ภินฺนวาเทนาติ ภินฺนา วาทา เอตสฺมินฺติ ภินฺนวาโท, เตน อภินฺเนน เถรวาเทน สห อฏฺฐารส โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ภินฺนวาเทนาติ วา ภินฺนาย ลทฺธิยา อฏฺฐารส โหนฺติ, เต สพฺเพปิ สหาติ อตฺโถฯ เถรวาทานมุตฺตโมติ เอตฺถ เถร-อิติ อวิภตฺติโก นิทฺเทโสฯ เถรานํ อยนฺติ เถโรฯ โก โส? วาโทฯ เถโร วาทานมุตฺตโมติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ

อุปฺปนฺเน วาเท สนฺธาย ‘‘ปรปฺปวาทมถน’’นฺติ อาหฯ อายติํ อุปฺปชฺชนกวาทานํ ปฏิเสธนลกฺขณภาวโต ‘‘อายติลกฺขณ’’นฺติ วุตฺตํฯ

นิทานกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มหาวคฺโค

1. ปุคฺคลกถา

1. สุทฺธสจฺจิกฏฺโฐ

1. อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา

[1] มายาย อมณิอาทโย มณิอาทิอากาเรน ทิสฺสมานา ‘‘มายา’’ติ วุตฺตาฯ อภูเตน มณิอุทกาทิอากาเรน คยฺหมานา มายามรีจิอาทโย อภูตญฺเญยฺยาการตฺตา อสจฺจิกฏฺฐาฯ โย ตถา น โหติ, โส สจฺจิกฏฺโฐติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มายา…เป.… ภูตตฺโถ’’ติฯ อนุสฺสวาทิวเสน คยฺหมาโน ตถาปิ โหติ อญฺญถาปีติ ตาทิโส เญยฺโย น ปรมตฺโถ, อตฺตปจฺจกฺโข ปน ปรมตฺโถติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนุสฺสวา…เป.… อุตฺตมตฺโถ’’ติฯ

ฉลวาทสฺสาติ อตฺถีติ วจนสามญฺเญน อตฺถีติ วุตฺเตหิ รูปาทีหิ สามญฺญวจนสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘โส สจฺจิ…เป.… ลทฺธิํ คเหตฺวา อามนฺตาติ ปฏิชานาตี’’ติ วจนโต ปน ‘‘ฉลวาทสฺสา’’ติ น สกฺกา วตฺตุํฯ น หิ ลทฺธิ ฉลนฺติฯ โอกาสํ อททมาโนติ ปติฏฺฐํ ปจฺฉินฺทนฺโตฯ ยทิ สจฺจิกฏฺเฐน อุปลพฺภติ, รูปาทโย วิย อุปลพฺเภยฺย, ตถา อนุปลพฺภนียโต น ตว วาโท ติฏฺฐตีติ นิวตฺเตนฺโตติ อธิปฺปาโยฯ ตํ สนฺธายาติ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโฐ’’ติ เอตฺถ วุตฺโต โย สจฺจิกฏฺโฐ, โส สปฺปจฺจยาทิภาเวน ทีปิโต ‘‘รูปญฺจ อุปลพฺภตี’’ติอาทีสุ อาคโต ธมฺมปฺปเภโทติ ทสฺเสติฯ

‘‘เตน สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถนา’’ติ วตฺวา ‘‘เตนากาเรนา’’ติ วทโต อยมธิปฺปาโย – สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถากาเรน อุปลพฺภมานํ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถน อุปลพฺภมานํ นาม โหตีติฯ อญฺญถา ตโตติ ตสฺส เตนากาเรนาติ วตฺตพฺพํ สิยาฯ โก ปเนติสฺสา ปุริมปุจฺฉาย จ วิเสโสติ? ปุริมปุจฺฉาย สตฺตปญฺญาสวิโธ ธมฺมปฺปเภโท ยถา ภูเตน สภาวตฺเถน อุปลพฺภติ, เอวํ ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ วุตฺตํฯ

