[358] อุปนิสฺสยวเสนาติ ตถา จิตฺตปฺปวตฺติสงฺขาเตน ปุพฺพภาคาภิสงฺขาเรนฯ เตเนวาห ‘‘ยสฺส หี’’ติอาทิฯ ตทนุรูปพลาติ อธิปติปจฺจยลาเภน สตฺติวิเสสโยคมาหฯ ยทิ ปุพฺพภาคาภิสงฺขารวเสน ฉนฺทาทีนํ อธิปติภาโว, กิมตฺถเมเตเยว เอวํ วุตฺตา, นนุ สทฺธาทีนมฺปิ ปุพฺพภาคาภิสงฺขาโร ลพฺภตีติ อาห ‘‘เสสธมฺมาน’’นฺติอาทิฯ อตํสภาวตฺตาติ สมฺปยุตฺเตหิ สาติสยมนุวตฺติตพฺพภาวรหิตตฺตาฯ กิญฺจาปิ หิ สทฺธาทโยปิ อินฺทฺริยปจฺจยตาย สมฺปยุตฺเตหิ อนุวตฺตยนฺติ, เอกสฺมิํ ปน จิตฺตุปฺปาเท สมธุเรน อญฺเญน วินา สมฺปยุตฺเตหิ อนุวตฺตนียภาโว น เตสํ ยถา ฉนฺทาทีนนฺติ เตเยว อธิปติภาเวน วุตฺตาฯ เอวญฺจ กตฺวา อินฺทฺริยสหชาตาธิปติปจฺจยานํ วิเสโส ปริพฺยตฺโต โหติฯ

จตุมคฺคนยสหสฺสวณฺณนา

[362] มานสฺส ทิฏฺฐิสทิสา ปวตฺติฯ ตถา หิ โส อธิปติ วิย อญฺญาธิปตินา ทิฏฺฐิยา สห นปฺปวตฺตตีติฯ เอกเทส…เป.… อุปมา โหติ, น สพฺพสามญฺเญน, อิตรถา สูริยตฺถงฺคมเน อนฺธการาวตฺถรณํ วิย อคฺคมคฺคติโรธาเน สจฺจปฏิจฺฉาทกตมปฺปวตฺติ อาปชฺเชยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ อญฺญมญฺญนฺติ อญฺเญ อญฺเญฯ ‘‘อานีตํ อิทํ สุตฺต’’นฺติ วิภตฺติ ปริณาเมตพฺพาฯ ยถาวุตฺตนเยนาติ อิมิสฺสา อฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยนฯ น อุปมาย วุตฺตตฺตาติ อิมสฺมิํ สุตฺเต น อุปมาย วุตฺตภาวโตฯ ยถาวุตฺตนเยนาติ วา เอตสฺมิํ สุตฺเต วุตฺตปฺปกาเรน นเยน อิมิสฺสา อฏฺฐกถายํ อุปมาย น วุตฺตตฺตาฯ อวยวา วิย โหนฺติ, เยน เต เจตสิ นิยุตฺตา, จิตฺตสฺส เอเตติ จ เจตสิกาติอาทินา วุจฺจนฺติ, น ปน ‘‘ผสฺสิกา’’ติอาทินาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

กุสลกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อกุสลปทํ

ธมฺมุทฺเทสวาโร

ปฐมจิตฺตวณฺณนา

[365] ขณตฺตยสฺส อกุสเลสุ อสมฺภวโต สมวายกาลเหตุสมูหตฺโถ สมย-สทฺโทฯ โลภาภิภูตาย เอว อิฏฺฐารมฺมณสฺมิํ อิตรตฺร จ อิฏฺฐาการคฺคหณวเสน โสมนสฺสสหคตภาโวติ เอวมาทิํ สนฺธาย ‘‘ยถานุรูป’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘กิเลสาตุรตาย อนาโรคฺยฏฺเฐน กิเลสวชฺชสพฺภาวโต สาวชฺชฏฺเฐน อวิชฺชาสมฺภูตตาย อโกสลฺยสมฺภูตฏฺเฐน อกุสล’’นฺติ จ ‘‘สาวชฺชทุกฺขวิปากลกฺขณํ, อนตฺถชนนรสํ, สํกิเลสปจฺจุปฏฺฐานํ, อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐานํ, คารยฺหภาวโต วา สาวชฺชลกฺขณํ, สํกิเลสภาวรสํ, อนิฏฺฐวิปากปจฺจุปฏฺฐานํ, ยถาวุตฺตปทฏฺฐานเมวา’’ติ จ เอวมาทินา วุตฺตนเยน อนุคนฺตพฺพตาย วุตฺตํ ‘‘วุตฺตนยํ อนุคนฺตฺวา’’ติฯ

คตํ คมนํ ปวตฺตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘คตมตฺตํ คติมตฺตํ คหณมตฺต’’นฺติฯ ทิฏฺฐิยา หิ คติ ปวตฺติ เอวาติฯ อาสนฺนการณตฺตาติ ปทฏฺฐานตาย, โยนิโสมนสิกาโร วิย หิ กุสลสฺส อโยนิโสมนสิกาโร อกุสลสฺส อจฺจาสนฺนเหตุฯ ตถา หิ สติปิ อสทฺธมฺมสวนาทิการเณ อโยนิโส อนาวชฺชิเต อววตฺถาปิเต จ นตฺถิ อกุสลปฺปวตฺติฯ ตถา จ วกฺขติ อฏฺฐกถายํ ‘‘อโยนิโส อกุสล’’นฺติฯ เอเตน เอกนฺตการณตา จ วุตฺตตฺถา โหติฯ ปฏิสงฺขา สีตาทิขมนํ อปฺปมาทวิหาโรติ วุตฺตํ ‘‘อปฺปมชฺชนํ ขมน’’นฺติฯ เตน สติสํวโรติ อิธ ขนฺติสํวโร วุตฺโตติ อธิปฺปาโย อินฺทฺริยสํวรสฺส วุตฺตตฺตาฯ ปหานสํวโรติ วีริยสํวโรฯ โส หิ ‘‘อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ ปชหตี’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.26; อ. นิ. 4.14; 6.58) วุตฺโตติฯ

สมฺมาปฏิปตฺติยา ปฏิปกฺขภาเวน คเหตพฺพตากาโร โมโห สมฺมาปฏิปตฺติปฏิปกฺขภาวคฺคหณากาโรฯ เตน หิ นิวุตา น สมฺมา ปฏิปชฺชนฺติฯ อภิชฺฌาย วิเสสโยโค กมฺมปถปฺปตฺติฯ

อนุปปริกฺขา โมโหฯ โส เจตฺถ ทิฏฺฐิรหิโต เวทิตพฺโพฯ ทิฏฺฐิสหิตสฺส ปน ทิฏฺฐิยา อนุวิธายกตฺตา ตคฺคหเณเนว คหณนฺติฯ อวตฺถุสฺมินฺติ อสทฺทหนีเย วตฺถุสฺมิํฯ สานุนโย อธิโมกฺโขติ โมหทิฏฺฐีนํ สทฺธาปติรูปตมาหฯ อหิริกาโนตฺตปฺปโมหาทีหิ ปมชฺชนโต อหิริกาทีหิ การเณหิฯ อารกฺขรหิตจิตฺเตติ จิตฺตสฺส สติวิรหตํเยว ทสฺเสติฯ อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานา หิ สตีติฯ เอเตน ‘‘อสฺสทฺธิยจิตฺเต อนฺธพาลจิตฺเต’’ติ ปททฺวยํ วุตฺตตฺถํ โหติฯ