เมนู

กสิณกถาวณฺณนา

[203] อารุปฺปปาทกตา จ ทสฺสิตา วินา อภาวโตฯ น หิ เตสํ อารุปฺปปาทกตาย วินา นิโรธปาทกตา อตฺถีติฯ นิมฺมินิตุํ อิจฺฉิตสฺส วตฺถุโน นิมฺมานวเสน ขิปฺปํ นิสนฺติ นิสามนํ อาโลจนํ อธิคโม เอตสฺสาติ ขิปฺปนิสนฺติฯ ตพฺภาโว ‘‘ขิปฺปนิสนฺติภาโว’’ติ อาห ‘‘ขิปฺปทสฺสนํ ขิปฺปาภิญฺญตา’’ติฯ

กสิณกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อภิภายตนกถาวณฺณนา

[204] ปฏิภาคนิมิตฺตภูตํ กสิณารมฺมณสงฺขาตํ อายตนํ การณํ เอตสฺสาติ กสิณายตนํ, ฌานํฯ อถ วา อารมฺมณสฺส อนวเสสผรณฏฺเฐน กสิณญฺจ ตํ อายตนญฺจ โยคิโน สุขวิเสสานํ อธิฏฺฐานภาวโต มนายตนธมฺมายตนภาวโต จาติ สสมฺปยุตฺตํ ฌานํ กสิณายตนํฯ เตเนวาห ‘‘สติปิ อภิภายตนานํ กสิณายตนตฺเต’’ติฯ ภาวนาย นิมิตฺตํ ภาวนานิมิตฺตํ, อารมฺมณสฺส ปริตฺตปฺปมาณตา สุวิสุทฺธนีลาทิตา จ, ตเทว นานตฺตํฯ ภาวนา เอว วา ปุพฺพภาคภูตา ภาวนานิมิตฺตํ, ตสฺส นานตฺตํ ภาวนานิมิตฺตนานตฺตํฯ ปุพฺพภาคภาวนา หิ ยถาวุตฺตวิเสเส อารมฺมเณ ปวตฺติอาการวิเสสโต นานาสภาวาติฯ กสิณนิมิตฺตสฺส อภิภวนกภาวนานิมิตฺตนานตฺตํ กสิณ…เป.… นานตฺตํ, ตโตติ โยเชตพฺพํฯ

เอตฺถ จ ปุริมานิ จตฺตาริ อภิภายตนานิ ภูตกสิณารมฺมณานิ, ภูตกสิเณสุ จ ยํ สุวณฺณํ ทุพฺพณฺณนฺติ จ น สกฺกา วตฺตุํฯ ตตฺถ ปวตฺติตานิ สพฺพตฺถ วา วณฺณาโภครหิเตน ปวตฺติตานิ ปฐมตติยาภิภายตนานีติ ทุติยจตุตฺถานิ วณฺณกสิณารมฺมณานิฯ ยทิ เอวํ ทุติยจตุตฺเถหิ ปญฺจมาทีนํ โก วิเสโสติ ‘‘ปญฺจมาทีนิ วณฺณโต รมณียตรานิ, น ตถา อิตรานี’’ติ วทนฺติฯ ปุริมานิปิ จตฺตาริ อฏฺฐ กสิณารมฺมณาเนว, ตสฺมา ตํ เนสํ มติมตฺตํ ‘‘อฏฺฐสุ กสิเณสู’’ติ วุตฺตตฺตาฯ วิโมกฺเขสุ จ ปฐมทุติยวิโมกฺขา อฏฺฐ กสิณารมฺมณาฯ ตติโย วณฺณกสิณารมฺมโณฯ

ปฐมทุติยาปิ วา วณฺณกสิณารมฺมณา เอว ‘‘พหิทฺธา นีลกสิณาทิรูปานิ ฌานจกฺขุนา ปสฺสตี’’ติ วุตฺตตฺตาฯ อารมฺมณมนุญฺญตาย หิ ตตฺถ อนิคฺคติตภาเวน เตสํ ปวตฺตีติฯ เอวํ สนฺเต ตติยสฺส อิตเรหิ โก วิเสโสติ? สุภาการาโภโคฯ ตติโย เอว หิ สุภนฺติ อาภุชนวเสน ปวตฺตติ, น อิตเรติฯ

