[118] สุตาทิวตฺถุรหิโต ตุจฺฉมาโน นโฬ วิยาติ ‘‘นโฬ’’ติ วุจฺจติ, โส อุคฺคโต นโฬ เอตสฺสาติ อุนฺนโฬฯ

[122] ‘‘สีลกถา จ โน ภวิสฺสตี’’ติ เอตฺถ วุตฺตํ สีลกถาภวนํ ปฐมารมฺโภปิ ทุสฺสีเลน สห น โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห เนว สีลกถา โหตี’’ติฯ

[123] ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ อนุคฺคเหตพฺเพ ปญฺญาย โสเธตพฺเพ จ วฑฺเฒตพฺเพ จ อธิกสีลํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนปญฺญาย อนุคฺคณฺหาติ นามาติ อตฺโถฯ

[124] คูถกูโป วิย ทุสฺสีลฺยนฺติ เอเตน ทุสฺสีลฺยสฺส คูถสทิสตฺตเมว ทสฺเสติฯ

[130] โน จ สมฺมา ปญฺญเปตุํ สกฺโกนฺตีติ เยภุยฺเยน น สกฺโกนฺตีติ อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ, อุปฺปนฺเน ตถาคเต ตสฺมิํ อนาทริยํ กตฺวา สมาปตฺติํ อุปฺปาเทตุํ วายมนฺตสฺส อสมตฺถภาวํ วาฯ ติตฺถิยา วา ปูรณาทโย อธิปฺเปตาฯ

ติกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา

[133] ปเรน กตํ ทุสฺสีลฺยํ อาณตฺติยา อตฺตนา จ ปโยเคน กตนฺติ อาณตฺติยา ปาปสฺส ทายาโท ‘‘ตโต อุปฑฺฒสฺส ทายาโท’’ติ วุตฺโตฯ

[145] อยนฺติ ‘‘เตสุ ปฐโม’’ติอาทิกํ นยํ วทติฯ

[148] เทสนาย ธมฺมานํ ญาณสฺส อาปาถภาวสมฺปาทนํ ญาณุคฺฆาฏนํฯ สห อุทาหฏเวลายาติ อุทาหฏเวลาย สทฺธิํ ตสฺมิํ กาเล อนติกฺกนฺเต เอวาติ อตฺโถฯ

[152] ตนฺติ อนนฺตรวจนํ วทติฯ ‘‘กตโม โลโก’’ติ วุตฺเต ‘‘ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา’’ติ มหนฺตํ อตฺถํ สงฺคหิตฺวา ฐิตวจนํ อตฺถยุตฺตํฯ ลุชฺชตีติ โลโกติ การณยุตฺตํฯ

[156] สหิตาสหิตสฺสาติ สหิตาสหิเตติ อตฺโถ, สหิตาสหิตสฺส ปริจฺฉินฺทเนติ วา ฯ ทฺเวเยวาติ ทุติยจตุตฺถาเยวฯ เทสกสาวกสมฺปตฺติยา โพเธตุํ สมตฺถตาย สภาวธมฺมกถิกา, สจฺจธมฺมกถิกาติ อตฺโถฯ

[157] กุสลธมฺเมหิ จิตฺตสฺส วาสนาภาวนา วาสธุรํฯ อยํ ปาปปุคฺคโลติ จตุตฺโถ วุตฺโต, น ปฐโมฯ ปฐโม หิ อวิสํวาเทตุกาโม เวรญฺชพฺราหฺมณสทิโส อธิปฺเปโตติฯ

[159] ปุคฺคเลปิ อริยานํ อภิกฺกมนาทิสทิสตาติ ปุคฺคเล อภิกฺกมนาทีนํ อริยานํ อภิกฺกมนาทิสทิสตาติ อตฺโถ, อริยานํ อภิกฺกมนาทินา ปุคฺคลสฺส สทิสตาติ วา สทิสาภิกฺกมนาทิตาติ อตฺโถฯ

