ปฐมชฺฌานกถาวณฺณนา

[160] อุตฺตรปทโลปํ กตฺวา ‘‘รูปภโว รูป’’นฺติ วุตฺโต, ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสติ (ม. นิ. 2.248; 3.312; ธ. ส. 248; ปฏิ. ม. 1.209), รูปราโค’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 363) วิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปโยคสมฺปาทิตสฺส รูปชฺฌานสฺส รูปภวาติกฺกมสฺสปิ อุปายภาวโต ยถา รูปูปปตฺติยา เอว มคฺโคติ อยํ นิยโม น ยุชฺชติ, เอวํ ปจฺจยนฺตรวิกลตาทีหิ รูปูปปตฺติยา อนภินิปฺผาทกสฺสปิ อตฺถิภาวโต รูปูปปตฺติยา มคฺโค เอวาติ อยมฺปิ นิยโม น ยุชฺชติฯ เอวญฺจ สติ ยเทว รูปูปปตฺติยา นิปฺผาทกํ, ตสฺเสว สมฺปยุตฺตสฺส รูปาวจรกุสลภาโว, น อนภินิปฺผาทกสฺสาติ อยมตฺโถ อาปนฺโนติ โจทนํ สมุฏฺฐาเปติ น สพฺพสฺส กุสลชฺฌานสฺสาติอาทินาฯ ตตฺถ สามญฺญสทฺโทปิ อธิการวเสน วิเสสนิทฺทิฏฺโฐ โหตีติ ‘‘กุสลชฺฌานสฺส มคฺคภาโว’’ติ วุตฺตํฯ

รูปูปปตฺติชนกสภาโว รูปภววิปจฺจนสภาโวติ ตสฺสปิ วิปากธมฺมภาเว สติปิ สพฺพกุสลากุสลสาธารณํ วิปากธมฺมภาวสามญฺญํ ‘‘วิปากธมฺมภาโว วิยา’’ติ อุทาหรณภาเวน วุตฺตํฯ สามญฺญมฺปิ หิ วิเสสโต ภินฺนํ กตฺวา โวหรียตีติฯ สพฺพสมาโนติ รูปูปปตฺติยา นิปฺผาทกสฺส ปจฺจยนฺตรวิกลตาทีหิ อนิปฺผาทกสฺส จ สพฺพสฺส ยถาธิคตสฺส ฌานสฺส สาธารโณฯ เอเตน อุตฺตรปทาวธารณสฺส ปริคฺคหิตตํ ทสฺเสติฯ ‘‘อิโต อญฺโญ มคฺโค นาม นตฺถี’’ติ อิมินาปิ สชาติยา สาธารโณ อญฺญชาติวินิวตฺติยา อนญฺญสาธารโณ อิมสฺส ฌานสฺส รูปูปปตฺติยา อุปายภาโว วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิตเร ทฺเว สทฺธา หิรี จฯ ยทิ ปฏิปทาย สาเธตพฺพโต ปุคฺคลปุพฺพงฺคมาย เทสนาย ภาเวนฺเตน สมยววตฺถานํ กตํฯ ปฏิปทารหิเตสุ กถนฺติ อาห ‘‘เกสญฺจี’’ติอาทิฯ ตตฺถ เกสญฺจีติ สมถภาวนาย กตาธิการานํฯ เตสญฺหิ มคฺคาธิคมนโต ปุพฺเพ อนธิคตชฺฌานานํ ปฏิสมฺภิทาทโย วิย มคฺคาธิคเมเนว ตานิ สมิชฺฌนฺติฯ

อญฺญานีติ อริยมคฺคสิทฺธิโต อญฺญานิฯ เตสุปีติ อริยมคฺเคน สิทฺธตฺตา ปฏิปทารหิเตสุปิฯ นนุ จ อริยมคฺคสิทฺธสฺสปิ อาคมนวเสน ปฏิปทา อุปลพฺภติเยวฯ

อิตรถา ‘‘น กามาวจรํ วิย วินา ปฏิปทาย อุปฺปชฺชตี’’ติ , ‘‘พหุตรํ โลกิยชฺฌานมฺปิ น วินา ปฏิปทาย อิชฺฌตี’’ติ จ วจนํ วิรุชฺเฌยฺยาติ? น, เยภุยฺเยน คหณโต ปุคฺคลวิเสสาเปกฺขตฺตา จฯ อริยมคฺคสมิชฺฌนกญฺหิ ฌานํ กสฺสจิเทว โหติ, ตสฺมา อิตรํ พหุตรํ โลกิยชฺฌานํ ปุถุชฺชนสฺส อริยสฺส จ อกตาธิการสฺส น วินา ปฏิปทาย สิชฺฌตีติ เตสํ วเสน วุตฺตํฯ อริยมคฺคสิทฺธสฺสปิ ฌานสฺส วิปากานํ วิย กุสเลน อริยมคฺเคน สทิสตฺตาภาวโต อตพฺพิปากตฺตา จ น มคฺคาคมนวเสน ปฏิปทา ยุชฺชติ, เอวมสฺส ปฏิปทาวิรโห สิทฺโธฯ เอวญฺจ กตฺวา สุทฺธิกนวกเทสนาปิ สุฏฺฐุ นีตา โหติฯ ตถา จ วกฺขติ โลกุตฺตรกถายํ ‘‘โลกิยชฺฌานมฺปี’’ติอาทิ (ธ. ส. มูลฏี. 277)ฯ

