เมนู

ตติยชฺฌานกถาวณฺณนา

[163] วีริยํ อุเปกฺขาติ วุตฺตํ ‘‘ปคฺคหนิคฺคเหสุ พฺยาปารากรเณน อุเปกฺขิยตี’’ติฯ คหเณ มชฺฌตฺตภาเวน สงฺขาเร อุเปกฺขตีติ สงฺขารุเปกฺขา, ตถาปวตฺตา วิปสฺสนา ปญฺญาฯ ตสฺสา ปน วิสยโต ปเภโท ‘‘อฏฺฐ สงฺขารุเปกฺขา’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. 1.57) ยสฺสํ ปาฬิยํ วุตฺโต, ตํ ปาฬิเสสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฐมชฺฌาน’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุปฺปาทนฺติ ปุริมกมฺมปจฺจยา อิธ อุปฺปตฺติํฯ ปวตฺตนฺติ ตถา อุปฺปนฺนสฺส ปวตฺติํฯ นิมิตฺตนฺติ สพฺพมฺปิ สงฺขารคตํ นิมิตฺตภาเวน อุปฏฺฐานโตฯ อายูหนนฺติ อายติํ ปฏิสนฺธิเหตุภูตํ กมฺมํฯ ปฏิสนฺธินฺติ อายติํ อุปปตฺติํฯ คตินฺติ ยาย คติยา สา ปฏิสนฺธิ โหติฯ นิพฺพตฺตินฺติ ขนฺธานํ นิพฺพตฺตนํฯ อุปปตฺตินฺติ ‘‘สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา’’ติ เอวํ วุตฺตํ วิปากปฺปวตฺติํฯ ชาตินฺติ ชราทีนํ ปจฺจยภูตํ ภวปจฺจยา ชาติํฯ ชรามรณาทโย ปากฏา เอวฯ เอตฺถ จ อุปฺปาทาทโย ปญฺเจว สงฺขารุเปกฺขาญาณสฺส วิสยวเสน วุตฺตา, เสสา เตสํ เววจนวเสนฯ ‘‘นิพฺพตฺติ ชาตี’’ติ อิทญฺหิ ทฺวยํ อุปฺปาทสฺส เจว ปฏิสนฺธิยา จ เววจนํฯ ‘‘คติ อุปปตฺติ จา’’ติ อิทํ ทฺวยํ ปวตฺตสฺสฯ ชราทโย นิมิตฺตสฺสาติฯ

ภูตสฺสาติ ขนฺธปญฺจกสฺสฯ เอเตหีติ ฌานจิตฺตสมุฏฺฐิตรูเปหิฯ

จตุกฺกนยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปญฺจกนยวณฺณนา

[167] อาการเภทนฺติ อาการวิเสสํฯ อเนกาการา หิ ธมฺมา, เต จ นิรวเสสํ ยาถาวโต ภควตา อภิสมฺพุทฺธาฯ ยถาห – ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺตี’’ติ (มหานิ. 156; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 85; ปฏิ. 3.5)ฯ ทุติยชฺฌานปกฺขิกํ น ปฐมชฺฌานปกฺขิกนฺติ อธิปฺปาโยฯ เตเนวาห ‘‘ปฐมชฺฌานเมว หี’’ติอาทิฯ อตฺถโต หิ จตุกฺกปญฺจกนยา อญฺญมญฺญานุปฺปเวสิโนฯ ปญฺจกนเย ทุติยชฺฌานํ กิํ สวิจารตาย ปฐมชฺฌานปกฺขิกํ อุทาหุ อวิตกฺกตาย ทุติยชฺฌานปกฺขิกนฺติ สิยา อาสงฺกาติ ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถมิทํ วุตฺตํฯ กสฺมาติอาทินา ตตฺถ การณมาหฯ สุตฺตนฺตเทสนาสุ จ ทุติยชฺฌานเมว ภชนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ จ-สทฺเทน น เกวลํ อิเธว, อถ โข สุตฺตนฺตเทสนาสุปีติ เทสนนฺตเรปิ ยถาวุตฺตชฺฌานสฺส ปฐมชฺฌานปกฺขิกตฺตาภาวํ ทสฺเสติฯ อิทานิ ภชนมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘วิตกฺกวูปสมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตน สุตฺตนฺเตปิ ปญฺจกนยสฺส ลพฺภมานตํ ทสฺเสติฯ

นนุ จ สุตฺตนฺเต จตฺตาริเยว ฌานานิ วิภตฺตานีติ ปญฺจกนโย นตฺถิเยวาติ? น, ‘‘สวิตกฺกสวิจาโร สมาธี’’ติอาทินา สมาธิตฺตยาปเทเสน ปญฺจกนยสฺส ลพฺภมานตฺตาฯ จตุกฺกนยนิสฺสิโต ปน กตฺวา ปญฺจกนโย วิภตฺโตติ ตตฺถาปิ ปญฺจกนโย นิทฺธาเรตพฺโพฯ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมาติ หิ วิตกฺกสฺส วิจารสฺส วิตกฺกวิจารานญฺจ วิตกฺกวิจารานนฺติ สกฺกา วตฺตุํฯ ตถา อวิตกฺกอวิจารานนฺติ จ วินา สห จ วิจาเรน วิตกฺกปฺปหาเนน อวิตกฺกํ สห วินา จ วิตกฺเกน วิจารปฺปหาเนน อวิจารนฺติ อวิตกฺกํ อวิจารํ อวิตกฺกอวิจารญฺจาติ วา ติวิธมฺปิ สกฺกา สงฺคณฺหิตุํฯ