เมนู

นิทฺเทสวารกถาวณฺณนา

[2] สนฺเตติ สภาวโต วิชฺชมาเนฯ ผสฺสสฺส วิสยวิสยีนํ สนฺนิปตนากาเรน คเหตพฺพตฺตา ผุสนํ วิสเย จิตฺตสฺส สนฺนิปตนํ วุตฺตํฯ ‘‘จินฺตนฏฺเฐน จิตฺตํ, มนนฏฺเฐน มโน’’ติอาทินา จิตฺตาทิสทฺทา จินฺตนาทิพฺยาปารมุเขน อตฺตโน อตฺถํ วิภาเวนฺตีติ อาห ‘‘จิตฺตํ มโนติอาทีสุ วิย กิจฺจวิเสสํ อนเปกฺขิตฺวา’’ติฯ ยถา โลเก วิกตเมว เวกตํ, วิสโย เอว เวสยนฺติ วุจฺจติ, เอวํ มโน เอว มานสนฺติ สทฺทมตฺตวิเสโสฯ นีลาทิ-สทฺทา วิย วตฺถาทีสุ จิตฺเตสุ ปริสุทฺธภาวนิพนฺธนา ปณฺฑรสทฺทสฺส ปวตฺตีติ ตสฺส คุณวิเสสาเปกฺขตา วุตฺตาฯ ยถา กายิกํ สาตนฺติ เอตฺถ กายปฺปสาทนิสฺสิตนฺติ อตฺโถ, เอวํ เจตสิกํ สาตนฺติ เอตฺถ เจโตนิสฺสิตํ สาตนฺติ นิสฺสยวิเสสาเปกฺขตา วุตฺตาฯ เอกกฺขณิกา นานากฺขณิกา จ จิตฺตสฺส ฐิติ นาม, ตสฺส อวตฺถาวิเสโสติ อวตฺถาวิเสสาเปกฺโข จิตฺตสฺส ฐิตีติ เอวํปกาโร นิทฺเทโสฯ ‘‘น ลุพฺภตี’’ติ วุตฺตสฺส จิตฺตสฺส, ปุคฺคลสฺส วา ปวตฺติอาการภาเวน อลุพฺภนาติ อโลโภ วุตฺโตติ อญฺญสฺส กิริยาภาววิเสสาเปกฺโข อลุพฺภนาติ นิทฺเทโสฯ วุตฺตนเยเนว อลุพฺภิตสฺส ภาโว อลุพฺภิตตฺตนฺติ อยํ นิทฺเทโส อญฺญสฺส ภาวภูตตาวิเสสาเปกฺโข วุตฺโตฯ กตฺตุกรณภาวาทโย สภาวธมฺมานํ อชฺฌาโรปนวเสเนว สิชฺฌนฺติ , ภาวนิทฺเทโส ปน อชฺฌาโรปนานเปกฺโข, ตโตเยว จ วิเสสนฺตรวินิมุตฺโต วินิวตฺโต วิเสสโต นิชฺชีวภาวคิภาวโต สภาวนิทฺเทโส นาม โหตีติ ผสฺโสติ อิทํ ผุสนฏฺเฐน ‘‘ธมฺมมตฺตทีปนํ สภาวปท’’นฺติ วุตฺตํฯ อารมฺมณํ ผุสนฺตสฺส จิตฺตสฺส ปวตฺติอากาโร ผุสนพฺยาปาโร โหตีติ ‘‘ผุสนกิริยา ผุสนากาโร’’ติ วุตฺตํฯ สมฺผุสนาติ สํ-สทฺโท ‘‘สมุทโย’’ติอาทีสุ วิย สมาคมตฺถทีปโกติ อาห ‘‘สมาคมผุสนา’’ติฯ ‘‘ผุสามิ เนกฺขมฺมสุข’’นฺติอาทีสุ (ธ. ป. 272) ปฏิลาโภปิ ผุสนา สมฺผุสนาติ จ วุจฺจตีติ อาห ‘‘น ปฏิลาภสมฺผุสนา’’ติฯ

