เมนู

โลกุตฺตรกุสลวณฺณนา

[277] ‘‘เกนฏฺเฐน โลกุตฺตร’’นฺติอาทิ ปฏิสมฺภิทาวจนํ (ปฏิ. ม. 2.43) อฏฺฐกถาย อาภตํ, ตสฺมา ตตฺถ ‘‘ติวิโธปิ อนุตฺตรธมฺโม โลกํ ตรตี’’ติอาทินา สงฺคหิโตติ ตํ ตีหิ ปเทหิ โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘โลกํ ตรตีติ เอเตนา’’ติอาทิมาหฯ เอเกกสฺมิํ โยเชตพฺโพ โลกสฺส อนฺตคมนาทิตาย มคฺคาทีสุปิ ลพฺภมานตฺตาฯ มคฺเคเยว วา ติวิโธปิ อตฺโถ โยเชตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ อนติวตฺตนาทีติ อาทิ-สทฺเทน อินฺทฺริยานํ เอกรสตา ตทุปควีริยวาหนํ อาเสวนาติ อิเม ตโย ภาวนาวิเสเส สงฺคณฺหาติฯ ยสฺมา เจเต ภาวนาวิเสสา สํกิเลสโวทาเนสุ วฏฺฏวิวฏฺเฏสุ จ ตํตํอาทีนวานิสํสทสฺสนภูตาย ปุพฺพภาคปญฺญาย สมฺปาทิเตน ญาณวิเสเสน นิปฺผชฺชนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อญฺญมญฺญํ…เป.… วฑฺเฒตี’’ติฯ

นิสฺสโย โหตีติ รุกฺโข วิย สาขาย อาธารภาเวน โวหรียตีติ อตฺโถฯ ผลญาณผลงฺคานํ นิสฺสยวจนํ นิสฺสยปจฺจยตฺตาฯ ตโตเยว นิสฺสยภาวโต ปติฏฺฐาภาวโตฯ อริยผลสนฺนิสฺสเยน หิ อริยา กตกิจฺจา สุฏฺฐุ นิพฺพินฺนสพฺพภวาปิ จิรตรํ โลเก ปรหิตาย ติฏฺฐนฺติฯ กิเลสานํ โอธิโส ปชหนกาปิ อริยมคฺคา อวิเสเสน สพฺพากุสลานํ สพฺพกุสลปฏิปกฺขตาย อญฺญมคฺคปฺปหาตพฺเพสุปิ เกนจิ ปหานากาเรน ปวตฺตนฺตีติ ตํ ปหานาการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิตเรสํ วิชฺชุโตภาเสน วิย ตมสฺสา’’ติ อาหฯ เยน ปาฬิยํ เหฏฺฐิมมคฺคญาณานํ วิชฺชูปมตา ทสฺสิตาฯ ยทิ เอวํ อุปริมคฺควชฺฌา กิเลสา อิตเรติ อิธาธิปฺเปตาฯ น เตสํ สมุจฺเฉทวจนํ ยุตฺตํฯ น หิ ภาวนาย ปหาตพฺเพ ทสฺสนมคฺโค สมุจฺฉินฺทิตุํ สกฺโกติฯ ตถา จ สติ ทสฺสเนน ปหาตพฺพา เอว เต สิยุํฯ อถ ตทงฺคปฺปหานํ อธิปฺเปตํ, เยน ‘‘วิชฺชุโตภาเสน วิย ตมสฺสา’’ติ วุตฺตํ, ตํ ปุพฺพภาควิปสฺสนาย เอว สิทฺธํ น จ ยุตฺตํ โลกุตฺตรมคฺโค ตทงฺควเสน กิเลเส ปชหตีติฯ วิกฺขมฺภเนปิ เอเสว นโย, อนุโลมญาเณเนว ตสฺส สาติสยํ สาธิตตฺตาฯ

