วิปากสนฺตานสฺส…เป.… สุสงฺขตตฺตาติ เอเตน ยสฺมิํ สนฺตาเน กมฺมํ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ อุปฺปชฺชมานเมว กิญฺจิ วิเสสาธานํ กโรตีติ ทีเปติฯ ยโต ตสฺมิํเยว สนฺตาเน ตสฺส วิปาโก, นาญฺญตฺถฯ

ปุริมานุโลมํ วิย ตนฺติ ยถา โคตฺรภุฏฺฐาเน อุปฺปนฺนานุโลมโต ปุริมอนุโลมญาณํ ตํ โคตฺรภุฏฺฐาเน อุปฺปนฺนานุโลมํ อนุพนฺธติ, เอวํฯ ตทปีติ โคตฺรภุฏฺฐาเน อุปฺปนฺนานุโลมญาณมฺปิ อญฺญํ อนุโลมญาณเมว อนุพนฺเธยฺย, ตสฺส อนนฺตรํ อุปฺปชฺเชยฺยฯ สา ภูมีติ สา ปญฺจุปาทานกฺขนฺธสงฺขาตา กิเลสานํ อุปฺปตฺติฏฺฐานตาย ภูมิฯ เอโก ภโวติ คเหตฺวา วุตฺตนฺติ เอเตน สตฺต ภเว ทฺเว ภเวติ อิทมฺปิ อธิปฺปายวเสน เนตพฺพตฺถํ, น ยถารุตวเสนาติ ทสฺเสติฯ ตตฺถายํ อธิปฺปาโย – เอกวารํ กามาวจรเทเวสุ เอกวารํ มนุสฺเสสูติ เอวมฺปิ มิสฺสิตูปปตฺติวเสน เตสุ เอกิสฺสา เอว อุปปตฺติยา อยํ ปริจฺเฉโทฯ ยํ ปน ‘‘น เต ภวํ อฏฺฐมมาทิยนฺตี’’ติ (ขุ. ปา. 6.9; สุ. นิ. 232) วุตฺตํ, ตมฺปิ กามาวจรภวํเยว สนฺธายาหฯ มหคฺคตภวานํ ปริจฺเฉโท นตฺถีติ วทนฺติฯ ตถา ‘‘ฐเปตฺวา ทฺเว ภเว’’ติ เอตฺถาปิ กามาวจรเทวมนุสฺสภวานํ มิสฺสกวเสเนว, ตสฺมา กามธาตุยํ เย ทฺเว ภวาติ กามาวจรเทวมนุสฺสวเสน เย ทฺเว ภวาติ อตฺโถฯ ปุริมวิกปฺเปสุ ปุคฺคลเภเทน ปฏิปทา ภินฺทิตฺวา กสฺสจิ จลตีติ, กสฺสจิ น จลตีติ กตฺวา ‘‘จลติ เอวา’’ติ อวธารณมนฺตเรน อตฺโถ วุตฺโตฯ ยสฺมา ปน อฏฺฐกถายํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 350 โลกุตฺตรกุสลปกิณฺณกกถา) ‘‘ยถา จ ปฏิปทา, เอวํ อธิปติปิ จลติ เอวา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา สพฺเพสมฺปิ ปฏิปทาสุ อเภเทน คหิตาสุ เอกนฺเตน จลนํ สมฺภวตีติ ‘‘จลติจฺเจว วุตฺตํ, น น จลตี’’ติ ตติยวิกปฺโป จลนาวธารโณ วุตฺโตฯ

โลกุตฺตรกุสลปกิณฺณกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปฐมมคฺควีสติมหานยวณฺณนา

[357] ฌานมคฺคาทิปริยาเยหิ กถิเต โพชฺฌนกาติ อธิปฺเปตา, วิเสสโต ปุพฺพภาเค ‘‘ฌานํ ภาเวมิ มคฺคํ ภาเวมี’’ติ ปวตฺตชฺฌาสยา โหนฺตีติ อธิปฺปาเยน ‘‘ยสฺส ปุพฺพภาเค’’ติอาทิมาหฯ

[358] อุปนิสฺสยวเสนาติ ตถา จิตฺตปฺปวตฺติสงฺขาเตน ปุพฺพภาคาภิสงฺขาเรนฯ เตเนวาห ‘‘ยสฺส หี’’ติอาทิฯ ตทนุรูปพลาติ อธิปติปจฺจยลาเภน สตฺติวิเสสโยคมาหฯ ยทิ ปุพฺพภาคาภิสงฺขารวเสน ฉนฺทาทีนํ อธิปติภาโว, กิมตฺถเมเตเยว เอวํ วุตฺตา, นนุ สทฺธาทีนมฺปิ ปุพฺพภาคาภิสงฺขาโร ลพฺภตีติ อาห ‘‘เสสธมฺมาน’’นฺติอาทิฯ อตํสภาวตฺตาติ สมฺปยุตฺเตหิ สาติสยมนุวตฺติตพฺพภาวรหิตตฺตาฯ กิญฺจาปิ หิ สทฺธาทโยปิ อินฺทฺริยปจฺจยตาย สมฺปยุตฺเตหิ อนุวตฺตยนฺติ, เอกสฺมิํ ปน จิตฺตุปฺปาเท สมธุเรน อญฺเญน วินา สมฺปยุตฺเตหิ อนุวตฺตนียภาโว น เตสํ ยถา ฉนฺทาทีนนฺติ เตเยว อธิปติภาเวน วุตฺตาฯ เอวญฺจ กตฺวา อินฺทฺริยสหชาตาธิปติปจฺจยานํ วิเสโส ปริพฺยตฺโต โหติฯ

จตุมคฺคนยสหสฺสวณฺณนา

[362] มานสฺส ทิฏฺฐิสทิสา ปวตฺติฯ ตถา หิ โส อธิปติ วิย อญฺญาธิปตินา ทิฏฺฐิยา สห นปฺปวตฺตตีติฯ เอกเทส…เป.… อุปมา โหติ, น สพฺพสามญฺเญน, อิตรถา สูริยตฺถงฺคมเน อนฺธการาวตฺถรณํ วิย อคฺคมคฺคติโรธาเน สจฺจปฏิจฺฉาทกตมปฺปวตฺติ อาปชฺเชยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ อญฺญมญฺญนฺติ อญฺเญ อญฺเญฯ ‘‘อานีตํ อิทํ สุตฺต’’นฺติ วิภตฺติ ปริณาเมตพฺพาฯ ยถาวุตฺตนเยนาติ อิมิสฺสา อฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยนฯ น อุปมาย วุตฺตตฺตาติ อิมสฺมิํ สุตฺเต น อุปมาย วุตฺตภาวโตฯ ยถาวุตฺตนเยนาติ วา เอตสฺมิํ สุตฺเต วุตฺตปฺปกาเรน นเยน อิมิสฺสา อฏฺฐกถายํ อุปมาย น วุตฺตตฺตาฯ อวยวา วิย โหนฺติ, เยน เต เจตสิ นิยุตฺตา, จิตฺตสฺส เอเตติ จ เจตสิกาติอาทินา วุจฺจนฺติ, น ปน ‘‘ผสฺสิกา’’ติอาทินาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

กุสลกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อกุสลปทํ

ธมฺมุทฺเทสวาโร