[17] อญฺญญฺจ สพฺพํ อตฺถปฺปกาสนํ โหตีติ โตสนํ โหตีติ อตฺโถฯ เตเนวาห ‘‘สพฺเพน เตน โตสนํ กตํ โหตี’’ติฯ ยุตฺตรูปา โยชนาฯ

วีสติคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิทานกถาวณฺณนา

ปริจฺเฉโท สตฺตปฺปกรณภาโวฯ สนฺนิเวโส สตฺตนฺนํ ปกรณานํ ตทวยวานญฺจ ววตฺถานํฯ สาคเรหิ ตถา จินฺตาติ ‘‘อิมสฺส อภิธมฺมสฺส คมฺภีรภาววิชานนตฺถํ จตฺตาโร สาครา เวทิตพฺพา’’ติอาทินา นเยน ชลสาคราทีหิ สห นยสาครวิจาโรฯ ‘‘สตภาเคน สหสฺสภาเคน ธมฺมนฺตรา ธมฺมนฺตรํ สงฺกมิตฺวา สงฺกมิตฺวา เทเสสี’’ติอาทินา เทสนาเภเทหิ อภิธมฺมสฺส คมฺภีรภาวกถา เทสนาหิ คมฺภีรตาฯ

‘‘เอวํ เตมาสํ นิรนฺตรํ เทเสนฺตสฺสา’’ติอาทินา เทสนากาเล ภควโต สรีรสฺส ยาปิตาการวิจาโร เทสนา…เป.… คหณํฯ ตถา เถรสฺส…เป.…ปิ จาติ ‘‘อภิธมฺเม วาจนามคฺโค นามา’’ติอาทินา อภิธมฺเม วาจนามคฺคสฺส สาริปุตฺตตฺเถรสมฺพนฺธิตตา ตสฺส จ เตเนว อุปฺปาทิตตาฯ โย หิ ภควตา เทวตานํ เทสิตากาโร, โส อปริจฺฉินฺนวารนยตนฺติตาย อนนฺโต อปริมาโณ น ภิกฺขูนํ วาจนาโยคฺโค, โย จ เถรสฺส เทสิตากาโร, โส อติสํขิตฺตตายฯ นาติสงฺเขปนาติวิตฺถารภูโต ปน ปาฐนโย เถรปฺปภาวิโต วาจนามคฺโคติฯ

วจนตฺถวิชานเนนาติอาทินา กุสลา ธมฺมาติอาทิปทานญฺเญว อตฺถวณฺณนํ อกตฺวา อภิธมฺม-สทฺทวิจารสฺส สมฺพนฺธมาหฯ ‘‘เย เต มยา ธมฺมา อภิญฺญา เทสิตาฯ เสยฺยถิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺฐานา…เป.… สิกฺขิตํ สิกฺขิํสุ ทฺเว ภิกฺขู อภิธมฺเม นานาวาทา’’ติอาทิสุตฺตวเสน กิญฺจาปิ โพธิปกฺขิยธมฺมา ‘‘อภิธมฺโม’’ติ วุจฺจนฺติ, ธมฺม-สทฺโท จ สมาธิอาทีสุ ทิฏฺฐปฺปโยโค, ปริยตฺติธมฺโม เอว ปน อิธ อธิปฺเปโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สุตฺตนฺตาธิกา ปาฬีติ อตฺโถ’’ติ อาหฯ ตตฺถ ธมฺมพฺยภิจารภาเวน วิเสสโต อภิธมฺโม วิย สุตฺตนฺโตปิ ‘‘ธมฺโม’’ติ วุจฺจติฯ

‘‘โย โว, อานนฺท, มยา ธมฺโม จ วินโย จ เทสิโต ปญฺญตฺโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.216) อญฺญตฺถ จ สมฺภวโต อภิ-สทฺเทน นิวตฺเตตพฺพตฺถํ ทีเปตุํ ‘‘สุตฺตนฺตา’’ติ วุตฺตํฯ นนุ จ อติเรกวิเสสฏฺฐา ภินฺนสภาวา ยโต เต ยถากฺกมํ อธิกวิจิตฺตปริยาเยหิ โพธิตา, ตสฺมา ‘‘ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสฏฺเฐหี’’ติ พหุวจเนน ภวิตพฺพํ, น เอกวจเนนาติ อนุโยคํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ทฺวินฺนมฺปิ…เป.… เอกวจนนิทฺเทโส กโต’’ติฯ

ปโยคเมว นารหติ อุปสคฺค-สทฺทานํ ธาตุ-สทฺทสฺเสว ปุรโต ปโยชนียตฺตาฯ อถาปิ ปยุชฺเชยฺย อติมาลาทีสุ อติ-สทฺทาทโย วิยฯ เอวมฺปิ ยถา ‘‘อติมาลา’’ติ เอตฺถ สมาสวเสน อนาวิภูตาย กมนกิริยาย วิเสสโก อติ-สทฺโท, น มาลาย, เอวมิธาปิ อภิ-สทฺโท น ธมฺมวิเสสโก ยุตฺโตติ อธิปฺปาโยฯ อญฺญสฺสปิ หิ อุปสคฺคสฺสาติ อิทํ รุฬฺหีวเสน, อตฺเถ อุปสชฺชตีติ วา อุปสคฺคสฺส อนฺวตฺถสญฺญตํ คเหตฺวา วุตฺตํฯ อติฉตฺตาทีสุ หิ อติ-สทฺโท อิธ อุปสคฺโคติ อธิปฺเปโตฯ ตตฺถ ยถา กลฺยาโณ ปูชิโต วา ปุริโส อติปุริโสติ ภวติ, เอวํ อติเรกวิเสสฏฺฐานมฺปิ กลฺยาณปูชิตตฺถภาวสมฺภวโต กลฺยาณํ วา ปูชิตํ วา ฉตฺตํ อติฉตฺตนฺติ สทฺทนโย เวทิตพฺโพฯ กลฺยาณปูชิตภาวา หิ คุณวิเสสโยเคน อิจฺฉิตพฺพาฯ คุณวิเสโส เจส ยทิทํ ปมาณาติเรโก จ วิจิตฺตรูปตา จฯ เอวญฺจ ปน กตฺวา ‘‘อกิริยายปี’’ติ วจนํ สมตฺถิตํ ภวติฯ ยถา จ อติฉตฺตาทีสุ, เอวํ อภิธมฺม-สทฺเทปิ ทฏฺฐพฺพํฯ อเนกตฺถา หิ นิปาตาติฯ ตพฺภาวทีปกตฺตาติ อติเรกวิเสสภาวทีปกตฺตาฯ

เอกโต อนาคตตฺตาติ อิทํ สุตฺตนฺเต เอกโต อาคตานํ ขนฺธายตนาทีนํ สุตฺตนฺตภาชนียสฺส ทิฏฺฐตฺตา ‘‘ฉ อิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานี’’ติอาทินา (สํ. นิ. 5.495-496) จกฺขาทีนํ ฉนฺนํ อิตฺถินฺทฺริยาทีนํ ติณฺณํ สุขินฺทฺริยาทีนํ ปญฺจนฺนํ สทฺธินฺทฺริยาทีนํ ปญฺจนฺนํ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยาทีนญฺจ ติณฺณํ วเสน วิสุํ วิสุํ สุตฺตนฺตภาเวน อาคตตฺตา เอกสุตฺตภาเวน อนาคตานํ พาวีสติยา อินฺทฺริยานํ สุตฺตนฺตภาชนียสฺส อทิฏฺฐตฺตา จ วุตฺตํ, น สุตฺตนฺเต เอกโต อาคมนสฺส สุตฺตนฺตภาชนียสฺส การณตฺตาฯ