อิธ ปน ภูตสภาวตฺเถน อุปลพฺภมาโน โส ธมฺมปฺปเภโท เยน รุปฺปนาทิสปฺปจฺจยาทิอากาเรน อุปลพฺภติ, กิํ เตนากาเรน ปุคฺคโลปิ อุปลพฺภตีติ เอส วิเสโสฯ ยถา ปน รูปํ วิย ภูตสภาวตฺเถน อุปลพฺภมานา เวทนา น รุปฺปนากาเรน อุปลพฺภติ, เอวํ ธมฺมปฺปเภโท วิย ภูตสภาวตฺเถน อุปลพฺภมาโน ปุคฺคโล น รุปฺปนาทิสปฺปจฺจยาทิอากาเรน อุปลพฺภตีติ สกฺกา ปรวาทินา วตฺตุนฺติ อโจทนียํ เอตํ สิยาฯ อวชานนญฺจ ตสฺส ยุตฺตนฺติ นิคฺคโห จ น กาตพฺโพฯ ธมฺมปฺปเภทโต ปน อญฺญสฺส สจฺจิกฏฺฐสฺส อสิทฺธตฺตา ธมฺมปฺปเภทากาเรเนว โจเทติฯ อวชานเนเนว นิคฺคหํ ทสฺเสติฯ อนุชานนาวชานนปกฺขา สามญฺญวิเสเสหิ ปฏิญฺญาปฏิกฺเขปปกฺขา อนุโลมปฏิโลมปกฺขา ปฐมทุติยนยาติ อยเมเตสํ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ

‘‘เตน วต เร วตฺตพฺเพ’’ติ วทนฺโต วตฺตพฺพสฺส อวจเน โทสํ ปาเปตีติ อิมินา อธิปฺปาเยน ‘‘นิคฺคหสฺส ปาปิตตฺตา’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘เอวเมตํ นิคฺคหสฺส จ อนุโลมปฏิโลมโต จตุนฺนํ ปาปนาโรปนญฺจ วุตฺตตฺตา อุปลพฺภตีติอาทิกํ อนุโลมปญฺจกํ นามา’’ติ วุตฺตํ, อนุโลมปฏิโลมโต ปน ทฺวีหิ ฐปนาหิ สห สตฺตเกน ภวิตพฺพํ, ตํวชฺชเน วา การณํ วตฺตพฺพํฯ ยํ ปน วกฺขติ ‘‘ฐปนา นาม ปรวาทีปกฺขสฺส ฐปนโต ‘อยํ ตว โทโส’ติ ทสฺเสตุํ ฐปนมตฺตเมว โหติ, น นิคฺคหสฺส วา ปฏิกมฺมสฺส วา ปากฏภาวกรณ’’นฺติ (กถา. อฏฺฐ. 2)ฯ เตนาธิปฺปาเยน อิธาปิ ฐปนาทฺวยํ วชฺเชติฯ ยถา ปน ตตฺถ ปฏิกมฺมปญฺจกภาวํ อวตฺวา ปฏิกมฺมจตุกฺกภาวํ วกฺขติ, เอวมิธาปิ นิคฺคหจตุกฺกภาโว วตฺตพฺโพ สิยาฯ สุทฺธิกนิคฺคหสฺส ปน นิคฺคหปฺปธานตฺตา อุทฺเทสภาเวน วุตฺโต นิคฺคโหว วิสุํ วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ เย ปน ‘‘อยถาภูตนิคฺคหตฺตา ตตฺถ ปฏิกมฺมํ วิสุํ น วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, เตสํ ทุติเย วาทมุเข นิคฺคหจตุกฺกภาโว ปฏิกมฺมปญฺจกภาโว จ อาปชฺชติฯ

[2] อตฺตนา อธิปฺเปตํ สจฺจิกฏฺฐเมวาติ สมฺมุติสจฺจํ สนฺธายาติ อธิปฺปาโยฯ วกฺขติ หิ ‘‘สุทฺธสมฺมุติสจฺจํ วา ปรมตฺถมิสฺสกํ วา สมฺมุติสจฺจํ สนฺธาย ‘โย สจฺจิกฏฺโฐ’ติ ปุน อนุโยโค ปรวาทิสฺสา’’ติ (กถา. อฏฺฐ. 6)ฯ ตตฺถ ยทิ ปรวาทินา อตฺตนา อธิปฺเปตสจฺจิกฏฺโฐ สมฺมุติสจฺจํ, สมฺมุติสจฺจากาเรน ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ วทนฺเตน สมานลทฺธิโก นปฺปฏิเสธิตพฺโพ, กถา เอวายํ นารภิตพฺพาฯ