ญาณํ อปฺปนาปญฺญาฯ วิชฺชมาเนปีติ อปิ-สทฺเทน อวิชฺชมาเนปีติ ทสฺเสติฯ ปริตฺตปฺปมาณตา อภิภวนสฺส การณํ อิเมสุ จตูสุ อภิภายตเนสูติ อธิปฺปาโยฯ นนุ จ สพฺพตฺถ ‘‘สุวณฺณทุพฺพณฺณานี’’ติ วจนโต วณฺณาโภคสหิตานิเยว คหิตานีติ? น คหิตานีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ จา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถาติ อาคเมสุฯ ตถา อปฺปมาณานีติ วณฺณาโภครหิตานิ จ สพฺพานิ อปฺปมาณานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานีติ อตฺโถฯ ยทิ เอวํ กถํ วิสิฏฺฐานํ วณฺณาโภเคน รหิตานํ สหิตานญฺจ เอกชฺฌํ มนสิ กโรติ? น เอกชฺฌํ, วิสุํเยว ปน เตสุ มนสิกาโรฯ ยทิ วิสุํ กถเมกนฺติ? ปริตฺตภาวสามญฺญโตฯ ยทิ เอวํ ‘‘สุวณฺณทุพฺพณฺณคฺคหณํ อติริจฺฉตี’’ติ, นาติริจฺฉตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อตฺถิ หิ เอโส ปริยาโย’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยทิทํ วณฺณาโภคชนิตํ วิเสสํ อคฺคเหตฺวา ปริตฺตสามญฺเญน เอกตฺตํ เนตฺวา ‘‘ปริตฺตานิ อภิภุยฺยา’’ติ วตฺวา ปุน ตทนฺโตคธธมฺมปฺปเภทํ วิเนยฺยวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘ตานิ เจ กทาจิ วณฺณวเสน อาภุชิตานิ โหนฺติ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ อภิภุยฺยา’’ติ วตฺตพฺพตาย วณฺณาโภครหิตานิ สหิตานิ จ วิสุํ มนสิ กตฺวา อุภยตฺถาปิ วณฺณาโภครหิตปริตฺตาภิภวเน ตํ สหิตปริตฺตาภิภวเน จ ปริตฺตาภิภวนสฺส สามญฺญํ คเหตฺวา เอกนฺติ วจนํ, เอโส ปริยาโย วิชฺชตีติ อยมธิปฺปาโยฯ

เอวํ สุตฺตนฺตาภิธมฺมปาฐวิเสสโต อฏฺฐกถาย วิโรธาภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สุตฺตนฺตาภิธมฺมปาฐานํ อวิโรธํ อธิปฺปายวิภาวเนน ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถจา’’ติอาทิมาหฯ เอวํ อภิธมฺเม วณฺณาโภครหิตานิ สหิตานิ จ วิสุํ วุตฺตานิฯ สุตฺตนฺเต ปน ‘‘อุภยานิ เอกชฺฌ’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ กถํ วิญฺญายตีติ อาห ‘‘ตเทต’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ อาคตสฺสาติ สุตฺตนฺเต อาคตสฺสฯ ตตฺถ หิ ‘‘อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญี’’ติ อาคตํฯ อวจนโตติ อภิธมฺเม อวจนโตฯ

ยทิปิ วิโมกฺขา วิสุํ เทสิตา, กสิณายตนภาโว วิย ปน อภิภายตนานํ วิโมกฺขกิจฺจตาปิ อตฺถีติ อภิภายตนวิโมกฺขานํ อิธาปิ สงฺกโร ทุนฺนิวาโรติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘สพฺพวิโมกฺขกิจฺจสาธารณวจนภาวโต’’ติฯ เตน ยถา อภิภายตนเทสนายํ อภิภายตนกิจฺจานิ นิรวเสสโต วุตฺตานิ, เอวํ วิโมกฺขเทสนายํ วิโมกฺขกิจฺจานีติ อิธ เตสํ อสงฺกโรเยวาติ ทสฺเสติฯ

