ฌานปทสฺสาติ ฌานสทฺทสฺสฯ เตสูติ ปญฺจสุฯ ปญฺจ หิ องฺคานิ ฌานปทสฺส อตฺโถติ อิทํ สํวณฺณิยมานตฺตาเยว อิมํ จิตฺตุปฺปาทํ สนฺธาย วุตฺตํฯ น หิ สพฺพสฺมิํ จิตฺตุปฺปาเท ปญฺเจว ฌานงฺคานิฯ ปทสมูโห วากฺยํ, ปทโกฏฺฐาโส วา ผสฺสปญฺจมกาทิ ธมฺมราสิฯ วุตฺตํ ปูริตนฺติ ฉปณฺณาสาทิตาย ปูรณวเสนฯ ผสฺสปจฺจยา เวทนา ‘‘ผุฏฺโฐ เวเทติ, ผุฏฺโฐ สญฺชานาตี’’ติอาทิวจนโต (สํ. นิ. 4.93) ผสฺโส เวทนาทีนํ ปจฺจโยฯ ยทิปิ ฉนฺทาทโย ยถาวุตฺตราสิกิจฺจาภาวโต เตสุ น วตฺตพฺพา, วิสุํ ราสิอนฺตรภาเวน ปน สรูปโต วตฺตพฺพาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา ‘‘วุตฺตานมฺปี’’ติอาทิมาหฯ

ธมฺมุทฺเทสวารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

กามาวจรกุสลํ

นิทฺเทสวารกถาวณฺณนา

[2] สนฺเตติ สภาวโต วิชฺชมาเนฯ ผสฺสสฺส วิสยวิสยีนํ สนฺนิปตนากาเรน คเหตพฺพตฺตา ผุสนํ วิสเย จิตฺตสฺส สนฺนิปตนํ วุตฺตํฯ ‘‘จินฺตนฏฺเฐน จิตฺตํ, มนนฏฺเฐน มโน’’ติอาทินา จิตฺตาทิสทฺทา จินฺตนาทิพฺยาปารมุเขน อตฺตโน อตฺถํ วิภาเวนฺตีติ อาห ‘‘จิตฺตํ มโนติอาทีสุ วิย กิจฺจวิเสสํ อนเปกฺขิตฺวา’’ติฯ ยถา โลเก วิกตเมว เวกตํ, วิสโย เอว เวสยนฺติ วุจฺจติ, เอวํ มโน เอว มานสนฺติ สทฺทมตฺตวิเสโสฯ นีลาทิ-สทฺทา วิย วตฺถาทีสุ จิตฺเตสุ ปริสุทฺธภาวนิพนฺธนา ปณฺฑรสทฺทสฺส ปวตฺตีติ ตสฺส คุณวิเสสาเปกฺขตา วุตฺตาฯ ยถา กายิกํ สาตนฺติ เอตฺถ กายปฺปสาทนิสฺสิตนฺติ อตฺโถ, เอวํ เจตสิกํ สาตนฺติ เอตฺถ เจโตนิสฺสิตํ สาตนฺติ นิสฺสยวิเสสาเปกฺขตา วุตฺตาฯ เอกกฺขณิกา นานากฺขณิกา จ จิตฺตสฺส ฐิติ นาม, ตสฺส อวตฺถาวิเสโสติ อวตฺถาวิเสสาเปกฺโข จิตฺตสฺส ฐิตีติ เอวํปกาโร นิทฺเทโสฯ ‘‘น ลุพฺภตี’’ติ วุตฺตสฺส จิตฺตสฺส, ปุคฺคลสฺส วา ปวตฺติอาการภาเวน อลุพฺภนาติ อโลโภ วุตฺโตติ อญฺญสฺส กิริยาภาววิเสสาเปกฺโข อลุพฺภนาติ นิทฺเทโสฯ วุตฺตนเยเนว อลุพฺภิตสฺส ภาโว อลุพฺภิตตฺตนฺติ อยํ นิทฺเทโส อญฺญสฺส ภาวภูตตาวิเสสาเปกฺโข วุตฺโตฯ กตฺตุกรณภาวาทโย สภาวธมฺมานํ อชฺฌาโรปนวเสเนว สิชฺฌนฺติ , ภาวนิทฺเทโส ปน อชฺฌาโรปนานเปกฺโข, ตโตเยว จ วิเสสนฺตรวินิมุตฺโต วินิวตฺโต วิเสสโต นิชฺชีวภาวคิภาวโต สภาวนิทฺเทโส นาม โหตีติ ผสฺโสติ อิทํ ผุสนฏฺเฐน ‘‘ธมฺมมตฺตทีปนํ สภาวปท’’นฺติ วุตฺตํฯ อารมฺมณํ ผุสนฺตสฺส จิตฺตสฺส ปวตฺติอากาโร ผุสนพฺยาปาโร โหตีติ ‘‘ผุสนกิริยา ผุสนากาโร’’ติ วุตฺตํฯ สมฺผุสนาติ สํ-สทฺโท ‘‘สมุทโย’’ติอาทีสุ วิย สมาคมตฺถทีปโกติ อาห ‘‘สมาคมผุสนา’’ติฯ ‘‘ผุสามิ เนกฺขมฺมสุข’’นฺติอาทีสุ (ธ. ป. 272) ปฏิลาโภปิ ผุสนา สมฺผุสนาติ จ วุจฺจตีติ อาห ‘‘น ปฏิลาภสมฺผุสนา’’ติฯ