อถ สกวาทินา อตฺตนา จ อธิปฺเปตสจฺจิกฏฺฐํเยว สนฺธาย ปรวาที ‘‘โย สจฺจิกฏฺโฐ’’ติอาทิมาหาติ อยมตฺโถฯ สกวาทินา สมฺมุติสจฺจํเยว สจฺจิกฏฺโฐติ อธิปฺเปตนฺติ อาปชฺชติฯ ยทิ อุภยํ อธิปฺเปตํ, ปุน ‘‘สมฺมุติสจฺจปรมตฺถสจฺจานิ วา เอกโต กตฺวาปิ เอวมาหา’’ติ น วตฺตพฺพํ สิยาติฯ ยทิ จ ทฺเวปิ สจฺจานิ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถา, สจฺจิกฏฺเฐกเทเสน อุปลทฺธิํ อิจฺฉนฺเตน ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถนา’’ติอาทิ อนุโยโค น กาตพฺโพ, น จ สจฺจิกฏฺเฐกเทเสน อนุโยโค ยุตฺโตฯ น หิ เวทยิตากาเรน อุปลพฺภมานา เวทนา รุปฺปนากาเรน อุปลพฺภตีติ อนุยุญฺชิตพฺพา, น จ ปรวาที รุปฺปนาทิสภาวํ ปุคฺคลํ อิจฺฉติ, อถ โข สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถเมวาติฯ ปรมตฺถสจฺจโต อญฺญสฺมิํ สจฺจิกฏฺเฐ วิชฺชมาเน นาสฺส ปรมตฺถสจฺจตา อนุยุญฺชิตพฺพาฯ อสจฺจิกฏฺเฐ สจฺจิกฏฺฐโวหารํ อาโรเปตฺวา ตํ สนฺธาย ปุจฺฉตีติ วทนฺตานํ โวหริตสจฺจิกฏฺฐสฺส อตฺตนา อธิปฺเปตสจฺจิกฏฺฐตา น ยุตฺตาฯ โวหริตปรมตฺถสจฺจิกฏฺฐานญฺจ ทฺวินฺนํ สจฺจิกฏฺฐภาเว วุตฺตนโยว โทโสฯ สมฺมุติสจฺจากาเรน อุปลพฺภมานญฺจ ภูตสภาวตฺเถน อุปลพฺเภยฺย วา น วาฯ ยทิ ภูตสภาวตฺเถน อุปลพฺภติ, ปุคฺคโลปิ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถนาติ อนุชานนฺโต นานุยุญฺชิตพฺโพฯ อถ น ภูตสภาวตฺเถน, ตํวินิมุตฺโต สมฺมุติสจฺจสฺส สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถากาโร น วตฺตพฺโพ อสิทฺธตฺตาฯ วกฺขติ จ ‘‘ยถา รูปาทโย ปจฺจตฺตลกฺขณสามญฺญลกฺขณวเสน อตฺถิ, น เอวํ ปุคฺคโล’’ติฯ ตสฺมา มคฺคิตพฺโพ เอตฺถ อธิปฺปาโยฯ

ทฺวินฺนํ สจฺจานนฺติ เอตฺถ สจฺจทฺวยากาเรน อนุปลพฺภนียโต อนุญฺเญยฺยเมตํ สิยา, น วา กิญฺจิ วตฺตพฺพํฯ ยถา หิ เอกเทเสน ปรมตฺถากาเรน อนุปลพฺภนียตา อนุชานนสฺส น การณํ, เอวํ เอกเทเสน สมฺมุติยากาเรน อุปลพฺภนียตา ปฏิกฺเขปสฺส จาติ มคฺคิตพฺโพ เอตฺถาปิ อธิปฺปาโยฯ นุปลพฺภตีติ วจนสามญฺญมตฺตนฺติ นุปลพฺภตีติ อิทเมว วจนํ อนุญฺญาตํ ปฏิกฺขิตฺตญฺจาติ เอตํ ฉลวาทํ นิสฺสายาติ อธิปฺปาโยฯ ยถา อุปลพฺภตีติ เอตสฺเสว อนุชานนปฏิกฺเขเปหิ อหํ นิคฺคเหตพฺโพ, เอวํ นุปลพฺภตีติ เอตสฺเสว อนุชานนปฏิกฺเขเปหิ ตฺวนฺติ เอวํ สมฺภวนฺตสฺส สามญฺเญน อสมฺภวนฺตสฺส กปฺปนํ ปเนตฺถ ฉลวาโท ภวิตุํ อรหติฯ เตน นุปลพฺภตีติ วจนสามญฺญมตฺตํ ฉลวาทสฺส การณตฺตา ‘‘ฉลวาโท’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

