สติปิ ปจฺจนีกามสเน น ตสฺส มคฺคสฺส ตํ ปริพฺยตฺตํ ยถา สรสตาติ อาห ‘‘สรสปฺปธาโน’’ติฯ ทฺวีหีติ สรสปจฺจนีเกหิฯ อญฺญนิรเปกฺเขหีติ อาคมนนิรเปกฺเขหิฯ ตสฺมาติ ยสฺมา สรสโตว นามลาเภ อววตฺถานาปตฺติ สพฺพสฺส มคฺคสฺส สพฺพนามภาวาปตฺติ โหติ, ตสฺมาฯ อตฺตาภิ…เป.… มคฺคาติ เตน อาคมนโต นามลาภสฺส ปจฺจนีกโต นามลาภภาวํ ทสฺเสติฯ สรสนฺตเรติ อนิมิตฺตภาวาทิเกฯ ปจฺจนีกสหิเตน สรเสนาติ สุญฺญตาปฺปณิหิตภาเวหิ ตทาคมเนหิฯ นิมิตฺตคฺคหณานิวารณาติ สงฺขารนิมิตฺตคฺคาหสฺส อนิเสธนโตฯ สุญฺญตาปฺปณิหิตสฺเสว มคฺคสฺส วุตฺตตฺตา อนิจฺจโต วุฏฺฐหนฺตสฺส มคฺโค อิธ อสงฺคหิโต สิยาติ อาสงฺกิตฺวา อาห ‘‘อนิจฺจานุปสฺสนา’’ติอาทิฯ สงฺขาเรหิ วุฏฺฐานํ น สิยา, ลกฺขเณหิ เอว วุฏฺฐานํ สิยาติ อธิปฺปาโย, ลกฺขณปฏิเวโธ น สิยา อตทารมฺมณตฺตาติ อตฺโถฯ สงฺขารานญฺหิ หุตฺวา อภาวอุทยพฺพยปฏิปีฬนาวสวตฺตนากาเรสุ อนิจฺจตาทิลกฺขณโวหาโรฯ

อาการวนฺเตสุ คหิเตสุ ตทากาโรปิ คหิโตเยว โหตีติ อาห ‘‘ลกฺขณานิปิ ปฏิวิทฺธานิ โหนฺติ ตทาการสงฺขารคฺคหณโต’’ติฯ ยถาวุตฺตาธิปฺปาเยนาติ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติอาทินา ‘‘สงฺขาเรสู’’ติอาทินาว วุตฺตปฺปการาธิปฺปาเยนฯ วิสุนฺติ สงฺขาเรหิ วินิวตฺเตตฺวาฯ

โลกุตฺตรกุสลํ

ปกิณฺณกกถาวณฺณนา

ปญฺจธา อุทฺทิสติ ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ อชฺฌตฺตทุกวเสน รูปทุกวเสน จ ภินฺทิตฺวา อภินฺทิตฺวา จ นิมิตฺตวจเนเนว อุทฺทิสติ ปวตฺตสฺสปิ สงฺขารนิมิตฺตภาวานติวตฺตนโต วุฏฺฐาตพฺพตาสามญฺญโต จฯ เตเนว อุปาทินฺนานุปาทินฺนวเสน ปวตฺตํ ทฺวิธา กตฺวา นิทฺทิสิตฺวาปิ ‘‘อยํ ตาว นิมิตฺเต วินิจฺฉโย’’ติ นิมิตฺตวเสเนว นิคเมติฯ เอตฺถ จ นิมิตฺตํ อชฺฌตฺตพหิทฺธา, ปวตฺตํ ปน อชฺฌตฺตเมวาติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ โพชฺฌงฺคาทิวิเสสนฺติ โพชฺฌงฺคฌานงฺคมคฺคงฺคานํ อสทิสตํฯ อสมาปชฺชิตุกามตาสงฺขาตา วิตกฺกาทิวิราคภาวนา อสมาปชฺชิตุกามตาวิราคภาวนาฯ อิตรสฺสาติ ปาทกชฺฌานาทิกสฺสฯ อตพฺภาวโตติ ยถาวุตฺตวิราคภาวนาภาวสฺส อภาวโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา มคฺคาสนฺนาย วิปสฺสนาย โสมนสฺสสหคตตฺเต มคฺคสฺส ปฐมาทิชฺฌานิกตา จ อุเปกฺขาสหคตตฺเต ปญฺจมชฺฌานิกตา เอว จ ตพฺพเสน จ โพชฺฌงฺคาทีนํ วิเสโสติ เตสํ นิยเม อาสนฺนการณํ ปธานการณญฺจ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา, น เอวํ ปาทกชฺฌานาทโยติฯ