สุตฺตนฺเต เอกโต สพฺเพน สพฺพญฺจ อนาคตา หิ ภูมนฺตรปริจฺเฉทปฏิสมฺภิทา สุตฺตนฺตภาชนียวเสน วิภตฺตา ทิสฺสนฺติ, เอกโต อาคตานิ จ สิกฺขาปทานิ ตถา น วิภตฺตานิฯ เวรมณีนํ วิย ปน สภาวกิจฺจาทิวิภาควินิมุตฺโต พาวีสติยา อินฺทฺริยานํ สมาโน วิภชนปฺปกาโร นตฺถิ, โย สุตฺตนฺตภาชนียํ สิยาติ อินฺทฺริยวิภงฺเค สุตฺตนฺตภาชนียํ นตฺถีติ ยุตฺตํ สิยาฯ

ยทิปิ ปจฺจยธมฺมวินิมุตฺโต ปจฺจยภาโว นาม นตฺถิ, ยถา ปน ปวตฺโต ปจฺจยธมฺโม ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ ปจฺจโย โหติ, โส ตสฺส ปวตฺติอาการวิเสโส เหตุอาทิภาโว ตโต อญฺโญ วิย ปจฺจยธมฺมสฺส ปจฺจยภาโวติ วุตฺโต, โส จ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา สมฺภวนฺตี’’ติอาทีสุ ปธานภาเวน วุตฺโตฯ ตตฺถ จ คุณีภูตา เหตุเหตุผลภูตา อวิชฺชาสงฺขาราทโยติ วุตฺตํ ‘‘ปจฺจยภาโว อุทฺทิฏฺโฐ’’ติฯ อุทฺทิฏฺฐธมฺมานนฺติอาทิ อุทฺเทเสน ปริจฺฉินฺนานํเยว ขนฺธาทีนํ ขนฺธวิภงฺคาทีสุ ปญฺหปุจฺฉกนโย ทสฺสิโต, น อิโต อญฺญถาติ กตฺวา วุตฺตํฯ

สุตฺตนฺเต สงฺคีติสุตฺตนฺตาทิเกฯ ปญฺจ สิกฺขาปทานิ ปาณาติปาตา…เป.… ปมาทฏฺฐานา เวรมณีติ เอวํ อุทฺทิฏฺฐานิฯ อญฺโญ ปน เวรมณีนํ วิภชิตพฺพปฺปกาโร นตฺถีติ อิทํ อตีตานิจฺจาทิวิภาโค เวรมณีนํ ขนฺธายตนาทีสุ อนฺโตคธตฺตา ตพฺพเสเนว วิชานิตพฺโพ, ตโต ปน อญฺโญ อภิธมฺมนยวิธุโร เวรมณีนํ วิภชิตพฺพปฺปกาโร นตฺถีติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํฯ ตถา จ ปฏิสมฺภิทามคฺเค ‘‘จกฺขุํ อนิจฺจํ…เป.… ชรามรณํ อนิจฺจ’’นฺติ อนุปทธมฺมสมฺมสนกถายํ น เวรมณิโย อุทฺธฏาฯ

นนุ ธมฺมสงฺคณีธาตุกถาทีนมฺปิ วเสน อภิธมฺมปาฬิยา อติเรกวิเสสภาโว ทสฺเสตพฺโพติ? สจฺจเมตํ, โส ปน เอกนฺตอภิธมฺมนยนิสฺสิโต อวุตฺโตปิ สิทฺโธติ กตฺวา น ทสฺสิโตฯ เอเตน วา นิทสฺสเนน โสปิ สพฺโพ เนตพฺโพฯ อภิธมฺมนยสามญฺเญน วา อภิธมฺมภาชนียปญฺหปุจฺฉเกหิ โส วุตฺโต เอวาติ น วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ

ปญฺหวาราติ ปุจฺฉนวิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตา ปาฬินยาฯ เอตฺเถวาติ ธมฺมหทยวิภงฺเค เอวฯ อเปกฺขาวสิกตฺตา อปฺปมหนฺตภาวสฺส ยโต อปฺปมตฺติกา มหาธาตุกถาตนฺติ ธมฺมหทยวิภงฺควจนวเสน อวเสสา, ตํ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ธมฺมหทยวิภงฺเค อนาคนฺตฺวา มหาธมฺมหทเย อาคตตนฺติโต’’ติ วุตฺตํฯ

ธมฺมหทย…เป.… อาคตตนฺติโต รูปกณฺฑธาตุวิภงฺคาทีสุ อนาคนฺตฺวา มหาธาตุกถายํ อาคตตนฺติ อปฺปมตฺติกาวาติ สมฺพนฺโธ ฯ อถ ธาตุกถาย วิตฺถารกถา มหาธาตุกถา ธมฺมหทยวิภงฺเค อนาคนฺตฺวา มหาธมฺมหทเย อาคตตนฺติโต ธาตุกถายํ อนาคนฺตฺวา มหาธาตุกถาย อาคตตนฺติ อปฺปมตฺติกาวาติ โยเชตพฺพํฯ

อุปลพฺภตีติ อนุโลมปจฺจนียปญฺจกสฺส, นุปลพฺภตีติ ปจฺจนียานุโลมปญฺจกสฺส อุปลกฺขณวเสน วุตฺตํฯ สจฺจิกฏฺฐํ นิสฺสยนฺติ ‘‘สพฺพตฺถา’’ติอาทินา เทสาทิอนามสเนน รูปาทิสตฺตปญฺญาสธมฺมปฺปเภทํ สจฺจิกฏฺฐเมว นิสฺสยภูตํฯ สพฺพตฺถาติ เอตฺถาปิ ‘‘อุปลพฺภติ นุปลพฺภตีติ ปฏิญฺญาย คหิตาย ปฏิกฺเขปคฺคหณตฺถ’’นฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธนียํ, ตถา สพฺพทา สพฺเพสูติ เอตฺถาปิฯ ยทิ ขนฺธายตนาทโย คหิตา อฏฺฐกถายํ อาคตนเยน, อถ ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ โย สจฺจิกฏฺโฐติ สจฺจิกฏฺฐนิสฺสยํ อุปลกฺเขติฯ เอเตหีติ เอเตหิ วจเนหิฯ สจฺจิกฏฺฐเทสกาลปฺปเทเสหิ กถํ สจฺจิกฏฺฐาทีนํ ปเทโส เอกเทสภูโต สพฺโพติ วุจฺจติ? ปเทสานํ ปุถุตฺตาฯ ‘‘สพฺเพสุ ปเทเสสู’’ติ ปจฺเจกํ เภทามสนวเสน จายํ ปญฺโห ปวตฺโตติ น ปุริเมหิ อวเสโสฯ

