธิวเสน นิพฺพตฺโต ลุทฺโธ โหตี’’ติอาทิฯ