ตติยจิตฺตวณฺณนา

[400] อปณฺณกปทํ วิย อวิรชฺฌนกปทมฺปิ กทาจิ นิยตภาวํ ทีเปยฺยาติ อนิยตตํ ทีเปตุํ ‘‘อุปฺปตฺติอรหงฺคานี’’ติ วุตฺตํ มานสฺส อนิยตตฺตาฯ ยทิ หิ มาโน นิยโต สิยา, กามราคสฺส มานรหิตา ปวตฺติ น สิยา, ตถา ภวราคสฺสฯ เอวํ สติ ปฏฺฐาเน จตุกฺขตฺตุํ กามราเคน โยชนา น สิยา, ติกฺขตฺตุํเยว สิยา, ภวราคมูลิกา จ น สิยา, เอวญฺจ สํโยชนานํ สํโยชเนหิ อฏฺฐวิเธน โยชนา สิยา, น ทสวิธา ทสฺสิตาติ ยถาวุตฺตาหิ โยชนาหิ มานสฺส อนิยตภาโว ปกาสิโตฯ อถ วา มาเนน สทฺธิํ ปญฺจ โหนฺติ ยถาวุตฺตานิ อปณฺณกงฺคานิ, กิํ ปน โหนฺตีติ อเปกฺขายํ เยวาปนกาติ วิทิโตวายมตฺโถฯ เยวาปนกานญฺหิ ปญฺจภาโว อิธ วิธียติ, น อปณฺณกงฺคานนฺติ โส ยถา โหติ , ตถา โยเชตพฺพํฯ กิเลสทุเก ปฏิจฺจวาราทีสุ ‘‘กิเลสํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กิเลโส ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทีสุ ‘‘โลภํ ปฏิจฺจ โมโห มาโน ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํฯ โลภํ ปฏิจฺจ โมโห มาโน อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํฯ โลภํ ปฏิจฺจ โมโห ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํฯ โลภํ ปฏิจฺจ โมโห อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺป’’นฺติ วิภตฺตตฺตา ‘‘ตถา กิเลสทุเกปี’’ติ วุตฺตํฯ ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตสสงฺขาริกาสงฺขาริกจิตฺตวเสน หิ อยํ ปาฐเภโทติฯ

‘‘กามราโค จตุธา เอกโต อุปฺปชฺชติ, ปฏิโฆ ติธา, มาโน เอกธา, ตถา วิจิกิจฺฉา ภวราโคติ อุทฺทิสิตฺวา กามราโค มานสํโยชนอวิชฺชาสํโยชเนหิ เจว อวิชฺชาสํโยชนมตฺเตเนว จ สทฺธิํ มาโน ภวราคาวิชฺชาสํโยชเนหิ สทฺธิํ ภวราโค อวิชฺชาสํโยชเนน สทฺธิ’’นฺติ อฏฺฐกถากณฺฑวณฺณนายํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1485) วกฺขมานตฺตา ‘‘อิธ จ วกฺขตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺเถว ‘‘โลโภ ฉธา เอกโต อุปฺปชฺชติ, ปฏิโฆ ทฺเวธา, ตถา โมโห’’ติ อุทฺทิสิตฺวา ‘‘โลโภ อสงฺขาริโก ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺโต โมหอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, สสงฺขาริโก โมหถินอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, อสงฺขาริโก เอว โมหมานอุทฺธจฺจอหิริกอโนตฺตปฺเปหิ, สสงฺขาริโก เอว จ โมหมานถินอุทฺธจฺจอหิริกอโนตฺตปฺเปหี’’ติ วกฺขมานตฺตา ‘‘ตถาทสวิธา กิเลสาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘อห’’นฺติ คหณตาย อวํกตฺวา คหณมฺปิ ‘‘สมฺปคฺคโห’’ติ วุตฺตํฯ

จตุตฺถจิตฺตวณฺณนา

[402] อุสฺสาหํ ชเนนฺตาติ เอตฺถ จิตฺตปโยคสงฺขาโต สงฺขาโร เอว อุสฺสาโห, น วีริยุสฺสาโหติฯ

นวมจิตฺตวณฺณนา

[413] วิสปฺปนานิฏฺฐรูปสมุฏฺฐานํ เยน กุปิตสฺส สกลสรีรํ กมฺปติ, กุปิตากาโร ปญฺญายติฯ เอเตน สมฺปตฺติอตฺโถ รโส ทสฺสิโต โหติ, ปวตฺติอาการวเสน วา วิสปฺปนรโสฯ ตถา หิ ยสฺส กุปฺปติ, ตสฺส อมิตฺตสฺส สมฺปตฺติ เยภุยฺเยน ปฏิฆุปฺปตฺติเหตุ โหตีติฯ เอเตน กิจฺจตฺโถ รโส วุตฺโต โหตีติฯ

[418] วจนตฺถเมว วจนปริยายเมวฯ