เมนู

เอกาทสมจิตฺตวณฺณนา

[424] นิจฺฉยาภาวาติ อธิโมกฺขาภาวาฯ อสณฺฐหนโตติ สนฺตานวเสน เอกสฺมิํ อารมฺมเณ อนวฏฺฐานโตฯ

ทฺวาทสมจิตฺตวณฺณนา

[429] สหชาตาธิปติ นตฺถิ ‘‘ฉนฺทวโต เจ วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, สา มยฺหํ อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติอาทิปฺปวตฺติยา อภาวาฯ อนุทฺธฏตฺตา ปฏิสิทฺธตา, ยถาธมฺมสาสเน อวจนมฺปิ อภาวํ ทีเปติฯ

อวจนโตติ -การสฺส ตทญฺญวจนตํ ทสฺเสติฯ เอเตน จ ทสฺสเนน ปหาตพฺเพสุ อภาววจเนน การณสิทฺธิยา ผลสิทฺธีติ ตตฺถ อภาวสฺส การณเมว ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิสนฺธิอนากฑฺฒนโต’’ติ วุตฺตํฯ เตน ตํสภาวตา ตสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส วุตฺตา โหติฯ ตโต จ ‘‘พลวํ ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒติ, ทุพฺพลํ นากฑฺฒตี’’ติ อิทํ ปฏิสนฺธิทานสภาเวสุฯ ยสฺส ปน ปฏิสนฺธิทานสภาโว เอว นตฺถิ, น ตสฺส พลวภาโว ปฏิสนฺธิอากฑฺฒเน การณนฺติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต โหติฯ อนากฑฺฒนํ สาเธติ ‘‘ยทิ หิ อากฑฺเฒยฺยา’’ติอาทินาฯ ยสฺมา จ นาคตํ, ตสฺมา นากฑฺฒตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ยสฺมา ปน ตํ ปฏิสนฺธิทานํ นตฺถิ, ตสฺมา นาคต’’นฺติ วุตฺตตฺตา ‘‘อนากฑฺฒนโต อนาคมนํ สาเธตุ’’นฺติ วุตฺตํฯ

อปายคมนียสฺสาติ อปายํ คเมตีติ อปายคมนียํ, ตํสภาวนฺติ อตฺโถฯ ปฏิสนฺธิอากฑฺฒเน สติ อุทฺธจฺจสหคตํ เอกนฺเตน อปายคมนียํ สิยาฯ เตน วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 429) ‘‘อิตรสฺสาปิ เอตฺเถว ปฏิสนฺธิทานํ ภเวยฺยา’’ติฯ น หิ อกุสลปฏิสนฺธิ สุคติยํ สมฺภวตีติฯ ‘‘จตูหิ อปาเยหิ จ วิปฺปมุตฺโต (ขุ. ปา. 6.11; สุ. นิ. 234) อวินิปาตธมฺโม’’ติ (ส. นิ. 2.41; 5.998, 1004) วจนโต อปายคมนียญฺจ ทสฺสเนน ปหาตพฺพํฯ เตนาห ‘‘อปายคมนียสฺส ทสฺสเนน ปหาตพฺพตฺตา’’ติฯ น เจตํ ทสฺสเนน ปหาตพฺพํ, น โส ตสฺส อปายคมนีโย ราโค โทโส โมโห ตเทกฏฺฐา จ กิเลสาติ เอเตน สงฺคโหติ สกฺกา วตฺตุํ นิโยคโต ภาวนาย ปหาตพฺพภาเวน วุตฺตตฺตาฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘กตเม ธมฺมา ภาวนาย ปหาตพฺพา, อุทฺธจฺจสหคโต จิตฺตุปฺปาโท’’ติ (ธ. ส. 1406)ฯ

‘‘กุสลากุสลํ กมฺมํ วิปากานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.427) วุตฺตกมฺมปจฺจยภาโว นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภาโวฯ โส จ ยทิ อุทฺธจฺจสหคตํ ปฏิสนฺธิํ อากฑฺเฒยฺย, ตสฺสาปิ สิยาฯ ตถา จ สติ อุทฺธจฺจสหคตํ ทสฺสเนน ปหาตพฺพํ สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพานํเยว นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภาวสฺส วุตฺตตฺตาฯ น เจตํ ทสฺเสเนน ปหาตพฺพนฺติ สพฺพํ ปุพฺเพ วิย อาวตฺตติฯ