[166] ทุสฺสีลํ ‘‘ทุสฺสีโล’’ติ วทนฺโต ภูตํ ภาสติ นามฯ ปาณาติปาเตน ทุสฺสีลํ อทินฺนาทาเนน ทุสฺสีโลติ อวตฺวา ปาณาติปาเตเนวาติ วทนฺโต ตจฺฉํ ภาสติ นามฯ ยมิทํ ‘‘กาเลนา’’ติ วุตฺตํ, ตตฺร ตสฺมิํ วจเน, โย ‘‘กาเลน ภณตี’’ติ วุตฺโต, โส กีทิโสติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘กาลญฺญู โหตี’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยมิทํ กาเลนาติ วุตฺตํ, ตตฺร โย ปุคฺคโล’’ติอาทิมาหฯ

[168] อาคมนวิปตฺติ นาม กมฺมํ, ปุพฺพุปฺปนฺนปจฺจยวิปตฺติ สุกฺกโสณิตํฯ ปวตฺเต, ปวตฺตสฺส วา ปจฺจยา ปวตฺตปจฺจยา, อาหาราทโยฯ โชเตตีติ โชติ, อาโลโกฯ กุลสมฺปตฺติยาทีหิ โชตมาโน จ โชติ วิยาติ โชติฯ

[173] ปหีนาวสิฏฺฐกิเลสปจฺจเวกฺขณาปิ เยหิ กิเลเสหิ วิมุตฺโต อวิมุตฺโต จ, เตสํ ทสฺสนวเสน วิมุตฺติทสฺสนเมว โหตีติ อาห ‘‘วิมุตฺติญาณทสฺสนํ เอกูนวีสติวิธํ ปจฺจเวกฺขณญาณ’’นฺติฯ

[174] ยานิ กานิจิ ตนฺตาวุตานนฺติ ตนฺตาวุตานํ วตฺถานํ ยานิ กานิจิ วตฺถานีติ วุตฺตํ โหติฯ สายํ ตติยํ อสฺสาติ สายตติโยฯ อนุยุญฺชนํ อนุโยโคฯ ตํ อนุยุตฺโตติ อุปโยควจนํ ทฏฺฐพฺพํ, ภาวนปุํสกํ วาฯ

[178] ตตฺถ สิกฺขนภาเวนาติ สิกฺขาย สาชีเว จ สิกฺขนภาเวนฯ สิกฺขํ ปริปูเรนฺโตติ สีลสํวรํ ปริปูเรนฺโตฯ สาชีวญฺจ อวีติกฺกมนฺโตติ ‘‘นามกาโย ปทกาโย นิรุตฺติกาโย พฺยญฺชนกาโย’’ติ วุตฺตํ สิกฺขาปทํ ภควโต วจนํ อวีติกฺกมนฺโต หุตฺวาติ อตฺโถฯ อิทเมว จ ทฺวยํ ‘‘สิกฺขน’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ สาชีวานติกฺกโม สิกฺขาปาริปูริยา ปจฺจโยฯ ตโต หิ ยาว มคฺคา สํวรปาริปูรี โหตีติฯ วินาสนภาวโตติ หิํสนภาวโตฯ หลิทฺทิราโค วิย น ถิรกโถ โหตีติ เอตฺถ กถาย อฏฺฐิตภาเวน หลิทฺทิราคสทิสตา เวทิตพฺพา, น ปุคฺคลสฺสฯ

[179] ทารุมาสโกติ เย โวหารํ คจฺฉนฺตีติ อิติ-สทฺเทน เอวํปกาเร ทสฺเสติฯ อญฺญํ ทสฺเสตฺวา อญฺญสฺส ปริวตฺตนนฺติ ทสคฺฆนกํ วตฺถยุคํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส อชานนฺตสฺส ปญฺจคฺฆนกสฺส ทานํฯ