อุปลพฺภติ…เป.… มิจฺฉาติ เอกนฺติ อุปลพฺภตีติ ปฏิญฺญาคฺคหณปฏิกฺเขปคฺคหณนิคฺคณฺหนานํ อนุโลมปฏิโลมโต ปฏิญฺญาฐปนนิคฺคหปาปนาโรปนานญฺจ วเสน ปวตฺตา ตนฺติ ปฐมปญฺจกสฺส เอกํ องฺคํ เอโก อวยโวติ อตฺโถฯ เอวํ เสเสสุปิ เนตพฺพํฯ นิคฺคหสฺส สุนิคฺคหภาวํ อิจฺฉโต สกวาทิโน ‘‘ตฺวํ เจ ปน มญฺญสิ วตฺตพฺเพ โข ปุคฺคโล นุปลพฺภตี’’ติอาทินา (กถา. 3) ปฏิญฺญาฐปเนน, เตน ‘‘ตว ตตฺถ เหตาย ปฏิญฺญาย เหวํ ปฏิชานนฺโต เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ อถ ตํ นิคฺคณฺหาม สุนิคฺคหิโต จ โหตี’’ติ วตฺวา ‘‘หญฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภตี’’ติอาทินา (กถา. 2) ปรวาทิโน อตฺตโน ปฏิกมฺมํ ยถา สกวาที น นิพฺเพเฐติ, เอวํ กรณํ ปฏิกมฺมเวฐนํฯ ปรวาทิโน ปฏิกมฺมสฺส ทุปฺปฏิกมฺมภาวํ อิจฺฉโต สกวาทิโน ตํนิทสฺสเนน ‘‘เอโส เจ ทุนฺนิคฺคหิโต เหว’’นฺติ ปฏิกมฺมนิทสฺสเนน, ‘‘วตฺตพฺเพ โข ปุคฺคโล อุปลพฺภติ…เป.… ปรมตฺเถนาติ (กถา. 1)ฯ โน จ มยํ ตยา ตตฺถ เหตาย ปฏิญฺญาย เหวํ ปฏิชานนฺโต เหวํ นิคฺคเหตพฺพาฯ

อถ อมฺเห นิคฺคณฺหาสิ ทุนฺนิคฺคหิตา จ โหมา’’ติ วตฺวา ‘‘หญฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’ติอาทินา (กถา. 5) นิคฺคหสฺส ทุนฺนิคฺคหิตภาวทสฺสเนน อนิคฺคหิตภาวกรณํ นิคฺคหนิพฺเพฐนํฯ ‘‘เตน หิ ยํ นิคฺคณฺหาสิ หญฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’ติอาทิํ วตฺวา ‘‘เตน หิ เย กเต นิคฺคเห เส นิคฺคเห ทุกฺกเฏ สุกเต ปฏิกมฺเม สุกตา ปฏิปาทนา’’ติ สกวาทิโน นิคฺคหสฺส, อนิคฺคหภาวาโรปเนน อตฺตโน ปฏิกมฺมสฺส สุปฏิกมฺมภาวกรเณน จ สกวาทิโน นิคฺคหสฺส เฉโท วินาสนํ ปุคฺคลวาทนิเสธนวเสน สมุฏฺฐิตตฺตาฯ ธมฺมตาย อนุโลมนวเสน อุฏฺฐหิตฺวา ตพฺพิโลมนวเสน ปวตฺโต อนุโลมปจฺจนีกปญฺจโก วุตฺตวิปริยาเยน ทุติยปญฺจโก เวทิตพฺโพฯ

ตทาธาโรติ เต สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถา รูปาทโย อาธารา เอตสฺสาติ ตทาธาโรฯ เอเตน ‘‘รูปสฺมิํ อตฺตา’’ติ เอวํปกาโร ปุคฺคลวาโท ทสฺสิโต โหติฯ เตสํ วา อาธารภูโตติ เอเตน ‘‘อตฺตนิ รูป’’นฺติ เอวํปกาโรฯ อญฺญตฺร วา เตหีติ เตหิ รูปาทีหิ วินาฯ อาธาราเธยฺยาทิภาเวน อสํสฏฺโฐ วิสุํเยว วินาฯ เตน สตฺตาทิคุเณหิ อโวกิณฺโณ ปุริโสติ เอวมาทิโกฯ ตํสามิภูตตาย วา ตทธีนภาเวน ‘‘อญฺญตฺร วา เตหี’’ติ วุตฺตนฺติ ‘‘รูปวา อตฺตา’’ติ เอวํปกาโร ปุคฺคลวาโท ทสฺสิโตติ เวทิตพฺโพฯ อนญฺโญติ เอเตน ‘‘รูปํ อตฺตา’’ติ เอวํปกาโรฯ รุปฺปนาทิสภาโว รูปกฺขนฺธาทีนํ วิเสสลกฺขณํ, สปฺปจฺจยาทิสภาโว สามญฺญลกฺขณํฯ รูปาทิโต อญฺโญ อนญฺโญ วา อญฺญตฺเต จ ตทาธาราทิภูโต อุปลพฺภมาโน อาปชฺชตีติ อนุยุญฺชติ สกวาที ปการนฺตรสฺส อสมฺภวโตฯ ปุคฺคลวาที ปุคฺคลสฺส รูปาทีหิ น อญฺญตฺตํ อิจฺฉติ รูปาทิ วิย ปจฺจกฺขโต อนุมานโต วา คาหยิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ตสฺส จ การกเวทกภาวสฺส อยุชฺชมานกตฺตาฯ นาปิ อนญฺญตฺตํ รุปฺปนสปฺปจฺจยาทิสภาวปฺปสงฺคโต ปุคฺคลสฺเสว อภาวปฺปสงฺคโต จฯ ยเถว หิ น วินา อินฺธเนน อคฺคิ ปญฺญาปิยติ, น จ อญฺญํ อินฺธนโต อคฺคิํ สกฺกา ปฏิชานิตุํ, นาปิ อนญฺญํฯ ยทิ หิ อญฺโญ สิยา, น อุณฺหํ อินฺธนํ สิยาฯ อถ อนญฺโญ, นิทฺทหิตพฺพํเยว ทาหกํ สิยาฯ เอวเมว น วินา รูปาทีหิ ปุคฺคโล ปญฺญาปิยติ, น จ เตหิ อญฺโญ, นาปิ อนญฺโญ สสฺสตุจฺเฉทภาวปฺปสงฺคโตติ ลทฺธิยํ ฐตฺวา ปุคฺคลวาที ‘‘น เหวา’’ติ ปฏิกฺขิปติฯ

ตตฺถ อคฺคินฺธโนปมา ตาว ยทิ โลกโวหาเรน วุตฺตา, อปฬิตฺตํ กฏฺฐาทิอินฺธนํ นิทฺทหิตพฺพญฺจ, ปฬิตฺตํ ภาสุรุณฺหํ อคฺคิ ทาหกญฺจ, ตญฺจ โอชฏฺฐมกรูปํ ปุริมปจฺฉิมกาลิกํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ, ยทิ เอวํ ปุคฺคโล รูปาทีหิ อญฺโญ อนิจฺโจ จ อาปนฺโนฯ อถ ปรมตฺถโต, ตสฺมิํเยว กฏฺฐาทิเก ปฬิตฺเต ยํ อุสุมํ โส อคฺคิ, ตํสหชาตานิ ตีณิ ภูตานิ อินฺธนํ, เอวมฺปิ สิทฺธํ ลกฺขณเภทโต อคฺคินฺธนานํ อญฺญตฺตนฺติ อคฺคิ วิย อินฺธนโต รูปาทีหิ อญฺโญ ปุคฺคโล อนิจฺโจ จ อาปนฺโนติ พฺยาหตาติ เวทิตพฺพํฯ

ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ ปฏิชานนฺตสฺส ปการนฺตรสฺส อสมฺภวโต วุตฺเตสุ ปกาเรสุ เอเกน ปกาเรน อุปลพฺภมาโน อุปลพฺภตีติ ‘‘อาปนฺน’’นฺติ วุตฺตํ ‘‘ปฏิญฺญาย เอกตฺตาปนฺน’’นฺติฯ เอกตฺตาปนฺนตฺตา เอว อปฺปฏิกฺขิปิตพฺพํ, ปุคฺคเล ปฏิสิทฺเธ ตทภินิเวโสปิ อยาถาวโต ปุคฺคลวาทิโน คหิตาการสุญฺญตาวิภาวเนน สกฏฺฐานโต จาวิโต ปฏิเสธิโต เอว นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ปุคฺคลทิฏฺฐิํ ปฏิเสเธนฺโต’’ติฯ ปุคฺคโลเยว วา ตถา ปสฺสิตพฺพตฺตา ทิฏฺฐิฯ ‘‘สามี นิวาสี การโก เวทโก นิจฺโจ ธุโว’’ติ อภินิเวสวิสยภูโต หิ ปริกปฺปมตฺตสิทฺโธ ปุคฺคโล อิธ ปฏิกฺขิปียติ, ‘‘น จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ปุคฺคลา’’ติอาทินา วุตฺตโวหารปุคฺคโลติ อนนุโยโค อากาสกุสุมสฺส รตฺตนีลาทิภาววิจารณา วิยาติ อตฺโถฯ ปุพฺเพ ‘‘นุปลพฺภตี’’ติ ปฏิชานิตฺวา วิเสสโจทนาย อนาปชฺชนโต ปุน ‘‘น เหวา’’ติ ปฏิกฺเขโป ปฏิญฺญาย อาปชฺชนเลโสฯ วญฺฌาปุตฺตกสฺส ทีฆรสฺสตานุโยคสฺส วิย สพฺเพน สพฺพํ ปรมตฺถโต อนุปลพฺภมานสฺส ปุคฺคลสฺส รูปาทีหิ อญฺญานญฺญตานุโยคสฺส อนนุโยคภาโว เอว อิธ อวิปรีตตฺโถฯ

ยํการณาติ เอเตน ‘‘ยโตนิทาน’’นฺติ เอตฺถ วิภตฺติอโลโป ทฏฺฐพฺโพติ ทสฺเสติฯ อชฺฌาจรนฺตีติ อภิภวนฺติฯ อภินนฺทนาทโย ตณฺหาทีหิ ยถาสงฺขฺยํ โยเชตพฺพา, ตณฺหาทิฏฺฐีหิ วา อภินนฺทนชฺโฌสานานิ, ตีหิปิ อภิวทนํ อวิเสเสน วา ตีหิปิ ตโย โยเชตพฺพาฯ เอตฺถ เจ นตฺถิ อภินนฺทิตพฺพนฺติอาทินา อภินนฺทนาทีนํ อภาวสูจเนน ผลูปจารโต อภินนฺทนาทีนํ สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิภูตํ มคฺคผลํ วุจฺจติ, ตํ ปจฺจามสนญฺจ เอเสวาติ อิทนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อภิ…เป.… ผลํ วา’’ติฯ

‘‘ญายตีติ ชาน’’นฺติ อุกฺกํสคติวิชานเนน นิรวเสสํ เญยฺยชาตํ ปริคฺคยฺหตีติ ตพฺพิสยาย ชานาติกิริยาย สพฺพญฺญุตญฺญาณเมว กรณํ ภวิตุมรหตีติ ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาเณน ชานิตพฺพํ ชานาตี’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา ปกรณวเสน, ‘‘ภควา’’ติ สทฺทนฺตรสนฺนิธาเนน วา อยํ อตฺโถ วิภาเวตพฺโพฯ ปสฺสํ ปสฺสตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ชานนฺตาปิ วิปลฺลาสวเสน ชานนฺติ ติตฺถิยา ปฐมชฺฌานอรูปชฺฌาเนหิ กามรูปปริญฺญาวาทิโนฯ ชานนฺโต ชานาติเยว ภควา อนาคามิอรหตฺตมคฺเคหิ ตํปริญฺญาวาทิตายฯ อยญฺจ อตฺโถ ทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตวเสน (ม. นิ. 1.163, 175 อาทโย) วิภาเวตพฺโพฯ ปญฺญาจกฺขุนา อุปฺปนฺนตฺตา วา จกฺขุภูโตฯ ญาณภูโตติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อถ วา ทิพฺพจกฺขุอาทิกํ ปญฺจวิธมฺปิ จกฺขุํ ภูโต ปตฺโตติ จกฺขุภูโตฯ เอวํ ญาณภูโตติอาทีสุปิ ทฏฺฐพฺพํฯ สามุกฺกํสิกาย ธมฺมเทสนาย สาติสโย ภควโต วตฺตุอาทิภาโวติ วุตฺตํ ‘‘จตุสจฺจธมฺเม วทตีติ วตฺตา’’ติอาทิฯ ‘‘ปวตฺตา’’ติ เอตฺถ ป-การสฺส ปกฏฺฐตฺถตํ ทสฺเสตุํ ‘‘จิรํ…เป.… ปวตฺตา’’ติ อาหฯ นิทฺธาเรตฺวา เนตา นินฺเนตาฯ

‘‘เอกูนนวุติ จิตฺตานี’’ติ วุตฺตา จิตฺตสหจริยาย ยถา ‘‘กุนฺตา ปจรนฺตี’’ติฯ เตสญฺจ ปาฬิปเทสานํ เอเกกํ ปทํ อุทฺธริตฺวาปิ กิญฺจาปิ กุสลตฺติกปทานิเยว อุทฺธริตฺวา จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ จิตฺตานิ วิภตฺตานิ, กุสลตฺติเกน ปน สภาวธมฺมสงฺคหิตานํ เสสตฺติกทุกปทานํ อสงฺคหิตานํ อภาวโต กุสลตฺติกปทุทฺธาเรน นยทสฺสนภูเตน อิตรตฺติกทุกปทานิปิ อุทฺธฏาเนวาติ วุตฺตํฯ เอวญฺจ กตฺวา มาติกาคฺคหณํ สมตฺถิตํ ภวติฯ

โส จ ธมฺโมติ ‘‘ตโย กุสลเหตู’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 1060) ปุริมาย ปุริมาย ปาฬิยา ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อตฺถนิทฺเทโสติ วุตฺตํฯ ‘‘สมาเนนฺตี’’ติสทฺทสฺส ปฏปฏายติ-สทฺทสฺส วิย สทฺทนโย ทฏฺฐพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘สมานํ กโรนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ สมานกรณญฺจ อูนปกฺขิปเนน อธิกาปนยเนน วา โหติ, อิธ อูนปกฺขิปเนนาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปูเรนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ สมาเนตพฺพนฺติ เอตฺถาปีติ ‘‘ปฏฺฐานํ สมาเนตพฺพ’’นฺติ เอตฺถฯ

พลวตา ญาณเวเคน อภิธมฺมปจฺจเวกฺขณวสปฺปวตฺเตนฯ พลวโต ญาณเวคสฺส สพฺพกิเลสกฺเขปนวสปฺปวตฺตสฺสฯ คมฺภีรเมว คมฺภีรคตํ ทิฏฺฐิคตนฺติอาทีสุ วิยฯ นิรวเสเสนาติ น กญฺจิ อวเสเสตฺวาฯ ปญฺจขีลรหิเตนาติ ปญฺจเจโตขีลรหิเตนฯ