อิทานิ อปาทกปฐมชฺฌานปาทกานํ ปกิณฺณกสงฺขารปฐมชฺฌานานิ สมฺมสิตฺวา นิพฺพตฺติตานญฺจ มคฺคานํ เอกนฺเตน ปฐมชฺฌานิกภาวโต วิปสฺสนานิยโมเยเวตฺถ เอกนฺติโก ปธานญฺจาติ อิมมตฺถํ วิภาเวนฺโต ‘‘วิปสฺสนานิยเมเนวา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อิตเรติ ทุติยชฺฌานิกาทิมคฺคาฯ ปาทกชฺฌานาติกฺกนฺตานํ องฺคานํ อสมาปชฺชิตุกามตาวิราคภาวนาภูตา วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา อธิฏฺฐานภูเตน ปาทกชฺฌาเนน อาหิตวิเสสา มคฺคสฺส ฌานงฺคาทิวิเสสนิยามิกา โหตีติ ‘‘ปาทกชฺฌานวิปสฺสนานิยเมหี’’ติ วุตฺตํฯ ยถา จ อธิฏฺฐานภูเตน ปาทกชฺฌาเนน, เอวํ อารมฺมณภูเตน สมฺมสิตชฺฌาเนน อุภยสพฺภาเว อชฺฌาสยวเสน อาหิตวิเสสา วิปสฺสนา นิยเมตีติ อาห ‘‘เอวํ เสสวาเทสุปิ…เป.… โยเชตพฺโพ’’ติฯ

ปาทกชฺฌานสงฺขาเรสูติ ปฐมชฺฌานสงฺขาเรสุฯ ‘‘ปฐมชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 350) หิ วุตฺตํฯ ตํตํวิราคาวิราคภาวนาภาเวนาติ วิตกฺกาทีนํ วิรชฺชนาวิรชฺชนภาวนาภาเวนฯ เตน อารมฺมณชฺฌานสฺสปิ วิปสฺสนาย วิเสสาธานํ อุปนิสฺสยตมาหฯ

ปาทกชฺฌานสมฺมสิตชฺฌานานิเยว โพชฺฌงฺคาทิวิเสสานํ อุปนิสฺสโย การณนฺติ ปาทกชฺฌานสมฺมสิตชฺฌานุปนิสฺสโย , ตสฺส สพฺภาเวฯ ตทภาวาภาวโตติ ตสฺส อชฺฌาสยสฺส อภาวาภาวโตฯ

จตุตฺถชฺฌานิกสฺส มคฺคสฺส อารุปฺเป อรูปชฺฌานเมว ปาทกํ สิยาติ อาห ‘‘จตุตฺถชฺฌานิกวชฺชาน’’นฺติฯ อริยมคฺคสฺส โอฬาริกงฺคาติกฺกมนูปนิสฺสยา วิปสฺสนาย อธิฏฺฐานารมฺมณภูตา ทุติยชฺฌานาทโยฯ ปญฺจหิ องฺเคหีติ ปญฺจหิ ฌานงฺเคหิฯ ‘‘ตํตํวาเทหิ ปญฺญาปิยมานานิ ปาทกชฺฌานาทีนิ วาทสหจาริตาย ‘วาทา’ติ วุจฺจนฺตี’’ติ อธิปฺปาเยน ‘‘ตโยเปเต วาเท’’ติ อาหฯ วทนฺติ เอเตหีติ วา วาทกรณภูตานิ ปาทกชฺฌานาทีนิ วาทาฯ