อปเรน เววจเนนฯ พหุสฺสุตภาวสมฺปาทิกาย ปญฺญาย ปณฺฑิจฺจปริยาโยฯ สิปฺปายตนาทีสุ ทกฺขตาภูตาย โกสลฺลปริยาโย, ยตฺถ กตฺถจิ ติกฺขสุขุมาย เนปุญฺญปริยาโย, สมฺมา ธมฺเม ปญฺญเปนฺติยา เวภพฺยาปริยาโยติ เอวมาทินา เตสุ เตสุ ปญฺญาวิเสเสสุ เต เต ปริยายวิเสสา วิเสเสน ปวตฺตาติ เตสํ ปญฺญาวิเสสานํ นานากาเล ลพฺภมานตา วุตฺตา, อิตเรปิ อนุคตา โหนฺติ เยภุยฺเยนาติ อธิปฺปาโยฯ อตฺถนานตฺเตน ปญฺญาทิอตฺถวิเสเสนฯ โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตนฺติ เอวํปการา นิทฺเทสา สภาวาการภาวทีปนวเสน พฺยญฺชนวเสเนว วิภาควจนํฯ ปณฺฑิจฺจนฺติอาทโย ปญฺญาวิเสสนิพนฺธนตฺตา อตฺถวเสน วิภาควจนนฺติ อิมมตฺถมาห ‘‘อถ วา’’ติอาทินาฯ เอวมากาโร ปนาติ ปุริมาการโต วิเสโส อตฺถโต วิภตฺติคมนสฺส การณํ วุตฺตํฯ

ปฏิกฺขิปนํ ปฏิเสธนํ ปฏิกฺเขโป, ตสฺส นานตฺตํ วิเสโส ปฏิกฺเขปนานตฺตํ, สทฺธมฺมครุตาย ปฏิกฺเขโป สทฺธมฺมครุตาปฏิกฺเขโป, เตน สทฺธมฺมครุตาปฏิกฺเขเปน นานตฺตํ สทฺธมฺมครุตาปฏิกฺเขปนานตฺตํฯ ตํ สทฺธมฺมครุตาปฏิกฺเขปนานตฺตํ ปน โกธครุตาทิเภทภินฺนนฺติ ‘‘โกธครุตาทิวิสิฏฺเฐนา’’ติ วุตฺตํฯ โกธาทีหิ วิสิฏฺโฐ ภินฺโน สทฺธมฺมครุตาย ปฏิกฺเขโป ปฏิเสธนํ โกธาทิวิสิฏฺฐปฏิกฺเขโปฯ โกธครุตาทิเยว, ตสฺส นานตฺเตน สทฺธมฺมครุตาปฏิปกฺขนานตฺเตนาติ โกธครุตา สทฺธมฺมครุตาย ปฏิปกฺโขฯ