เอกาธิเกสุ อฏฺฐสุ กิเลสสเตสูติ ‘‘ชาติมโท’’ติอาทินา เอกกวเสน อาคตา เตสตฺตติ, ‘‘โกโธ จ อุปนาโห จา’’ติอาทินา ทุกวเสน ฉตฺติํส, ‘‘ตีณิ อกุสลมูลานี’’ติอาทินา ติกวเสน ปญฺจาธิกํ สตํ, ‘‘จตฺตาโร อาสวา’’ติอาทินา จตุกฺกวเสน ฉปฺปญฺญาส, ‘‘ปญฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานี’’ติอาทินา ปญฺจกวเสน ปญฺจสตฺตติ, ‘‘ฉ วิวาทมูลานี’’ติอาทินา ฉกฺกวเสน จตุราสีติ, ‘‘สตฺต อนุสยา’’ติอาทินา สตฺตกวเสน เอกูนปญฺญาส, ‘‘อฏฺฐ กิเลสวตฺถูนี’’ติอาทินา อฏฺฐกวเสน จตุสฏฺฐิ, ‘‘นว อาฆาตวตฺถูนี’’ติอาทินา นวกวเสน เอกาสีติ, ‘‘ทส กิเลสวตฺถูนี’’ติอาทินา ทสกวเสน สตฺตติ, ‘‘อชฺฌตฺติกสฺสุปฺปาทาย อฏฺฐารส ตณฺหาวิจริตานี’’ติอาทินา อฏฺฐารสกวเสน อฏฺฐสตนฺติ เอวํ เอกาธิเกสุ อฏฺฐสุ กิเลสสเตสุฯ เสสา เตนวุตาธิกํ ฉสตํ กิเลสาฯ เต พฺรหฺมชาลสุตฺตาคตาหิ ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐีหิ สห ปญฺจปญฺญาสาธิกํ สตฺตสตํ โหนฺติฯ

อถ วา จุทฺทเสกนฺตากุสลา, ปญฺจวีสติ กุสลาพฺยากตสาธารณา, จุทฺทส กุสลตฺติกสาธารณา, อุปจยาทิทฺวยํ เอกํ กตฺวา สตฺตวีสติ รูปานิ จาติ อิเม อสีติ ธมฺมา, อิเมสุ ภาวทฺวเย เอกํ ฐเปตฺวา อชฺฌตฺติกา เอกูนาสีติ, พาหิรา เอกูนาสีตีติ สพฺเพปิ อฏฺฐปญฺญาสาธิกํ สตํ โหนฺติฯ อิเมสุ เอเกกสฺมิํ ทสนฺนํ ทสนฺนํ กิเลสานํ อุปฺปชฺชนโต อสีติอธิกํ ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสํ โหนฺติฯ

อถ วา เตปญฺญาส อรูปธมฺมา, อฏฺฐารส รูปรูปานิ, อากาสธาตุ, ลกฺขณรูปานิ จาติ ปญฺจสตฺตติ ธมฺมา อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภทโต ปญฺญาสสตํ โหนฺติฯ ตตฺถ เอเกกสฺมิํ ทส ทส กิเลสาติปิ ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสํฯ ตถา เอตฺถ เวทนํ สุขินฺทฺริยาทิวเสน ปญฺจวิธํ กตฺวา สตฺตปญฺญาส อรูปธมฺมา, อฏฺฐารส รูปรูปานิ จาติ ปญฺจสตฺตติ วิปสฺสนูปคธมฺมา อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภทโต ปญฺญาสสตํ โหนฺติฯ เอเตสุ เอเกกสฺมิํ ทส ทส กิเลสาติปิ ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสํฯ

อปโร นโย – ทฺวาทสอกุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ ปฐเม ฉ กิเลสา, ทุติเย สตฺต, ตติเย ฉ, จตุตฺเถ สตฺต, ปญฺจเม ฉ, ฉฏฺเฐ สตฺต, สตฺตเม ฉ, อฏฺฐเม สตฺต, นวเม ปญฺจ, ทสเม ฉ, เอกาทสเม ปญฺจ, ทฺวาทสเม จตฺตาโรติ สพฺเพ ทฺวาสตฺตติ, อิเม ปญฺจทฺวาริกา ปญฺจสุ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ เอเกกสฺมิํ ทฺวาสตฺตตีติ สฏฺฐิอธิกานิ ตีณิ สตานิ, มโนทฺวาริกา ปน ฉสุ อารมฺมเณสุ เอเกกสฺมิํ ทฺวาสตฺตติ ทฺวาสตฺตตีติ กตฺวา ทฺวตฺติํสาธิกานิ จตฺตาริ สตานิ, สพฺพานิปิ ทฺวานวุติอธิกานิ สตฺตสตานิ, ตานิ อชฺฌตฺตพหิทฺธาวิสยตาย จตุราสีติอธิกํ ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสํ โหนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ

อถ วา รูปารมฺมณาทีนิ ปญฺจ, อวเสสรูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณวเสน ปญฺจ ธมฺมารมฺมณกา เสสา จาติ ทส, เต อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภทโต วีสติ, ปญฺญตฺติ จาติ เอกวีสติยา อารมฺมเณสุ ทฺวาสตฺตติ ทฺวาสตฺตติ กิเลสาติ ทฺวาทสาธิกํ ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสํ โหนฺติฯ

อถ วา ทฺวาทสสุ อกุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ ปฐเม วีสติ ธมฺมา, ทุติเย ทฺวาวีสติ, ตติเย วีสติ, จตุตฺเถ ทฺวาวีสติ, ปญฺจเม เอกูนวีสติ, ฉฏฺเฐ เอกูนวีสติ, สตฺตเม เอกูนวีสติ, อฏฺฐเม เอกวีสติ, นวเม เอกูนวีสติ, ทสเม เอกวีสติ, เอกาทสเม โสฬส, ทฺวาทสเม โสฬสาติ สพฺเพ อกุสลธมฺมา ฉตฺติํสาธิกานิ ทฺเว สตานิ, อิเม ฉสุ อารมฺมเณสุ ปจฺเจกํ ฉตฺติํ สาธิกานิ ทฺเว สตานิ, สพฺเพ โสฬสาธิกานิ จตฺตาริ สตานิ จ สหสฺสํ โหนฺตีติ เอวมฺปิ ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสํ เวทิตพฺพํฯ

อิตเรสนฺติ ตณฺหาวิจริตานํ ‘‘อตีตานิ ฉตฺติํสา’’ติอาทินา อตีตาทิภาวามสนโตฯ เขปเนติ อริยมคฺเคน สมุจฺฉินฺทเนฯ ‘‘ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสํ เขเปตฺวา’’ติ หิ วุตฺตํฯ ปรมตฺถโต อตีตาทีนํ มคฺเคน อปฺปหาตพฺพตฺตา ‘‘อตีตาทิภาวามสนา อคฺคหณํ เขปเน’’ติ วุตฺตํฯ

ยํ ปน ปฏฺฐาเน ‘‘ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ ธมฺโม ทสฺสเนน ปหาตพฺพสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา ติเก, ตถา ทสฺสเนน ปหาตพฺพาตีตติกติเก ‘‘อตีตา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา’’ติอาทินา จ ตีสุ กาเลสุ ทสฺสนาทิปหาตพฺพวจนํ กตํ, ตํ อตีตาทีนํ สํกิลิฏฺฐตาย อปายคมนียตาย จ ทสฺสนปหาตพฺเพหิ นิรติสยตฺตา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