อปเรน เววจเนนฯ พหุสฺสุตภาวสมฺปาทิกาย ปญฺญาย ปณฺฑิจฺจปริยาโยฯ สิปฺปายตนาทีสุ ทกฺขตาภูตาย โกสลฺลปริยาโย, ยตฺถ กตฺถจิ ติกฺขสุขุมาย เนปุญฺญปริยาโย, สมฺมา ธมฺเม ปญฺญเปนฺติยา เวภพฺยาปริยาโยติ เอวมาทินา เตสุ เตสุ ปญฺญาวิเสเสสุ เต เต ปริยายวิเสสา วิเสเสน ปวตฺตาติ เตสํ ปญฺญาวิเสสานํ นานากาเล ลพฺภมานตา วุตฺตา, อิตเรปิ อนุคตา โหนฺติ เยภุยฺเยนาติ อธิปฺปาโยฯ อตฺถนานตฺเตน ปญฺญาทิอตฺถวิเสเสนฯ โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตนฺติ เอวํปการา นิทฺเทสา สภาวาการภาวทีปนวเสน พฺยญฺชนวเสเนว วิภาควจนํฯ ปณฺฑิจฺจนฺติอาทโย ปญฺญาวิเสสนิพนฺธนตฺตา อตฺถวเสน วิภาควจนนฺติ อิมมตฺถมาห ‘‘อถ วา’’ติอาทินาฯ เอวมากาโร ปนาติ ปุริมาการโต วิเสโส อตฺถโต วิภตฺติคมนสฺส การณํ วุตฺตํฯ

ปฏิกฺขิปนํ ปฏิเสธนํ ปฏิกฺเขโป, ตสฺส นานตฺตํ วิเสโส ปฏิกฺเขปนานตฺตํ, สทฺธมฺมครุตาย ปฏิกฺเขโป สทฺธมฺมครุตาปฏิกฺเขโป, เตน สทฺธมฺมครุตาปฏิกฺเขเปน นานตฺตํ สทฺธมฺมครุตาปฏิกฺเขปนานตฺตํฯ ตํ สทฺธมฺมครุตาปฏิกฺเขปนานตฺตํ ปน โกธครุตาทิเภทภินฺนนฺติ ‘‘โกธครุตาทิวิสิฏฺเฐนา’’ติ วุตฺตํฯ โกธาทีหิ วิสิฏฺโฐ ภินฺโน สทฺธมฺมครุตาย ปฏิกฺเขโป ปฏิเสธนํ โกธาทิวิสิฏฺฐปฏิกฺเขโปฯ โกธครุตาทิเยว, ตสฺส นานตฺเตน สทฺธมฺมครุตาปฏิปกฺขนานตฺเตนาติ โกธครุตา สทฺธมฺมครุตาย ปฏิปกฺโขฯ