[181] อวิกิณฺณสุขนฺติ รูปาทีสุ สุภาทิปริกปฺปนวเสน อวิสฏสุขํฯ

[187] ขนฺธธมฺเมสุ อนิจฺจาทิวเสน ปวตฺตา วิปสฺสนา มคฺคผลลาเภน ปฏิลทฺธา นาม โหติ ตทลาเภน อนวฏฺฐานโตติ มคฺคผลลาภี เอว ‘‘อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาลาภี’’ติ วุตฺโต, มคฺคผลญาณเมว จ อธิกปญฺญาภาวโต จตุสจฺจธมฺเม สพฺพธมฺมสฺส วเร นิพฺพาเน เอว วา วิสิฏฺฐทสฺสนภาวโต จ อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

[189] สุเตน อนุปปนฺโนติ ยถาสุเตน วา อตฺเถน วา น สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ

จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา

[191] ปฐมปญฺจเก อุทฺเทเสเนว ปุคฺคลวิภาโค วิญฺญายตีติ ยถา เตสุ ปฏิปชฺชิตพฺพํ , ตาย ปฏิปตฺติยา เต วิภชนฺโต ‘‘ตตฺร ยฺวาย’’นฺติอาทิมาหฯ อารมฺภสทฺโทติ อารมฺภกิริยาวาจโก สทฺโทติ อตฺโถฯ ผลุปฺปตฺติยา มคฺคกิจฺจํ นิฏฺฐิตํ โหตีติ ‘‘มคฺคกิจฺจวเสน ผลเมว วุตฺต’’นฺติ อาหฯ อายาจนสาธูติ น ปสํสนาทิสาธูติ อตฺโถฯ

[192] อาทิโต เธยฺยํ ฐเปตพฺพํ อาเธยฺยํ, ทสฺสนสวนปฏิวจนทานวเสน มุเขน วิย ปวตฺตํ คหณํ มุขนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตํ มุขํ อาเธยฺยํ, คหณตฺถํ ปกติมุขเมว วา อาเธยฺยํ ยสฺส โส อาเธยฺยมุโข, อวิจาเรตฺวา อาทิกถาย เอว ฐปิตคหโณติ วุตฺตํ โหติฯ

[194] รชคฺคสฺมินฺติ รชคฺคภาเวฯ

[199] ควา ขีรํ อคฺคมกฺขายตีติ น เอวํ สมฺพนฺโธ, อุปฺปตฺติโต ปน ปญฺจ โครเส ทสฺเสตฺวา เตสุ สปฺปิมณฺฑสฺส อคฺคภาวทสฺสนตฺถํ ‘‘ควา ขีร’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘คาวิโต ขีรํ นาม โหตี’’ติอาทิฯ

ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา

[202] ฉกฺเก เอกนฺตโต ปากฏา สมฺมาสมฺพุทฺธาทโย เต ยถาวุตฺตคุณา ปุคฺคลาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ เตน ทฏฺฐพฺโพ’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เตนาติ สามํ สจฺจาภิสมโย ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตปฺปตฺติพเลสุ จ วสิภาวปฺปตฺตีติ เอเตน สพฺเพน สมุทิเตนฯ ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาเณนา’’ติ ปน วุตฺเต สพฺพมิทํ สงฺคหิตํ โหติ สามํ สจฺจาภิสมเยน พเลสุ จ วสิภาวปฺปตฺติยา จ วินา สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส อภาวา, ตสฺมา อฏฺฐกถายํ ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาเณนา’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ ตตฺถ อนาจริยเกน อตฺตนา อุปฺปาทิเตนาติ วจเนน สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส สาจริยกตฺตํ ปรโต อุปฺปตฺติญฺจ ปฏิเสเธติ, น สาจริยกํ ปเรหิ อุปฺปาทิตญฺจ สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ น หิ ตํ ตาทิสํ นิวาเรตพฺพํ อตฺถีติฯ

ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