น ภาสิตตฺถวจนนฺติ อิทํ ‘‘หิตปริยายวจน’’นฺติ เอเตน นิวตฺติตสฺส เอกเทสกถนํฯ ยถา หิ อยํ อตฺถ-สทฺโท น ภาสิตตฺถวจนํ, เอวํ วิสยปฺปโยชนาทิวจนมฺปิ น โหตีติฯ ยถาวุตฺตสฺสาติ หิตปริยายสฺสฯ ‘‘น หญฺญทตฺถตฺถิปสํสลาภา’’ติ ปทสฺส นิทฺเทเส ‘‘อตฺตตฺโถ วา ปรตฺโถ วา’’ติอาทินา (มหานิ. 69) กิญฺจาปิ สุตฺตนิรเปกฺขํ อตฺตตฺถาทโย วุตฺตา สุตฺตตฺถภาเวน อนิทฺทิฏฺฐตฺตา, เตสุ ปน เอโกปิ อตฺถปฺปเภโท สุตฺเตน ทีเปตพฺพตํ นาติกฺกมตีติ อาห ‘‘เต สุตฺตํ สูเจตี’’ติฯ อิมสฺมิํ วิกปฺเป อตฺถ-สทฺโท ภาสิตตฺถวจนมฺปิ โหติฯ ปุริมกา หิ ปญฺจ อตฺถปฺปเภทา หิตปริยายา, ตโต ปเร ฉ ภาสิตตฺถปฺปเภทา, ปจฺฉิมกา ปน อุภยสภาวาฯ ตตฺถ ทุรธิคมตาย วิภาวเน อลทฺธคาโธ คมฺภีโร, น วิวโฏ คุฬฺโห, มูลุทกาทโย วิย ปํสุนา อกฺขรสนฺนิเวสาทินา ติโรหิโต ปฏิจฺฉนฺโน, นิทฺธาเรตฺวา ญาเปตพฺโพ เนยฺโย, ยถารุตวเสเนว เวทิตพฺโพ นีโตฯ อนวชฺชนิกฺกิเลสโวทานา ปริยายวเสน วุตฺตา, กุสลวิปากกิริยธมฺมวเสน วา ฯ ปรมตฺโถ นิพฺพานํ, อวิปรีตสภาโว เอว วาฯ สาติสยํ ปกาสิตานิ ตปฺปรภาเวน ปกาสิตตฺตาฯ ‘‘เอตฺตกํ ตสฺส ภควโต สุตฺตาคตํ สุตฺตปริยาปนฺน’’นฺติ (ปาจิ. 1242), ‘‘สกวาเท ปญฺจสุตฺตสตานี’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา; กถา. อฏฺฐ. นิทานกถา) จ เอวมาทีสุ สุตฺต-สทฺโท อุปจริโตติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อิทเมว อตฺถานํ สูจนโต สุตฺตนฺติ วุตฺต’’นฺติฯ เอกนฺตหิตปฏิลาภสํวตฺตนิกา สุตฺตนฺตเทสนาติ อิทมฺปิ วิเนยฺยานํ หิตสมฺปาปเน สุตฺตนฺตเทสนาย ตปฺปรภาวํเยว สนฺธาย วุตฺตํฯ ตปฺปรภาโว จ วิเนยฺยชฺฌาสยานุโลมโต ทฏฺฐพฺโพ, ตถา อตฺตตฺถาทิปฺปกาสนปธานตาปิฯ อิตเรหีติ วินยาภิธมฺเมหิฯ

รตฺติอาทีสูติ รตฺติราชวินเยสุ วิสยภูเตสุฯ

นนุ จ ‘‘อภิรตฺตี’’ติ อวุตฺตตฺตา รตฺติคฺคหณํ น กตฺตพฺพํ, ‘‘อภิญฺญาตา อภิลกฺขิตา’’ติ จ ญาณลกฺขณกิริยาวิเสสโก อภิ-สทฺโทติ? น, ‘‘อภิญฺญาตา อภิลกฺขิตา’’ติ อภิ-สทฺทวิสิฏฺฐานํ ญาตลกฺขิตสทฺทานํ รตฺติสทฺเทน สมานาธิกรณตาย รตฺติวิสยตฺตาฯ เอตฺถ จ วาจกสทฺทสนฺนิธาเน นิปาตานํ ตทตฺถโชตกมตฺตตฺตา ลกฺขิตสทฺทตฺถโชตโก อภิ-สทฺโท ลกฺขเณ วตฺตตีติ วุตฺโตฯ อภิลกฺขิตสทฺทปริยาโย จ อภิญฺญาตสทฺโทติ ทฏฺฐพฺโพ, อภิวินยสทฺทสฺส ปน อภิปุริสสฺส วิย สมาสสิทฺธิ ทฏฺฐพฺพาฯ อเนกตฺถา หิ นิปาตา, อเนกตฺถเภโท จ สทฺทานํ ปโยควิสโยติฯ

กิญฺจาปิ เทสนาทโย เทเสตพฺพาทินิรเปกฺขา น สนฺติ, อาณาทโย ปน วิเสสโต เทสกาทิอธีนาติ ตํตํวิเสสโยควเสน เตสํ เภโท วุตฺโตฯ ยถา หิ อาณาวิธานํ วิเสสโต อาณารหาธีนํ ตตฺถ โกสลฺลโยคโต, เอวํ โวหารปรมตฺถวิธานานิ จ วิธายกาธีนานีติ อาณาทิวิธิโน เทสกายตฺตตา วุตฺตาฯ อปราธชฺฌาสยานุรูปํ วิย ธมฺมานุรูปมฺปิ สาสนํ วิเสสโต ตถาวิเนตพฺพปุคฺคลาเปกฺขนฺติ วุตฺตํ ‘‘สาสิตพฺพ…เป.… ตพฺพภาเวนา’’ติฯ สํวราสํวรนามรูปานํ วิย วินิเวเฐตพฺพาย ทิฏฺฐิยาปิ กถนํ สติ วาจาวตฺถุสฺมิํ, นาสตีติ วิเสสโต ตทธีนนฺติ อาห ‘‘กเถตพฺพสฺส…เป.… กถา’’ติฯ อุปารมฺภาทีติ อุปารมฺภนิสฺสรณธมฺมโกสรกฺขณานิฯ ปริยาปุณนาทีติ ปริยาปุณนสุปฺปฏิปตฺติทุปฺปฏิปตฺติโยฯ

ตนฺติสมุทาโย อวยวตนฺติยา อาธาโร ยถา ‘‘รุกฺเข สาขา’’ติฯ น โจเทตพฺพเมตํ สมุเขน, วิสยวิสยิมุเขน วา วินยาทีนํเยว คมฺภีรภาวสฺส วุตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ธมฺโม หิ วินยาทโย, เตสญฺจ วิสโย อตฺโถ, ธมฺมตฺถวิสยา จ เทสนาปฏิเวธาติฯ ‘‘ปฏิเวธสฺสา’’ติอาทินา ธมฺมตฺถานํ ทุปฺปฏิวิทฺธตฺตา เทสนาย อุปฺปาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ปฏิเวธสฺส อุปฺปาเทตุญฺจ ปฏิวิชฺฌิตุญฺจ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ทุกฺโขคาหตํ ทสฺเสติฯ

ธมฺมานุรูปํ ยถาธมฺมนฺติ จ อตฺโถ ยุชฺชติฯ เทสนาปิ หิ ปฏิเวโธ วิย อวิปรีตํ สวิสยวิภาวนโต ธมฺมานุรูปํ ปวตฺตติ ยโต ‘‘อวิปรีตาภิลาโป’’ติ วุจฺจติฯ ธมฺมนิรุตฺติํ ทสฺเสตีติ เอเตน เทสนาสทฺทสภาวาติ ทีเปติฯ ตถา หิ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย ปริตฺตารมฺมณาทิภาโว ปาฬิยํ วุตฺโต, อฏฺฐกถายญฺจ ‘‘ตํตํสภาวนิรุตฺติสทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา’’ติอาทินา สทฺทารมฺมณตาฯ