อถ ปน ปฐมมคฺควชฺฌา เอว กิเลสา อิตเรติ อธิปฺเปตา, เอวํ สนฺเต เตสํ อิตรภาโวว น สิยา, น จ อนปายคมนียา นาม กิเลสา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา อตฺถิ, นาปิ ปฐมมคฺควชฺฌา กิเลสา เตน วิชฺชุโตภาเสน วิย ตโม สมุจฺฉินฺทิตพฺพาติ วตฺตุํ ยุตฺตนฺติ อุปปริกฺขิตพฺโพยํ ‘‘อิตเรสํ…เป.… สมุจฺเฉโท’’ติฯ โลกิยชฺฌานมฺปิ น วินา ปฏิปทาย อิชฺฌตีติ อิทํ อธิปฺปายวเสน เนตพฺพํ เนยฺยตฺถตฺตาติ ตํ อธิปฺปายํ วิภาเวนฺโต ‘‘อกตาธิการสฺสา’’ติ อาหฯ เตน ยถาวุตฺตวจนสฺส จ สปฺปเทสตํ ทสฺเสติฯ นนุ จ กตาธิการสฺส อริยสฺส มคฺเคน สมิชฺฌมานมฺปิ ฌานํ มคฺคปฏิปทาวเสน ปฏิปทาสหิตเมวาติฯ น วินา ปฏิปทาย อิชฺฌตีติ สกฺกา วตฺตุํ, เตเนตํ วจนํ นิปฺปเทสเมวาติ อนุโยคํ สนฺธายาห ‘‘กตาธิการสฺส ปนา’’ติอาทิฯ อิทานิ ตสฺส วจนสฺส อธิปฺปายวเสน คเหตพฺพตฺถตา ปาฬิโตปิ วิญฺญายตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถาวุตฺต…เป.… กตา’’ติฯ

‘‘โย โกจีติ อวิเสสวจน’’นฺติ ตสฺส อปวาทํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สกิํ ทฺวิกฺขตฺตุ’’นฺติ อาทิมาหฯ ปริจฺฉินฺทิตฺวา คหณํ ปริชานนํฯ นามรูปววตฺถาปนาทีนนฺติ นามรูปววตฺถาปนปจฺจยปริคฺคหลกฺขณปฏิเวธนิกนฺติปริยาทานานํ กิจฺฉสิทฺธิโตติ นามรูปววตฺถาปนาทีนํ เกสญฺจิ สพฺเพสมฺปิ วา กิจฺฉสิทฺธิโตฯ เอส นโย ทุติยวาราทีสุปิ ยถาสมฺภวํฯ สุขสิทฺธิยมฺปีติ นามรูปววตฺถาปนาทีนํ กิจฺฉสิทฺธิ มคฺคปาตุภาวทนฺธภาวสฺส การณภาเว อเนกนฺติกาฯ วิปสฺสนาสหคตินฺทฺริยานํ ปน มนฺทตา ตสฺส เอกนฺตการณนฺติ ทสฺเสติฯ

เอตทนฺตตฺตา ปฏิปทายาติ เอเตน นิปฺปริยายโต ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิสงฺขาตาย วิปสฺสนาปญฺญาย จิราจิรปฺปวตฺติวเสน มคฺคสฺส ขิปฺปทนฺธาภิญฺญตา วุตฺตาติ ทสฺเสติฯ ปุริมานนฺติ ปุริมวารานํ, ลกฺขณปฏิเวธาทีนํเยว วาฯ เหฏฺฐิมโกฏิยา ติกฺขตฺตุํ กิเลสวิกฺขมฺภเน สติ ทุกฺขาปฏิปทาภาโว, น ตโต เหฏฺฐาติ นิจฺฉิตตฺตา อาห ‘‘ติกฺขตฺตุํ วิกฺขมฺภนวารตาวเสนา’’ติฯ ตสฺส สุขาปฏิปทา เวทิตพฺพา อุกฺกํสวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ

ยสฺมิํ ปุคฺคเล วิสํวาทนเภทนานิฏฺฐานตฺถนิโยชนานํ ปวตฺติ, ตตฺถ สิเนหวิรเหเนว เตสํ ปวตฺติ, โส จ ปุคฺคโล อสงฺคหิโต โหตีติ มุสาวาทาทีนํ วิสํวาทนาทิกิจฺจตาย ลูขตา จ อปริคฺคหตา จ วุตฺตาฯ

ตปฺปฏิปกฺขวิรุทฺธสภาวตฺตา สมฺมาวาจาย สินิทฺธภาวตา ปริคฺคาหกสภาวตา ฯ สทฺธาวิเสสโยคโต วา ตสฺสา สินิทฺธภาโว ทฏฺฐพฺโพฯ สมุฏฺฐาเปตีติ ปวตฺเตติฯ ชีวมาโน วา สตฺโต, สมฺปยุตฺตธมฺมา วา โวทายนฺติ เอเตน สยํ วา โวทายตีติ โวทานํฯ

[285] ตณฺหาทิฏฺฐีหิ ปติฏฺฐานํฯ อวเสสกิเลสาภิสงฺขาเรหิ อายูหนาฯ สสฺสตทิฏฺฐิยา ปติฏฺฐานํฯ อุจฺเฉททิฏฺฐิยา อายูหนาฯ ลีนวเสน ปติฏฺฐานํฯ อุทฺธจฺจวเสน อายูหนาฯ กามสุขานุโยควเสน ปติฏฺฐานํฯ อตฺตกิลมถานุโยควเสน อายูหนาฯ สพฺพากุสลาภิสงฺขารวเสน ปติฏฺฐานํฯ สพฺพโลกิยกุสลาภิสงฺขารวเสน อายูหนาติ โอฆตรณสุตฺตวณฺณนายํ วุตฺเตสุ ปการนฺตเรสุ อิธ อวุตฺตานํ วเสนปิ ปติฏฺฐานายูหนา เวทิตพฺพาฯ