เย จ ยถาวุตฺตํ ววตฺถานํ น สมฺปฏิจฺฉนฺติ, เตหิ สุตฺตนฺตาภิธมฺมปาฐเภเท อญฺญํ การณํ วตฺตพฺพํ สิยาฯ กิเมตฺถ วตฺตพฺพํ, นนุ อฏฺฐกถายํ ‘‘กสฺมา ปน ยถา สุตฺตนฺเต’’ติอาทิํ วตฺวา ‘‘อชฺฌตฺตรูปานํ อนภิภวนียโต’’ติ การณํ วุตฺตนฺติฯ น ตํ ตสฺส การณวจนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อชฺฌตฺตรูปาน’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ นฺติ อิธ สุตฺตนฺเต จ ‘‘พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี’’ติ (อ. นิ. 8.65) วุตฺตวจนํ สนฺธายาหฯ พหิทฺธา รูปานิเยว หิ อภิภวนียานีติฯ อญฺญเหตุกนฺติ เทสนาวิลาสโต อญฺญํ อภิภวนียเหตุ เอตสฺสาติ อญฺญเหตุกํฯ อชฺฌตฺตอรูปสญฺญิตาย เอว, น สุตฺตนฺเต วิย อชฺฌตฺตรูปสญฺญิตาย จาติ อตฺโถฯ อวิภูตตฺตาติ อิทํ ญาณุตฺตรานํ สห นิมิตฺตุปฺปาทเนน อปฺปนานิพฺพตฺตนํ อารมฺมณสฺส อภิภโว น สุฏฺฐุ วิภูตภาวมนฺตเรน สมฺภวตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ นนุ จ อฏฺฐกถายํ ปาฐทฺวยวิเสสสฺส เทสนาวิลาโส การณภาเวน วุตฺโตติ อาห ‘‘เทสนาวิลาโส จ ยถาวุตฺตววตฺถานวเสน เวทิตพฺโพ’’ติฯ เทสนาวิลาโส หิ นาม วิเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ วิชฺชมานสฺเสว ปริยายสฺส วิภาวนํ น ยสฺส กสฺสจีติฯ ตตฺถ จ ‘‘ปริยายเทสนตฺตา’’ติอาทินา วุตฺตปฺปการววตฺถานํ เทสนาวิลาสนิพนฺธนมาหฯ ตถา เจว หิ ปุรโต เทสนาวิลาโส วิภาวิโตฯ

อภิภายตนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วิโมกฺขกถาวณฺณนา

[248] นฺติ ‘‘สสนฺตติปริยาปนฺนรูป’’นฺติ วุตฺตเกสาทิวณฺณมาหฯ ตํ ปน ยสฺมา ขลมณฺฑลาทิ วิย ปรมฺปราย ฌานสฺส การณํ, ตสฺมา ‘‘ฌานสฺส เหตุภาเวนา’’ติ อาหฯ เยนาติ ยถาวุตฺตรูปวิเสเสนฯ วิสิฏฺเฐนาติ อติสยปฺปตฺเตน ‘‘รูปูปปตฺติยา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 160 อาทโย; วิภ. 625) วิย อุตฺตรปทโลเปน ‘‘รูป’’นฺติ วุตฺเตน รูปฌาเนนฯ ‘‘วิสิฏฺเฐนา’’ติ อิมินา หิ อติสยรูปยุตฺโต รูปีติ วุตฺโตติ ทสฺเสติฯ ‘‘ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณ’’นฺติอาทินา (ธ. ส. 499) ฌานานเมว กสิณภาเวน ปวตฺตาฯ สุตฺเต อารมฺมณานํ กสิณภาเวน ปวตฺตา ‘‘ปถวีกสิณเมโก สญฺชานาตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 3.360; อ. นิ. 10.25)ฯ

วิโมกฺขกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

พฺรหฺมวิหารกถาวณฺณนา

[251] อญฺญาณสมฺปยุตฺตาปิ วา อุเปกฺขาเวทนา อญฺญาณุเปกฺขา, อุเปกฺขาติ อญฺญาณสมฺปยุตฺตา อุเปกฺขาเวทนา, อญฺญาณุเปกฺขาติปิ เอตาสํเยว นามนฺติ (วิภ. อฏฺฐ. 947) หิ สมฺโมหวิโนทนิยํ วกฺขตีติฯ อปฺปฏิภาคนิมิตฺตตฺเตปิ เอกํ กติปเย วา สตฺเต โอทิสฺส ปวตฺตา ปริจฺฉินฺนรูปาทิอุปาทานวิสเย ปวตฺตตฺตา กถมปฺปมาณโคจราติ อาห ‘‘น จ สมฺมุติสจฺจวเสนา’’ติอาทิฯ เอวมฺปิ ยถา นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกาติ สตฺตวเสน ปวตฺตายปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา สงฺขารารมฺมณตา วุจฺจติ อุปาทานวเสน, เอวํ สตฺตวเสน ปวตฺตานมฺปิ เมตฺตาทีนํ สงฺขารารมฺมณตาปิ สิยาติ เจ? น, อปรามสนวเสน ปวตฺตานํ เมตฺตาทีนํ สอุปาทานคฺคหณาสมฺภวโตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปรามาสา’’ติอาทิฯ

พฺรหฺมวิหารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