วฏฺฏาสยสฺส วิเสสปจฺจยภูตาย ตณฺหาย ตนุกรณวเสน วิวฏฺฏาสยสฺส วฑฺฒนนฺติ อาห ‘‘ตณฺหาสํกิเลสโสธเนน อาสยโปสน’’นฺติฯ อาสยโปสนนฺติ จ ฌานภาวนาย ปจฺจยภูตา ปุพฺพโยคาทิวเสน สิทฺธา อชฺฌาสยสมฺปทาฯ สา ปน ตณฺหุปตาปวิคเมน โหตีติ อาห ‘‘ตณฺหาสํกิเลสโสธเนนา’’ติฯ

ถินมิทฺธาทีนนฺติ ถินมิทฺธอุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉานํฯ ปหานนฺติ ปหายกํฯ

ตํสทิเสสูติ มหคฺคตภาวาทินา ปฐมชฺฌานสมาธิสทิเสสุฯ

ปีติสุขวนฺตํ ฌานํ ปีติสุขนฺติ วุตฺตํ ยถา อริสโสติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปีติสุข…เป.… อกาโร วุตฺโต’’ติ อาหฯ มคฺคสฺสปิ วา นิพฺพานารมฺมณโต ตถลกฺขณูปนิชฺฌานตา โยเชตพฺพาฯ อสมฺโมสธมฺมนฺติ อวินาสภาวํฯ

ทุติยชฺฌานกถาวณฺณนา

[161-162] ทิฏฺฐาทีนวสฺส ตํตํฌานกฺขเณ อนุปฺปชฺชนธมฺมตาปาทนํ วูปสมนํ วิรชฺชนํ ปหานญฺจาติ อิธาธิปฺเปตวิตกฺกาทโยเยว ฌานงฺคภูตา ตถา กรียนฺติ, น ตํสมฺปยุตฺตผสฺสาทโยติ วิตกฺกาทีนํเยว วูปสมาทิวจนํ ญายาคตํฯ ยสฺมา ปน วิตกฺกาทโย วิย ตํสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ เอเตน เอตํ โอฬาริกนฺติ ทิฏฺฐาทีนวา เอว, ตสฺมา อวิเสเสน วิตกฺกาทีนํ ตํสหชาตานญฺจ วูปสมาทิเก วตฺตพฺเพ วิตกฺกวิจาราทีนํเยว วูปสมาทิกํ วุจฺจมานํ ‘‘อธิกวจนมญฺญมตฺถํ โพเธตี’’ติ กิญฺจิ วิเสสํ ทีเปตีติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เยหิ วิตกฺกวิจาเรหี’’ติอาทิมาหฯ วิสุํ วิสุํ ฐิตานิปิ วิตกฺกวิจารสมติกฺกมวจนาทีนิ ปเหยฺยงฺคนิทฺเทสตาสามญฺเญน จิตฺเตน สมูหโต คเหตฺวา อวยเวน สมุทาโยปลกฺขณํ กตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เตสํ…เป.… ตํ ทีปกนฺติ วุตฺต’’นฺติ อาหฯ อิทานิ อวยเวน สมุทาโยปลกฺขณํ วินา วิตกฺกวิจารวูปสมวจเนน ปีติวิราคาทิวจนานํ สวิสเย สมานพฺยาปารตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาหฯ

ตสฺมิํ ทสฺสิเตติ ‘‘ยา สทฺธา สทฺทหนา’’ติอาทินา ฌานวิภงฺเค สมฺปสาทเน ทสฺสิเตฯ สมานาธิกรณนิทฺเทเสเนวาติ ตตฺเถว วิภงฺเค อุทฺเทสปทุทฺธาราทีสุ สทฺธาฌานานํ ‘‘สมฺปสาทน’’นฺติ เอกาธิกรณตาวจเนเนวฯ

โอฬาริกงฺคมุเขน ‘‘ตทนุธมฺมตา สตี’’ติ วุตฺตาย ตํตํฌานนิกนฺติยา วิกฺขมฺภนํ วิตกฺกวิจารวูปสมวจนาทีหิ ปกาสิตนฺติ อาห ‘‘ตณฺหาปฺปหานํ เอเตสํ วูปสมน’’นฺติ (วิภ. 799)ฯ ยโต วิตกฺกวิจาเรสุ วิรตฺตภาวทีปกํ วิตกฺกวิจารวูปสมวจนนฺติ ตทุภยาภาวทีปนํ ปุน กตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เย จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