อถ วา กิเลสคฺคหเณน ตณฺหาสสฺสตทิฏฺฐิสพฺพากุสลาภิสงฺขารา คหิตา ตํสภาคตาย ตเทกฏฺฐตาย จฯ ตถา อภิสงฺขารคฺคหเณน อวเสสกิเลสอุจฺเฉททิฏฺฐิสพฺพโลกิยกุสลาภิสงฺขาราฯ ลีนุทฺธจฺจกามสุขตฺตกิลมถานุโยคานํ วิสุํ วุตฺตตฺตา เตหิ น โยเชตพฺพนฺติ กิเลสาภิสงฺขารวเสน ปติฏฺฐานายูหเน วตฺวา ตณฺหาทิฏฺฐีนํ ตตฺถ วิเสสปจฺจยตํ ทีเปตุํ ตทุภยวเสนปิ โยชนา กตาฯ นยทสฺสนํ วา เอตํ ตตฺถ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวมิตเรปิ ปการา โยเชตพฺพาติ ฯ ‘‘จตูหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 4.112, 114) องฺค-สทฺทสฺส การณตฺถตา ทฏฺฐพฺพาฯ

[299] มุสาวาทาทีนิ ภาสมาโน กโรติ นาม กิํ วกฺขมานํ กิริยํ, กา ปน สาติ? มุสาวาทาทิกิริยาติ วิทิโตวายมตฺโถฯ เอวํ วา เอตฺถ โยชนา ทฏฺฐพฺพาฯ

[301] นิปฺผาทิตปจฺจยานนฺติ จีวราทิปจฺจยานํฯ กุหนวตฺถูนีติ ปาปิจฺฉตํ นิสฺสาย ลูขจีวราทิเสวนวเสน ‘‘โย เต วิหาเร วสติ, โส อรหา’’ติอาทินา (ปารา. 224) อตฺตานํ อริยคุณสามนฺตํ กตฺวา ภณนวเสน วิเสสลาภิโน วิย อตฺตโน ปริหรณวเสน จ ปวตฺตา อกุสลจิตฺตุปฺปาทา ปเรสํ วิมฺหาปนการณานิ กุหนวตฺถูนิฯ

[343] สติปิ สคุณารมฺมเณหิ มคฺคสฺส อนิมิตฺตนามลาเภ น นิปฺปริยาเยน วิปสฺสนา อนิมิตฺตนามิกาติ อาคมนโต มคฺโค อนิมิตฺตนามํ น ลภตีติ อาห ‘‘น ปน สคุณารมฺมเณหิ…เป.… สิทฺธํ โหตี’’ติฯ ยสฺมา ปน อาคมนโต สุญฺญตํ อปฺปณิหิตนฺติ ลทฺธนามสฺส มคฺคสฺส สคุณโต อารมฺมณโต จ ตํนามาภาโว น กทาจิปิ อตฺถิ, ตสฺมา นามตฺตยปาริปูริเหตุอาคมนโต นามลาโภติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘ปริปุณฺณนามสิทฺธิเหตุตฺตา’’ติฯ สพฺเพสนฺติ สพฺพวิโมกฺขมุขาคตานมฺปิ มคฺคานํฯ นามตฺตยโยโคติ สุญฺญตาปณิหิตานิมิตฺตนามโยโคฯ ววตฺถานํ อสงฺกโรฯ