อิมสฺส อตฺถสฺส อยํ สทฺโท วาจโกติ วจนวจนียํ ววตฺถเปตฺวา ตํตํวจนียวิภาวนวเสน ปวตฺติโต หิ สทฺโท เทสนาติฯ นนุ จ ‘‘ธมฺโม ตนฺตี’’ติ อิมสฺมิํ ปกฺเข ธมฺมสฺสปิ สทฺทสภาวตฺตา ธมฺมเทสนานํ วิเสโส น สิยาติ? น, เตสํ เตสํ อตฺถานํ โพธกภาเวน ญาโต อุคฺคหิตาทิวเสน จ ปุพฺเพ ปวตฺติโต สทฺทปฺปพนฺโธ ธมฺโม, ปจฺฉา ปเรสํ อวโพธนตฺถํ ปวตฺติโต ตทตฺถปฺปกาสนโก สทฺโท เทสนาติฯ อถ วา ยถาวุตฺตสทฺทสมุฏฺฐาปโก จิตฺตุปฺปาโท เทสนา มุสาวาทาทโย วิยฯ วจนสฺส ปวตฺตนนฺติ จ ยถาวุตฺตจิตฺตุปฺปาทมาหฯ โส หิ วจนํ ปวตฺเตติ, ตํ วา เอเตน ปวตฺตียตีติ ปวตฺตนํฯ เทสียติ อตฺโถ เอเตนาติ เทสนาฯ ปกาเรหิ ญาปียติ เอเตน, ปการโต ญาเปตีติ วา ปญฺญตฺตีติ วุจฺจตีติฯ เตเนวาห ‘‘อธิปฺปาโย’’ติอาทิฯ อภิสเมติ, อภิสมียติ วา เอเตนาติ อภิสมโยติ เอวมฺปิ อภิสมยตฺโถ สมฺภวติฯ อภิสเมตพฺพโต ปน อภิสมโยติ ทุติยวิกปฺเป ปฏิเวโธเยวาติฯ

วุตฺตนเยน เวทิตพฺพาติ อวิชฺชาสงฺขาราทีนํ ธมฺมตฺถานํ ทุปฺปฏิวิชฺฌตาย ทุกฺโขคาหตา, เตสํ ปญฺญาปนสฺส ทุกฺกรภาวโต ตํเทสนาย ปฏิเวธนสงฺขาตสฺส ปฏิเวธสฺส อุปฺปาทนวิสยิกรณานํ อสกฺกุเณยฺยตาย ทุกฺโขคาหตา เวทิตพฺพาฯ

การเณ ผลโวหาเรน เต ธมฺมา ทุกฺขาย สํวตฺตนฺตีติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อุปารมฺภ…เป.… เหตุภาเวนา’’ติฯ อญฺญํ อตฺถนฺติ อุปารมฺภํ นิสฺสรณญฺจฯ นิฏฺฐาเปตฺวาติ กถนวเสน ปริโยสาเปตฺวาฯ ตสฺส ‘‘อารทฺธ’’นฺติ เอเตน สมฺพนฺโธฯ อุทฺทานสงฺคหาทิเภโท สงฺคีโตติ ปาโฐ ยุตฺโต, ‘‘สงฺคีติยา’’ติ ปน ลิขนฺติฯ ปุริมํ วา สงฺคีติยาติ ภาเวน ภาวลกฺขเณ ภุมฺมํ, ปจฺฉิมํ อธิกรเณฯ ปิฏกาทีติ ปิฏกนิกายงฺคธมฺมกฺขนฺธานิฯ

ตตฺถ องฺเคสุ สุตฺตงฺคเมว น สมฺภวติ ‘‘สคาถกํ สุตฺตํ เคยฺยํ, นิคฺคาถกํ สุตฺตํ เวยฺยากรณ’’นฺติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถา; ปารา. อฏฺฐ. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถา; ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา) วุตฺตตฺตา, มงฺคลสุตฺตาทีนญฺจ สุตฺตงฺคสงฺคโห น สิยา คาถาภาวโต ธมฺมปทาทีนํ วิย, เคยฺยงฺคสงฺคโห วา สิยา สคาถกตฺตา สคาถาวคฺคสฺส วิย, ตถา อุภโตวิภงฺคาทีสุ สคาถกปเทสานนฺติ? วุจฺจเต –

สุตฺตนฺติ สามญฺญวิธิ, วิเสสวิธโย ปเร;

สนิมิตฺตา นิรุฬฺหตฺตา, สหตาญฺเญน นาญฺญโตฯ (เนตฺติ. อฏฺฐ. สงฺคหวารวณฺณนา);

สพฺพสฺสปิ หิ พุทฺธวจนสฺส สุตฺตนฺติ อยํ สามญฺญวิธิฯ เตเนวาห อายสฺมา มหากจฺจายโน เนตฺติยํ ‘‘นววิธสุตฺตนฺตปริเยฏฺฐี’’ติ (เนตฺติ. สงฺคหวาร)ฯ ‘‘เอตฺตกํ ตสฺส ภควโต สุตฺตาคตํ สุตฺตปริยาปนฺนํ (ปาจิ. 1242) สกวาเท ปญฺจ สุตฺตสตานี’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา; กถา. อฏฺฐ. นิทานกถา) เอวมาทิ จ เอตสฺส อตฺถสฺส สาธกํ, ตเทกเทเสสุ ปน เคยฺยาทโย วิเสสวิธโย เตน เตน นิมิตฺเตน ปติฏฺฐิตตฺตาฯ ตถา หิ เคยฺยสฺส สคาถกตฺตํ ตพฺภาวนิมิตฺตํฯ โลเกปิ หิ สสิโลกํ สคาถกํ วา จุณฺณิยคนฺถํ ‘‘เคยฺย’’นฺติ วทนฺติฯ คาถาวิรเห ปน สติ ปุจฺฉํ กตฺวา วิสฺสชฺชนภาโว เวยฺยากรณสฺสฯ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนญฺหิ พฺยากรณนฺติ วุจฺจติฯ พฺยากรณเมว เวยฺยากรณนฺติฯ

เอวํ สนฺเต สคาถกานมฺปิ ปญฺหวิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตานํ เวยฺยากรณภาโว อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ เวยฺยากรณาทิสญฺญานํ อโนกาสภาวโต ‘‘คาถาวิรเห ปน สตี’’ติ วิเสสิตตฺตา จฯ ตถา หิ ธมฺมปทาทีสุ เกวลํ คาถาพนฺเธสุ สคาถกตฺเตปิ โสมนสฺสญาณมยิกคาถาปฏิสํยุตฺเตสุ ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิวจนสมฺพนฺเธสุ อพฺภุตธมฺมปฏิสํยุตฺเตสุ จ สุตฺตวิเสเสสุ ยถากฺกมํ คาถาอุทานอิติวุตฺตกอพฺภุตธมฺมสญฺญา ปติฏฺฐิตา, ตถา สติปิ คาถาพนฺธภาเว ภควโต อตีตาสุ ชาตีสุ จริยานุภาวปฺปกาสเกสุ ชาตกสญฺญาฯ สติปิ ปญฺหวิสฺสชฺชนภาเว สคาถกตฺเต จ เกสุจิ สุตฺตนฺเตสุ เวทสฺส ลภาปนโต เวทลฺลสญฺญา ปติฏฺฐิตาติ เอวํ เตน เตน สคาถกตฺตาทินา นิมิตฺเตน เตสุ เตสุ สุตฺตวิเสเสสุ เคยฺยาทิสญฺญา ปติฏฺฐิตาติ วิเสสวิธโย สุตฺตงฺคโต ปเร เคยฺยงฺคาทโยฯ ยํ ปเนตฺถ เคยฺยงฺคาทินิมิตฺตรหิตํ, ตํ สุตฺตงฺคํ วิเสสสญฺญาปริหาเรน สามญฺญสญฺญาย ปวตฺตนโตติฯ

