ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

อภิธมฺมปิฏเก

ธมฺมสงฺคณี-อนุฏีกา

วีสติคาถาวณฺณนา

[1] อภิธมฺมสํวณฺณนาย อตฺถํ สํวณฺเณตุกาโม ตสฺสา อาทิคาถาย ตาว ปโยชนสมฺพนฺธาภิธานปุพฺพงฺคมํ อตฺถํ นิทฺธาเรนฺโต อุฬารชฺฌาสยานํ นิสมฺมการีนํ ปฏิปตฺติ ปเรสํ วิวิธหิตสุขนิปฺผาทนปฺปโยชนาติ อาจริยสฺสาปิ ธมฺมสํวณฺณนาย อาทิมฺหิ สตฺถริ นิปจฺจการสฺส อนฺตรายวิโสสนตฺถตา วิย สตฺถริ ธมฺเม จ ปเรสํ อจฺจนฺตสุขปฺปฏิลาภสํวตฺตนิยสทฺธารตนุปฺปาทนตฺถตาปิ สิยาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ธมฺมสํวณฺณนาย’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมาเน อปาเยสุ อปตมาเน ธาเรตีติ ธมฺโมติ สามญฺญวจโนปิ ธมฺม-สทฺโท สทฺทนฺตรสนฺนิธาเนน อิธ ปริยตฺติวิเสสวิสโยฯ สํวณฺณียติ อตฺโถ เอตายาติ สํวณฺณนา, อฏฺฐกถาฯ

ติวิธยานมุเขน วิมุตฺติธมฺมํ ยถารหมนุสาสตีติ สตฺถาฯ ปณมนํ ปณาโม, กายวาจาจิตฺเตหิ สตฺถุ คุณนินฺนตาฯ กิริยา กรณํ, ปณามสฺส กรณํ ปณามกรณํ, วนฺทนาปโยโคฯ โส จ กิญฺจาปิ ‘‘อิทานิ อธิปฺเปตํ ปณามํ กโรนฺโต’’ติอาทินา ‘‘ตสฺส ปาเท นมสฺสิตฺวา’’ติอาทิกสฺส อธิปฺเปตปณามภาวํ ทสฺเสสฺสติ, ‘‘กรุณา วิยา’’ติอาทิกสฺส ปน สพฺพสฺส โถมนาวเสน วุตฺตสฺสปิ วเสน เวทิตพฺโพฯ

โส หิ สตฺถุ มหากรุณาทิคุณวิเสสกิตฺตนวเสน ปวตฺโต มหากรุณาทิคุณวิเสสาวินาภาวินา สํวณฺณิยมานสํวณฺณนาธมฺมวิภาวิเตน ธมฺมสฺส สฺวากฺขาตภาเวน สฺวากฺขาตธมฺเม สตฺถริ อนุปฺปนฺนสทฺธานํ สทฺธาชนนาย, อุปฺปนฺนสทฺธานญฺจ ภิยฺโยภาวาย โหติฯ สตฺถุโน จ อวิปรีตธมฺมเทสนภาเวน อวิตถเทสนาภูเต ธมฺเมติ เอเตน สตฺถุโน มหากรุณาทิคุณานํเยว จ ผลวิเสสนิปฺผาทนสมตฺถตาย ปสาทาวหตํ อาหฯ ธมฺเมน หิ สตฺถุสิทฺธิ, สตฺถารา จ ธมฺมสิทฺธิ, ธมฺมสมฺปตฺติยาปิ สตฺถุคุณตาย สตฺถุคุณวิภาวเนน สมฺปชฺชตีติฯ

เอวํ สตฺถริ ปณามกรณสฺส เอกํ ปโยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สมฺพนฺธํ วิภาเวติ ‘‘ตทุภยปฺปสาทา หี’’ติอาทินาฯ น หิ สตฺถริ ธมฺเม วา อปฺปสนฺโน สํวณฺณิยมาเน ตทธิคนฺตพฺเพ จ ธมฺเม สมฺมา ปฏิปชฺชติ, นาปิ สีลาทิอนุปาทาปรินิพฺพานนฺตํ มหนฺตํ อตฺถํ สาเธติ, ตสฺมา ธมฺมสํวณฺณนาสุ ปเรสํ สมฺมาปฏิปตฺติอากงฺขาย ตถารูปธมฺมปฏิคฺคาหเกหิ จ วินิโยชิเตน สตฺถริ ธมฺเม จ ปสาทุปฺปาทนํ สตฺถริ ปณามกรณํ วิหิตนฺติ อธิปฺปาโยฯ

ภควโต คุณสํกิตฺตนํ ตสฺส ธมฺมสงฺฆานมฺปิ โถมนา โหติเยวาติ วุตฺตํ ‘‘รตนตฺตยปณามวจน’’นฺติฯ ตถา จ วกฺขติ ‘‘ภควโต โถมเนเนวา’’ติอาทิ (ธ. ส. มูลฏี. 6)ฯ วกฺขมานํ วา ‘‘สทฺธมฺมญฺจสฺส ปูเชตฺวา’’ติอาทิํ สนฺธาย วุตฺตํฯ วิญฺญาปนตฺถํ ปเรสํ วิญฺญูนนฺติ วา สมฺพนฺธนียํฯ อวิญฺญูนํ อปฺปมาณตาย อภาชนตาย จ วิญฺญูนํ คหณํฯ เต หิ พุทฺธาทีสุ สคารวสฺส ปมาณภูตตํ ชานนฺตา ตสฺส วจนํ โสตพฺพํ สทฺธาตพฺพํ มญฺญนฺติ, สมฺมเทว จ นํ อนุติฏฺฐนฺตา ตทธิปฺปายํ ปูเรนฺติฯ อิธาปิ ปุริมนเยเนว สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ ปสาทวิญฺญาปนาทิมุเขนปิ สมฺมาปฏิปตฺติอากงฺขาย ปเวทิตตฺตาฯ

เอตฺถ จ ปฐโม อตฺถวิกปฺโป สทฺธานุสารีนํ ปุคฺคลานํ วเสน วุตฺโต, ทุติโย ธมฺมานุสารีนํฯ ปฐโม วา อสํสิทฺธสตฺถุธมฺมานํ วเสน วุตฺโต, ทุติโย สํสิทฺธสตฺถุธมฺมานํฯ ตถา ปฐโม ปฐเม รตเน ปณามกิริยาทสฺสนปโร, ทุติโย อิตเรสุปีติ อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ

ปณาโม กรียติ เอตายาติ ปณามกรณํ, ปณามกิริยาภินิปฺผาทิกา เจตนาฯ