มกฺขลาภสกฺการครุตา สทฺธมฺมครุตาย ปฏิปกฺโขติ สทฺธมฺมครุตาย ปฏิปกฺขภาววิเสเสน อสทฺธมฺมครุตา ตพฺภาเวน เอกีภูตาปิ นานตฺตํ คตาฯ ยสฺมา ปน โกโธ อตฺถโต โทโสเยวฯ มกฺโข โทสปฺปธานา ปรคุณวิทฺธํสนาการปฺปวตฺตา อกุสลา ขนฺธาฯ ตคฺครุตา จ เตสํ สาทรอภิสงฺขรณวเสน ปวตฺตนเมวฯ ลาภครุตา จตุนฺนํ ปจฺจยานํ สกฺการครุตา, เตสํเยว สุสงฺขตานํ ลทฺธกามตาฯ ตทุภเยสุ จ อาทรกิริยา ตถาปวตฺตา อิจฺฉาเยว, ตสฺมา ‘‘สทฺธมฺมครุตาปฏิปกฺขนานตฺเตน อสทฺธมฺมา นานตฺตํ คตา’’ติ วุตฺตํฯ ตถา หิ จตฺตาโร อสทฺธมฺมา อิจฺเจว อุทฺทิฏฺฐาฯ อสทฺธมฺมครุตาติ เอตฺถ จ ปุริมสฺมิํ วิกปฺเป ‘‘น สทฺธมฺมครุตา’’ติ สทฺธมฺมครุตา น โหตีติ อตฺโถฯ ทุติยสฺมิํ สทฺธมฺมครุตาย ปฏิปกฺโขติ สทฺธมฺมครุตา เอว วา ปฏิปกฺโข, ตสฺส นานตฺเตน สทฺธมฺมครุตาปฏิปกฺขนานตฺเตนาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ โกธมกฺขครุตานญฺหิ สทฺธมฺมวิเสสา ปวตฺติเภทภินฺนา เมตฺตา ปฏิปกฺโขฯ ลาภสกฺการครุตานํ อปฺปิจฺฉตา สนฺโตสาฯ เตน โกธครุตา น สทฺธมฺมครุตาติ โกธครุตา กายจิ สทฺธมฺมครุตาย ปฏิปกฺโขติ อยมตฺโถ วุตฺโต โหติฯ ตถา มกฺขครุตาทีสุปิฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘จตฺตาโร สทฺธมฺมา สทฺธมฺมครุตา น โกธครุตา…เป.… สทฺธมฺมครุตา น สกฺการครุตา’’ติ (อ. นิ. 4.44) อาคตตนฺติปิ สมตฺถิตา ภวติฯ โลโภ น โหตีติ อโลโภ ลุพฺภนา น โหตีติ อลุพฺภนาติ เอวมาทิโก อโลโภติอาทีนํ โลภาทิวิสิฏฺโฐ ปฏิกฺเขโป ‘‘ผสฺโส ผุสนา’’ติอาทิเกหิ วิสทิสภาวโต ‘‘ผสฺสาทีหิ นานตฺต’’นฺติ วุตฺโตฯ ผสฺสาทีหีติ เจตฺถ อลุพฺภนาทโยปิ อาทิ-สทฺเทน สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ โลภาทิปฏิปกฺเขนาติ ‘‘โลภปฏิปกฺโข อโลโภ’’ติอาทินา โยเชตพฺพํฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ อโลภาโทสาโมหานํ วิธุรตาย ปฏิปกฺขภาเวน จ ลพฺภมาโน อญฺญมญฺญวิสทิโส โลภาทิวิสิฏฺฐปฏิกฺเขปภาเวน โลภาทิปฏิปกฺขภาเวน จ วิญฺญายตีติ อาห ‘‘อโลภา…เป.… โยเชตพฺพ’’นฺติฯ พหูหิ ปกาเรหิ ทีเปตพฺพตฺถตา มหตฺถตาอาทรวเสน โสตูนํฯ

[3] ยทิปิ เอกสฺมิํ ขเณ เอกํเยว อารมฺมณํ โหติ, ฉสุปิ ปน อารมฺมเณสุ อุปฺปตฺติรหตฺตา ‘‘เตหิ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสาติ สาตสฺส สุขสฺสฯ ชาตาติ เอตสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘การณภาเวน ผสฺสตฺถํ ปวตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา เจตสิกสาตสงฺขาตา โสมนสฺสเวทนา สเหว อุปฺปชฺชติ, เอวํ ตทนุรูปผสฺสสหิตา หุตฺวา ปวตฺตา ตชฺชาติ วุตฺตาฯ สาทยตีติ อธิคมาสีสาย อนญฺญนินฺนํ กโรติฯ

[5] น ตสฺสา ตชฺชตาติ ตสฺสา มโนวิญฺญาณธาตุยา ตสฺสารุปฺปา ‘‘ตสฺส ชาตา’’ติ วา อุภยถาปิ ตชฺชตา น ยุชฺชติฯ ยทิปิ ผสฺโส วิญฺญาณสฺส วิเสสปจฺจโย น โหติ, ตถาปิ โส ตสฺส ปจฺจโย โหติเยวาติ ตสฺส ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตุสมฺผสฺสชตา วตฺตพฺพาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘น จ ตเทวา’’ติอาทิฯ เตหิ อารมฺมเณหิ ชาตา ตชฺชาติ อิมินาปิ อตฺเถน ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตุสมฺผสฺสชาติ วตฺตุํ น สกฺกาฯ วิญฺญาณสฺส ปน ตชฺชตาปญฺญตฺติ ลพฺภเตวฯ ตถา หิ ‘‘กิํ วา เอเตนา’’ติอาทินา ผสฺสาทีนํ ตถา เทเสตพฺพตํ อาหฯ

[7] จิตฺตสฺส อารมฺมเณ อานยนาการปฺปวตฺโต วิตกฺโก อตฺถโต อารมฺมณํ ตตฺถ อากฑฺฒนฺโต วิย โหตีติ ‘‘อารมฺมณสฺส อากฑฺฒนํ วิตกฺกน’’นฺติ วุตฺตํฯ