สหชาตเมว วิภตฺตนฺติ ยถา ทสฺสเนน ปหาตพฺพวิภงฺเค ‘‘ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ ธมฺโม เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพสฺส ธมฺมสฺส กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 2.8.86) สหชาตํ นานากฺขณิกนฺติ อุทฺทิสิตฺวา ‘‘สหชาตา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา เจตนา จิตฺตสมุฏฺฐานานํ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย, นานากฺขณิกา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา เจตนา วิปากานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วิภตฺตํ, เอวํ อวิภชิตฺวา ‘‘ภาวนาย ปหาตพฺพา เจตนา จิตฺตสมุฏฺฐานานํ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 2.8.89) เอตฺตกเมว วุตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘นานากฺขณิกา เจตนา วิปากานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติฯ เตน น ภาวนาย ปหาตพฺพสฺส นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภาโวติ วิญฺญายติฯ ปจฺจนีเยปิ ยถาสมฺภวํ สงฺคาหกปจฺจยานํ วเสน ปจฺจยุทฺธาเร กริยมาเนฯ อิตรตฺถ จาติ ทสฺสเนนปหาตพฺพปเทฯ ตตฺถ หิ ‘‘ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ ธมฺโม เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย, สหชาตอุปนิสฺสยปจฺฉาชาตกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 2.8.71) กมฺมปจฺจโยปิ วุตฺโตติฯ

ตทภาวาติ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยตฺตาภาวาฯ น จ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยํ วินา ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนํ อตฺถีติ ‘‘ปฏิสนฺธิอนากฑฺฒนโต ตตฺถ อนาคตา’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถาติ ‘‘ฐเปตฺวา อุทฺธจฺจสหคตํ เสสานิ เอกาทเสว ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒนฺตี’’ติ เอตฺถฯ ปวตฺติวิปากสฺสาติ ปวตฺติยํ วิปาโก ปวตฺติเอกเทสตาย ปวตฺติภูโต วา วิปาโก เอตสฺสาติ ปวตฺติวิปากํ, กมฺมํ, ตสฺสฯ อถ วา ปวตฺติยํ วิปาโก ปวตฺติวิปาโกฯ อิมสฺมิํ ปน อตฺเถ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจโย เอตสฺสาติ นานา…เป.… โย, ตพฺภาโว…เป.… ตาติ เอวํ ปทจฺเฉโท ทฏฺฐพฺโพฯ น สกฺกา นิวาเรตุํ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยํ วินา วิปากสฺส อนุปฺปชฺชนโตฯ

อิทานิ ปวตฺติวิปากานํ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยลาภิตาย อาหจฺจภาสิตตํ ทสฺเสตุํ ‘‘วุตฺตญฺจา’’ติอาทิมาหฯ วิปากทานํ ปฏิสนฺธิวิปากธมฺมตาติ มญฺญมาโน ‘‘ยทิ ภาวนา’’ติอาทิมาหฯ อิตโร วิปากทานาภาเวปิ สิทฺโธ วิปากธมฺมภาโว ตาทิสานํ อญฺเญสมฺปิ ลพฺภมานตฺตาติ อาห ‘‘อภิญฺญาจิตฺตาทีน’’นฺติฯ อาทิ-สทฺเทน อตฺตโน กาลมติกฺกนฺตํ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ อุปปชฺชเวทนียญฺจ สงฺคณฺหาติฯ วุตฺตํ สิยาติ อิทํ สหายปจฺจยลาภโต ปุถุชฺชนสนฺตานวุตฺติโน อุทฺธจฺจสหคตสฺส วิปากุปฺปาทนํ, ตทภาวา เสกฺขสนฺตติยํ ตสฺส วิปากานุปฺปาทนญฺจ ยุตฺตํ สิยาติ วุตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘อิทํ ปน ฐานํ สุฏฺฐุ วิจาเรตพฺพ’’นฺติอาทิฯ ตถา จ วกฺขติ ‘‘ปุถุชฺชเนสุ อุปฺปชฺชมานานํ สกภณฺเฑ ฉนฺทราคาทีนํ อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตุปฺปาทสฺส จ สํโยชนตฺตยตเทกฏฺฐกิเลสานํ อนุปจฺฉินฺนตาย อปริกฺขีณสหายานํ วิปากุปฺปาทนํ น สกฺกา ปฏิกฺขิปิตุนฺติ อุทฺธจฺจสหคตธมฺมานํ วิปาโก วิภงฺเค วุตฺโต’’ติฯ ตสฺส ตาทิสสฺเสว สติ สหาเย วิปากุปฺปาทนวจนํ, อสติ วิปากานุปฺปาทนวจนํ วิรุชฺฌตีติ จ ปวตฺติวิปากทายิกํ วา อุทฺธจฺจสหคตสฺส มนสิ กตฺวา ‘‘วุตฺตํ สิยา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ปวตฺติวิปากญฺหิ สนฺธาย ‘เตสํ วิปาเก ญาณ’นฺติ ปฏิสมฺภิทาวิภงฺเค (วิภ. 725-726) วุตฺต’’นฺติ เอเก วณฺณยนฺติฯ เอวํ อุทฺธจฺจเจตนาปิ น โหติ, สาปิ วิญฺญาณปจฺจยภาเว อปเนตพฺพาติ อิทมฺปิ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณเมว สนฺธาย วุตฺตนฺติฯ

อกุสลปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อพฺยากตปทํ