ปฐมจิตฺตวณฺณนา

[365] ขณตฺตยสฺส อกุสเลสุ อสมฺภวโต สมวายกาลเหตุสมูหตฺโถ สมย-สทฺโทฯ โลภาภิภูตาย เอว อิฏฺฐารมฺมณสฺมิํ อิตรตฺร จ อิฏฺฐาการคฺคหณวเสน โสมนสฺสสหคตภาโวติ เอวมาทิํ สนฺธาย ‘‘ยถานุรูป’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘กิเลสาตุรตาย อนาโรคฺยฏฺเฐน กิเลสวชฺชสพฺภาวโต สาวชฺชฏฺเฐน อวิชฺชาสมฺภูตตาย อโกสลฺยสมฺภูตฏฺเฐน อกุสล’’นฺติ จ ‘‘สาวชฺชทุกฺขวิปากลกฺขณํ, อนตฺถชนนรสํ, สํกิเลสปจฺจุปฏฺฐานํ, อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐานํ, คารยฺหภาวโต วา สาวชฺชลกฺขณํ, สํกิเลสภาวรสํ, อนิฏฺฐวิปากปจฺจุปฏฺฐานํ, ยถาวุตฺตปทฏฺฐานเมวา’’ติ จ เอวมาทินา วุตฺตนเยน อนุคนฺตพฺพตาย วุตฺตํ ‘‘วุตฺตนยํ อนุคนฺตฺวา’’ติฯ

คตํ คมนํ ปวตฺตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘คตมตฺตํ คติมตฺตํ คหณมตฺต’’นฺติฯ ทิฏฺฐิยา หิ คติ ปวตฺติ เอวาติฯ อาสนฺนการณตฺตาติ ปทฏฺฐานตาย, โยนิโสมนสิกาโร วิย หิ กุสลสฺส อโยนิโสมนสิกาโร อกุสลสฺส อจฺจาสนฺนเหตุฯ ตถา หิ สติปิ อสทฺธมฺมสวนาทิการเณ อโยนิโส อนาวชฺชิเต อววตฺถาปิเต จ นตฺถิ อกุสลปฺปวตฺติฯ ตถา จ วกฺขติ อฏฺฐกถายํ ‘‘อโยนิโส อกุสล’’นฺติฯ เอเตน เอกนฺตการณตา จ วุตฺตตฺถา โหติฯ ปฏิสงฺขา สีตาทิขมนํ อปฺปมาทวิหาโรติ วุตฺตํ ‘‘อปฺปมชฺชนํ ขมน’’นฺติฯ เตน สติสํวโรติ อิธ ขนฺติสํวโร วุตฺโตติ อธิปฺปาโย อินฺทฺริยสํวรสฺส วุตฺตตฺตาฯ ปหานสํวโรติ วีริยสํวโรฯ โส หิ ‘‘อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ ปชหตี’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.26; อ. นิ. 4.14; 6.58) วุตฺโตติฯ

สมฺมาปฏิปตฺติยา ปฏิปกฺขภาเวน คเหตพฺพตากาโร โมโห สมฺมาปฏิปตฺติปฏิปกฺขภาวคฺคหณากาโรฯ เตน หิ นิวุตา น สมฺมา ปฏิปชฺชนฺติฯ อภิชฺฌาย วิเสสโยโค กมฺมปถปฺปตฺติฯ

อนุปปริกฺขา โมโหฯ โส เจตฺถ ทิฏฺฐิรหิโต เวทิตพฺโพฯ ทิฏฺฐิสหิตสฺส ปน ทิฏฺฐิยา อนุวิธายกตฺตา ตคฺคหเณเนว คหณนฺติฯ อวตฺถุสฺมินฺติ อสทฺทหนีเย วตฺถุสฺมิํฯ สานุนโย อธิโมกฺโขติ โมหทิฏฺฐีนํ สทฺธาปติรูปตมาหฯ อหิริกาโนตฺตปฺปโมหาทีหิ ปมชฺชนโต อหิริกาทีหิ การเณหิฯ อารกฺขรหิตจิตฺเตติ จิตฺตสฺส สติวิรหตํเยว ทสฺเสติฯ อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานา หิ สตีติฯ เอเตน ‘‘อสฺสทฺธิยจิตฺเต อนฺธพาลจิตฺเต’’ติ ปททฺวยํ วุตฺตตฺถํ โหติฯ

อุปนาหาทีติ อาทิ-สทฺเทน ราคาทโย สงฺคยฺหนฺติฯ ราคาทีนํ ปริยุฏฺฐานาทิสภาวตาย ‘‘อวิเสเสนา’’ติ วุตฺตํ วิเสสสฺส เอกจฺจสฺส อสมฺภวโตฯ อิธาติ, อิมสฺมิํ จิตฺเตฯ นิปฺผาเทตพฺเพ ปโยชเน ภุมฺมํ ‘‘จมฺมสฺมิํ ทีปินํ หนฺตี’’ติ (วชิร. ฏี. 17-18 เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา) วิย อารมฺมณํ วา อวูปสโม ผลูปจาเรน ‘‘เสมฺโห คุโฬ’’ติ วิยฯ

ธมฺมุทฺเทสวารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิทฺเทสวารกถาวณฺณนา

[390] สภาวปฏิจฺฉาทวเสน ปกติอตฺตาทิอสนฺตคฺคหณสฺส นิสฺสยตฺตา นิมิตฺตตฺตา อสนฺตํ พุชฺฌติ, นิจฺจาทิวิสมคฺคหณสฺส สญฺญาทิวิปริเยสสฺส นิสฺสยตฺตา อสมํ พุชฺฌตีติ โมโห วุตฺโต นิมิตฺตสฺส กตฺตุภาเวน อุปจาริตตฺตา, อยญฺจ อตฺโถ ทิฏฺฐิสหิตโมหวเสน ทฏฺฐพฺโพฯ เอตฺถ จ ปกตีติ กาปิลานํ ปธานํฯ