[8] อารมฺมณสฺส อนุมชฺชนาการปฺปวตฺโต วิจาโร ตตฺถ ปริพฺภมนฺโต วิย สมนฺตโต จรนฺโต วิย จ โหตีติ ‘‘สมนฺตโต จรณํ วิจรณ’’นฺติ วุตฺตํฯ

[11] ตถา อวฏฺฐานมตฺตภาวโตติ ปาณวธาทิสาธนอวฏฺฐานมตฺตภาวโต, น พลวภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ

[14] เยน ธมฺเมน จิตฺเต อารมฺมณํ อุปติฏฺฐติ โชตติ จ, โส ธมฺโม อุปฏฺฐานํ โชตนนฺติ จ วุตฺโตติ อาห ‘‘อุปฏฺฐานํ โชตนญฺจ สติเยวา’’ติฯ

[16] สณฺหฏฺเฐนาติ สุขุมฏฺเฐนฯ

[30] ภาโวติ หิริยนํ วทติฯ

[33] พฺยาปาเทตพฺโพติ อพฺยาปชฺช-สทฺทสฺส กมฺมตฺถตํ อาหฯ

[42-43] ยทิ อนวชฺชธมฺมานํ สีฆสีฆปริวตฺตนสมตฺถตา ลหุตา, สาวชฺชธมฺมานํ กถนฺติ อาห ‘‘อวิชฺชานีวรณาน’’นฺติอาทิฯ

เตสํ ภาโว ครุตาติ เอเตน สติปิ สพฺเพสํ อรูปธมฺมานํ สมานขณตฺเต โมหสมฺปยุตฺตานํ สาติสโย ทนฺโธ ปวตฺติอากาโรติ ทสฺเสติฯ โส ปน เตสํ ทนฺธากาโร สนฺตาเน ปากโฏ โหติฯ

[44-45] อปฺปฏิฆาโต อวิโลมนํฯ

[46-47] กิลินฺนนฺติ อวสฺสุตํฯ

[50-51] ปจฺโจสกฺกนํ มายา ยา อจฺจสราติปิ วุจฺจติฯ อรุมกฺขนํ วณาเลปนํฯ เวฬุ เอว ทาตพฺพภาเวน ปริคฺคหิโต เวฬุทานํ นามฯ

นิทฺเทสวารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

โกฏฺฐาสวารกถาวณฺณนา

[58-120] เตติ ผสฺสปญฺจมกาทโยฯ สงฺคหคมเนเนวาติ สาธารณตาทินา เกนจิ สทิสตาเลเสน, น ผสฺสาทโย วิย วิสุํ ธมฺมภาเวเนวาติ อตฺโถฯ ตถา อวิปฺปกิณฺณตฺตาติ ผสฺสาทโย วิย สรูเปน วิสุํ วิสุํ อวุตฺตตฺตาฯ ยทิปิ ฉนฺทาทโย สงฺคหสุญฺญตวาเรสุปิ สรูเปน น วุตฺตา, ขนฺธายตนธาตุราสีสุ ปน สงฺคหิตาเยวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตํนิทฺเทเสติ สงฺขารกฺขนฺธนิทฺเทเสฯ ขนฺธานํ ธาตายตนภาเว พฺยภิจาราภาวโต อขนฺธภาวนิวารเณน อนายตนาธาตุภาวนิวารณมฺปิ ทฏฺฐพฺพํฯ น เยวาปนกา ฐเปตพฺพาติ ขนฺธาทิราสิอนฺโตคธตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อุทฺเทสาทีสุ ปน ‘‘เยวาปนาตฺเวว วุตฺตานํ เตสํ ตถาเยว สงฺคโห ยุตฺโต’’ติ อฏฺฐกถายํ ‘‘ฐเปตฺวา เยวาปนเก’’ติ วุตฺตํฯ สรูเปน อวุตฺตานมฺปิ จิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนานํ ขนฺธาทิภาโว น วาเรตพฺโพติ น เยวาปนกา ฐเปตพฺพาติ วุตฺตนฺติ อุภเยสมฺปิ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ

อาหารปจฺจยสงฺขาเตนาติ อุปตฺถมฺภกปจฺจยสงฺขาเตนฯ โส จ อาหารานํ อุปตฺถมฺภกภาโว ปากโฏติ กตฺวา วุตฺโต, น ชนกตฺตาภาวโตฯ โอชฏฺฐมกรูปสฺส หิ เวทนาทีนญฺจ อาหารณโต เตสํ ชนกตฺตํ ลพฺภตีติฯ