[350] นิมิตฺตธมฺมา สงฺขารา เตหิ สนิมิตฺตา สวิคฺคหา วิย อุปฏฺฐหนฺตีติ เตสํ อภาวิตภาวนสฺส ภาวิตภาวนสฺส จ อุปฏฺฐหนาการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สมูหาที’’ติอาทิมาหฯ เตน จ ‘‘วิโมกฺเขน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 350) วุตฺตํ, น ‘‘ตสฺมิํ วิโมกฺเข’’ติ, ตสฺมา ‘‘อนิมิตฺตวิโมกฺโขติ อนิจฺจานุปสฺสนํ อาหา’’ติ วุตฺตํฯ อิตรตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อนิมิตฺตสฺส อนิมิตฺตภาวาภาโว นตฺถีติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ จ อนิจฺจานุปสฺสนาย อนิมิตฺตวิโมกฺขภาโว ปริยาเยนาติ นิปฺปริยายเทสนาย ตสฺสา อนิมิตฺตภาวาภาโว อตฺถิ เอว, เอวญฺจ สติ ‘‘อนิมิตฺตสฺส อนิมิตฺตนามทานาภาโว’’ติ จ น น สกฺกา วตฺตุนฺติ อุปมาสํสนฺทนํ สุฏฺฐุตรํ ยุชฺชติ, ตถา อนิมิตฺเตน มคฺคสฺส อนิมิตฺตภาโว น ยุชฺชติเยวฯ เตนาห ‘‘ปรมตฺถโต นามํ ทาตุํ น สกฺโกตี’’ติ? สจฺจเมตํ , ปริยายสิทฺธํเยว ปน อนิจฺจานุปสฺสนาย อนิมิตฺตภาวํ คเหตฺวา มคฺคโสธนวเสนายมนุโยโค กโต ‘‘อนิมิตฺตวิโมกฺขสฺส อนิมิตฺตภาวาภาโว นตฺถีติวิรุทฺธํ วิย โหตี’’ติฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘อนิมิตฺตํ…เป.… ทีปิโต โหตี’’ติ สยเมว วกฺขตีติฯ สามญฺญนฺติ อุปโมปมิตพฺพานํ สมฺพนฺธมาหฯ น มคฺคาธิปตีติ มคฺโค อธิปติ มคฺคาธิปตีติ ฉนฺทจิตฺตานํ อยํ สมญฺญา นตฺถีติ อตฺโถฯ น จ เตหิ มคฺคสฺสาติ ฉนฺทจิตฺเตหิ มคฺโค อธิปติ เอตสฺสาติ มคฺคาธิปตีติ อยํ สมญฺญา มคฺคสฺส นตฺถิฯ กสฺมา? เตสํ ฉนฺทจิตฺตานํ อมคฺคงฺคตฺตาฯ

ฌานสฺส สุญฺญตาทินามกตฺตาติ เอเตน อินฺทฺริยพลาทีนมฺปิ มคฺคสมฺปโยคโต สุญฺญตาทินามกตา ทสฺสิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สติปิ ปจฺจนีกามสเน น ตสฺส มคฺคสฺส ตํ ปริพฺยตฺตํ ยถา สรสตาติ อาห ‘‘สรสปฺปธาโน’’ติฯ ทฺวีหีติ สรสปจฺจนีเกหิฯ อญฺญนิรเปกฺเขหีติ อาคมนนิรเปกฺเขหิฯ ตสฺมาติ ยสฺมา สรสโตว นามลาเภ อววตฺถานาปตฺติ สพฺพสฺส มคฺคสฺส สพฺพนามภาวาปตฺติ โหติ, ตสฺมาฯ อตฺตาภิ…เป.… มคฺคาติ เตน อาคมนโต นามลาภสฺส ปจฺจนีกโต นามลาภภาวํ ทสฺเสติฯ สรสนฺตเรติ อนิมิตฺตภาวาทิเกฯ ปจฺจนีกสหิเตน สรเสนาติ สุญฺญตาปฺปณิหิตภาเวหิ ตทาคมเนหิฯ นิมิตฺตคฺคหณานิวารณาติ สงฺขารนิมิตฺตคฺคาหสฺส อนิเสธนโตฯ สุญฺญตาปฺปณิหิตสฺเสว มคฺคสฺส วุตฺตตฺตา อนิจฺจโต วุฏฺฐหนฺตสฺส มคฺโค อิธ อสงฺคหิโต สิยาติ อาสงฺกิตฺวา อาห ‘‘อนิจฺจานุปสฺสนา’’ติอาทิฯ สงฺขาเรหิ วุฏฺฐานํ น สิยา, ลกฺขเณหิ เอว วุฏฺฐานํ สิยาติ อธิปฺปาโย, ลกฺขณปฏิเวโธ น สิยา อตทารมฺมณตฺตาติ อตฺโถฯ สงฺขารานญฺหิ หุตฺวา อภาวอุทยพฺพยปฏิปีฬนาวสวตฺตนากาเรสุ อนิจฺจตาทิลกฺขณโวหาโรฯ

อาการวนฺเตสุ คหิเตสุ ตทากาโรปิ คหิโตเยว โหตีติ อาห ‘‘ลกฺขณานิปิ ปฏิวิทฺธานิ โหนฺติ ตทาการสงฺขารคฺคหณโต’’ติฯ ยถาวุตฺตาธิปฺปาเยนาติ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติอาทินา ‘‘สงฺขาเรสู’’ติอาทินาว วุตฺตปฺปการาธิปฺปาเยนฯ วิสุนฺติ สงฺขาเรหิ วินิวตฺเตตฺวาฯ

โลกุตฺตรกุสลํ