วิโมกฺขกถาวณฺณนา

[248] ตนฺติ ‘‘สสนฺตติปริยาปนฺนรูป’’นฺติ วุตฺตเกสาทิวณฺณมาหฯ ตํ ปน ยสฺมา ขลมณฺฑลาทิ วิย ปรมฺปราย ฌานสฺส การณํ, ตสฺมา ‘‘ฌานสฺส เหตุภาเวนา’’ติ อาหฯ เยนาติ ยถาวุตฺตรูปวิเสเสนฯ วิสิฏฺเฐนาติ อติสยปฺปตฺเตน ‘‘รูปูปปตฺติยา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 160 อาทโย; วิภ. 625) วิย อุตฺตรปทโลเปน ‘‘รูป’’นฺติ วุตฺเตน รูปฌาเนนฯ ‘‘วิสิฏฺเฐนา’’ติ อิมินา หิ อติสยรูปยุตฺโต รูปีติ วุตฺโตติ ทสฺเสติฯ ‘‘ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณ’’นฺติอาทินา (ธ. ส. 499) ฌานานเมว กสิณภาเวน ปวตฺตาฯ สุตฺเต อารมฺมณานํ กสิณภาเวน ปวตฺตา ‘‘ปถวีกสิณเมโก สญฺชานาตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 3.360; อ. นิ. 10.25)ฯ

วิโมกฺขกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

พฺรหฺมวิหารกถาวณฺณนา

[251] อญฺญาณสมฺปยุตฺตาปิ วา อุเปกฺขาเวทนา อญฺญาณุเปกฺขา, อุเปกฺขาติ อญฺญาณสมฺปยุตฺตา อุเปกฺขาเวทนา, อญฺญาณุเปกฺขาติปิ เอตาสํเยว นามนฺติ (วิภ. อฏฺฐ. 947) หิ สมฺโมหวิโนทนิยํ วกฺขตีติฯ อปฺปฏิภาคนิมิตฺตตฺเตปิ เอกํ กติปเย วา สตฺเต โอทิสฺส ปวตฺตา ปริจฺฉินฺนรูปาทิอุปาทานวิสเย ปวตฺตตฺตา กถมปฺปมาณโคจราติ อาห ‘‘น จ สมฺมุติสจฺจวเสนา’’ติอาทิฯ เอวมฺปิ ยถา นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกาติ สตฺตวเสน ปวตฺตายปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา สงฺขารารมฺมณตา วุจฺจติ อุปาทานวเสน, เอวํ สตฺตวเสน ปวตฺตานมฺปิ เมตฺตาทีนํ สงฺขารารมฺมณตาปิ สิยาติ เจ? น, อปรามสนวเสน ปวตฺตานํ เมตฺตาทีนํ สอุปาทานคฺคหณาสมฺภวโตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปรามาสา’’ติอาทิฯ

พฺรหฺมวิหารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อสุภกถาวณฺณนา

[263] ‘‘เอกาหมตํ วา ทฺวีหมตํ วา’’ติอาทินา (ที. นิ. 2.379; ม. นิ. 1.112) วุตฺตาสุ นวสุ สิวถิกาสุ วณฺณวเสน ปวตฺตชฺฌานํ สิวถิกาวณฺณชฺฌานํฯ นนุ เจตสฺส วณฺณกสิเณหิ คหณํ ยุตฺตํ, น อสุเภหีติ? น, สิวถิกาวณฺณํ อุปมํ กตฺวา อตฺตโน กาเย ปฏิกูลตฺตํ อมุญฺจิตฺวาว วณฺณวเสน ปวตฺตนโต ฯ เตเนวาห ‘‘ปฏิกูลมนสิการสามญฺเญนา’’ติฯ อยมตฺโถ สิวถิกาวณฺณชฺฌานสฺสาติ เอตฺถาปิ โยเชตพฺโพติ วิภาเวนฺโต ‘‘ตมฺปี’’ติอาทิมาหฯ

อสุภกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

รูปาวจรกุสลวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อรูปาวจรกุสลกถาวณฺณนา

[265] รูปนิมิตฺตนฺติ รูปเหตุ รูปาธิกรณํฯ รูปารูปนิมิตฺเตสูติ รูปธมฺเมสุ จ ปถวีกสิณาทินิมิตฺเตสุ จฯ ตทารมฺมณชฺฌาเนสูติ เอตฺถ ตํ-สทฺเทน รูปนิมิตฺตํ ปจฺจามสติ รูปมฺปิ วา รูปธมฺมารมฺมณานมฺปิ รูปาวจรชฺฌานานํ สมฺภวโตฯ รูปาทีสูติ รูปารูปนิมิตฺตตทารมฺมณชฺฌาเนสุ รูปปฏิพทฺธธมฺเมสุ จฯ อนาวชฺชิตุกามตาทินาติ อาทิ-สทฺเทน อสมาปชฺชิตุกามตาทิํ สงฺคณฺหาติฯ

จุติโต อุทฺธํ อุปฺปตฺติรหานํ…เป.… อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทเนน สมติกฺกโมติ เอเตน สมติกฺกมิตพฺพตฺเตน รูปาวจรกุสลานํ รูปาวจรวิปากกิริเยหิ วิเสสาภาวํ ทสฺเสติ อนธิคตภาวโตฯ เยสญฺหิ รูปสญฺญาทีนํ อรูปภาวนาย สมติกฺกมาทิโก ลพฺภติ, เต ทสฺเสตุํ ‘‘อรูปภาวนาย อภาเว จุติโต อุทฺธํ อุปฺปตฺติรหาน’’นฺติ วุตฺตนฺติฯ ยาติ เอกนฺตรูปนิสฺสิตา อวสิฏฺฐปริตฺตวิปากสญฺญาทโยฯ

อาเนญฺชสนฺตสมาปตฺติสุขานุภวนภววิเสสูปปชฺชนาทโย อารุปฺปสมาปตฺตีนํ อตฺถาติ อาห ‘‘รูปสญฺญา…เป.… น อตฺโถ’’ติฯ

อิธ อุคฺฆาฏิตกสิณวเสน ปริตฺตานนฺตตา โหติ นิปฺปริยายเทสนตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ยทิ เอวํ ปริตฺตกสิณุคฺฆาฏิเต กถมากาสานญฺจายตนวจนนฺติ? ตตฺถาปิ อนนฺตผรณสพฺภาวโตฯ เตเนวาห ‘‘อนนฺตผรณตาสพฺภาเว’’ติฯ ยทิ สพฺพตฺถ อนนฺตผรณตา อตฺถิ, อถ กสฺมา ‘‘อนนฺโต อากาโส’’ติ น วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สมยววตฺถาปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปฏิปตฺตีติ ฌานภาวนาการมาหฯ

[266] อุคฺฆาฏภาโว อุคฺฆาฏิมํฯ ยถา ปากิมํฯ