นนุ จ สคาถกํ สุตฺตํ เคยฺยํ, นิคฺคาถกํ สุตฺตํ เวยฺยากรณนฺติ สุตฺตงฺคํ น สมฺภวตีติ โจทนา ตทวตฺถาติ? น, โสธิตตฺตาฯ โสธิตญฺหิ ปุพฺเพ คาถาวิรเห สติ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนภาโว เวยฺยากรณภาวสฺส นิมิตฺตนฺติฯ

ยญฺจ วุตฺตํ ‘‘คาถาภาวโต มงฺคลสุตฺตาทีนํ สุตฺตงฺคสงฺคโห น สิยา’’ติ, ตํ น, นิรุฬฺหตฺตาฯ นิรุฬฺโห หิ มงฺคลสุตฺตาทีสุ สุตฺตภาโวฯ น หิ ตานิ ธมฺมปทพุทฺธวํสาทโย วิย คาถาภาเวน ปญฺญาตานิ, กินฺตุ สุตฺตภาเวเนวฯ เตเนว หิ อฏฺฐกถายํ สุตฺตนามกนฺติ นามคฺคหณํ กตํฯ ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘สคาถกตฺตา เคยฺยงฺคสงฺคโห วา สิยา’’ติ, ตทปิ นตฺถิฯ ยสฺมา สหตาญฺเญนฯ สห คาถาหีติ สคาถกํ, สหภาโว จ นาม อตฺตโต อญฺเญน โหติ, น จ มงฺคลสุตฺตาทีสุ คาถาวินิมุตฺโต โกจิ สุตฺตปฺปเทโส อตฺถิ, โย ‘‘สห คาถาหี’’ติ วุจฺเจยฺย, น จ สมุทาโย นาม โกจิ อตฺถิฯ ยทปิ วุตฺตํ ‘‘อุภโตวิภงฺคาทีสุ สคาถกปฺปเทสานํ เคยฺยงฺคสงฺคโห สิยา’’ติ, ตทปิ น, อญฺญโตฯ อญฺญา เอว หิ ตา คาถา ชาตกาทิปริยาปนฺนตฺตาฯ อโต น ตาหิ อุภโตวิภงฺคาทีนํ เคยฺยงฺคภาโวติ เอวํ สุตฺตาทีนํ องฺคานํ อญฺญมญฺญสงฺกราภาโว เวทิตพฺโพฯ

ชินสาสนํ อภิธมฺโมฯ ปฏิวิทฺธฏฺฐานํ ปฏิเวธภูมิ ปฏิเวธาวตฺถา, ปฏิเวธเหตุ วาฯ ‘‘โส เอวํ ปชานามิ สมฺมาทิฏฺฐิปจฺจยาปิ เวทยิต’’นฺติ (สํ. นิ. 5.11-12) วุตฺตํฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘โส เอวํ ปชานามิ มิจฺฉาทิฏฺฐิปจฺจยาปิ เวทยิตํฯ สมฺมาทิฏฺฐิปจฺจยาปิ เวทยิต’’นฺติ อาคตํ (สํ. นิ. 5.11-12)ฯ ปจฺจยาทีหีติ ปจฺจยสภาววูปสมตทุปายาทีหิฯ ปรวาทิโจทนํ ปตฺวาติ อฏฺฐกถายํ อาคตํ ปรวาทิโจทนํ ปตฺวาฯ อธิค…เป.… รูเปนาติ อธิคนฺตพฺโพ จ โส เทเสตพฺโพ จาติ อธิคนฺตพฺพเทเสตพฺโพ, โส เอว ธมฺโม, ตทนุรูเปนฯ เอตฺถ จ ยถาธมฺมสาสนตฺตา ยถาธิคตธมฺมเทสนาภาวโต อภิธมฺมสฺส อภิสมฺโพธิ อธิคมนิทานํฯ เทสกาลาทิเยว เทสนานิทานํฯ ยํ ปน อฏฺฐกถายํ ‘‘เทสนานิทานํ ยาว ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนา’’ติ วุตฺตํ, ตํ อภิธมฺมเทสนาวิเสเสน ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนนฺติ กตฺวา วุตฺตํฯ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺเต วา เทสิเตหิ อริยสจฺเจหิ สกลาภิธมฺมปทตฺถสงฺคหโต, ปรมตฺถโต อภิธมฺมภูตานํ วา สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนํ ตตฺถ เทสิตตฺตา วุตฺตํฯ ตตฺตกานํเยว เทสนารุฬฺหตาย อฑฺฒฉกฺเกสุ ชาตกสเตสุ ปริปาจนํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ เอตฺตกาสุ เอว ชาตีสุ ปุญฺญาทิสมฺภารสมฺภรณํ , กิํ ปน การณํ เอตฺตกา เอว ชาติโย เทสิตาติ? ตทญฺเญสํ อฏฺฐุปฺปตฺติยา อภาวโตฯ

สุเมธกถาวณฺณนา

อุปฺปนฺเน พุทฺเธ ตโต อตฺตานํ เสยฺยโต วา สทิสโต วา ทหนฺโต ฌานาภิญฺญาหิ ปริหายติ, น ตถา สุเมธปณฺฑิโต อฏฺฐาสีติ ตสฺส ฌานาภิญฺญาหิ อปริหานิ ทฏฺฐพฺพาฯ เตเนวาห ‘‘ตาปเสหิ อสโม’’ติฯ ยถา นิพฺพานํ, อญฺญํ วา นิจฺจาภิมตํ อวิปรีตวุตฺติตาย สพฺพกาลํ ตถาภาเวน ‘‘สสฺสต’’นฺติ วุจฺจติ, เอวํ พุทฺธานํ วจนนฺติ ตสฺส สสฺสตตา วุตฺตาฯ เตเนวาห ‘‘อวิปรีตเมวา’’ติฯ อุปปารมีอาทิวิภาเคน อเนกปฺปการตาฯ สมาทานาธิฏฺฐานนฺติ สมาทานสฺส อธิฏฺฐานํ ปวตฺตนํ กรณนฺติ อตฺโถฯ ญาณเตเชนาติ ปารมีปวิจยญาณปฺปภาเวนฯ มหานุภาวญฺหิ ตํ ญาณํ โพธิสมฺภาเรสุ อนาวรณํ อนาจริยกํ มหาโพธิสมุปฺปตฺติยา อนุรูปปุพฺพนิมิตฺตภูตํฯ ตถา หิ ตํ มนุสฺสปุริสภาวาทิอาธารเมว ชาตํฯ กายาทีสุ อสุภสญฺญาทิภาเวน สุทฺธโคจราฯ ‘‘อญฺญถา’’ติ ปทสฺส ปกรณปริจฺฉินฺนํ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ลีนตา’’ติ อาหฯ ลีนตาติ จ สงฺโกโจ วีริยหานิ วีริยารมฺภสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ เตนาห ‘‘เอสา เม วีริยปารมี’’ติฯ

นิทานกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