วจนสามญฺญมตฺตญฺจ ฉลวาทญฺจ นิสฺสายาติ วา อตฺโถฯ ฐปนา นิคฺคหปฺปฏิกมฺมานํ ปากฏภาวกรณํ น โหตีติ อิทํ วิจาเรตพฺพํฯ น หิ ปกฺขฏฺฐปเนน วินา ปุริมํ อนุชานิตฺวา ปจฺฉิมสฺส อวชานนํ, ปจฺฉิมํ วา อวชานนฺตสฺส ปุริมานุชานนํ มิจฺฉาติ สกฺกา อาโรเปตุนฺติฯ

[3] ตวาติ, ปฏิชานนฺตนฺติ จ ปจฺจตฺเต สามิอุปโยควจนานีติ อธิปฺปาเยน ‘‘ตฺวํเยว ปฏิชานนฺโต’’ติ อาหฯ

[4-5] จตูหิ ปาปนาโรปนาหิ นิคฺคหสฺส อุปนีตตฺตาติ ‘‘ทุนฺนิคฺคหิตา จ โหม, หญฺจี’’ติอาทินา ตยา มม กโต นิคฺคโห, มยา ตว กโต นิคฺคโห วิย มิจฺฉาติ เอวํ เตน อนุโลมปญฺจเก จตูหิ ปาปนาโรปนาหิ กตสฺส นิคฺคหสฺส เตน นิยาเมน ทุกฺกฏภาวสฺส อตฺตนา กตนิคฺคเหน สห อุปนีตตฺตา อนิคฺคหภาวสฺส วา อุปคมิตตฺตาติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอวเมว เตน หิ ยํ นิคฺคณฺหาสิ หญฺจิ…เป.… อิทํ เต มิจฺฉาติ เอตสฺส อนิคฺคหภาวนิคมนสฺเสว นิคฺคมนจตุกฺกตา เวทิตพฺพาฯ

อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปจฺจนีกานุโลมวณฺณนา

[7-10] ‘‘อตฺตโน ลทฺธิํ นิสฺสาย ปฏิญฺญา ปรวาทิสฺสา’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘ปรมตฺถวเสน ปุคฺคลสฺส อภาวโต ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺรายํ ปฏิกฺเขโป อตฺตโน ลทฺธิยา ยทิ กโต, ปรมตฺถโต อญฺเญน สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถน ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ อยมสฺส ลทฺธีติ อาปชฺชติฯ ตถา จ สติ นายํ สมฺมุติสจฺจวเสน อุปลทฺธิํ อิจฺฉนฺเตน นิคฺคเหตพฺโพฯ อถ อตฺตโน ลทฺธิํ นิคฺคูหิตฺวา ปรสฺส ลทฺธิวเสน ปฏิกฺขิปติ, ปุริมปฏิญฺญาย อวิโรธิตตฺตา น นิคฺคเหตพฺโพฯ น หิ อตฺตโน จ ปรสฺส จ ลทฺธิํ วทนฺตสฺส โทโส อาปชฺชตีติฯ อตฺตโน ปน ลทฺธิยา ปฏิชานิตฺวา ปรลทฺธิยา ปฏิกฺขิปนฺเตน อตฺตโน ลทฺธิํ ฉฑฺเฑตฺวา ปรลทฺธิ คหิตา โหตีติ นิคฺคเหตพฺโพติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย สิยาฯ

ปจฺจนีกานุโลมวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สุทฺธสจฺจิกฏฺฐวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. โอกาสสจฺจิกฏฺโฐ